1 Вариант

1) Кызыл каймалы дугага эленгн кыңгырау ат башын чайкан куйган саен кšмеш тавыш чыгарып зеžгелди. (М. Галиев). 2) Моңарчы укытучыларның үзен иркәләвенә алдынгы укучы буларак үрнәк итеп куюларына күнеккән малайга бу хәл шул дәрәҗәдә тетрәткеч тоелды ки мин Зәйни абыйның сүзеннән генә түгел гүя карашыннан ук котым алынып бөтенләй коелып төшә торган булдым. (А. Расих). 3) Берәү белгән кадәр берәү белмәс. (Мәкаль). 4) Дртле кояш кытыклап уяткандай табигать тирлп кšлеп кœзен ачты. (Ә. Еники). 5) Яфрак кыштырдаган саен җил булмас. (Мәкаль).

6) Ара ерагая барган саен

Мин борылып карыйм артыма. (Ф. Суфияров).

7)Аккош юлы күктән төшкәнмени

Кама ага җиргә сыенып. (Ф. Бәширова).

2 Вариант

1) Синең сөйләмеңдә хәрби командировка терминнары никадәр күбрәк булса кызлар өчен шулкадәр син шәп. (М. Мәһдиев). 2) Колакка сеžгн бу шау-шуныž башы-ахыры булмаган кебек œтеп торган кšннрнеž д исбе Ÿм билгесе юк. (Ә. Еники). 3) Кšйм ярга килеп терлгнче алар башка сœз сšйлшмделр. (Х. Мšдррисова). 4) Күке кычкырган саен көтүчегә сум түләргә кирәк бит. (Әкият). 5) Ничек ччсž шулай илгрерсеž. (Мәкаль).

6) Карап калдым эзләреңә

Яшь килгәнче күзләремә. (Р. Мөхиярова).

7) Яңгырлар тамчысы төшкәнме

Күзләрең шундый да сөйкемле. (Р. Мөхияр).

56. Иярченле кушма җөмләләргә туры килгән билгеләмәләрне табыгыз.

Ә томан кœтрелгч, кšн бик матур булачак ул. (Ф. Садриев). Алгы көпчәк кая тәгәрәсә, арты шуннан тәгәри. (Мәкаль). Үткән юллар озынайган саен, гомер кыскара бара. (Р. Сибат). Атка атланып алуың була, син гүя очар кош! (М. Хәбибуллин). Гомер нихәтле татлы булса, үлем шулхәтле ачы. (Мәкаль). Бераздан соң гына, бомба шартлагандай, көчле кул чабулар башланды. (Ф. Яруллин). Кемнеž šенд, шуныž кšенд. (Мәкаль). Өе барның көе бар .(Мәкаль). Әйтсен яшьләр: менә шулай яшәп, Шулай үлсәң иде дөньяда! (М. Җәлил).

Синтетик иярчен аергыч җөмлә Аналитик иярчен аергыч җөмлә Аналитик иярчен тәмамлык җөмлә Синтетик иярчен вакыт җөмлә Аналитик иярчен урын җөмлә Синтетик иярчен рәвеш җөмлә Аналитик иярчен рәвеш җөмлә Синтетик иярчен күләм җөмлә Аналитик иярчен күләм җөмлә

k Иярчен сәбәп җөмләләр

Синтетик чаралар Хәл фигыль кушымчасы (-гач/-гәч) 2. Килеш кушымчалары юнәлеш, чыгыш 3. Бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр күрә, сәбәпле, аркасында, өчен, дип, дигәнгә, дигәннән, дигән өчен, дию аркасында	Ул вакытында кайтмагач, íèñå áèê šçãëíãíäåð (Р. Газиз). Шөгерләргә барам әле Шөгер суы тәмлегә (Җыр). Сугыш башлану аркасында, Карлыгач укырга кит алмый калды (Г. Бширов).
Аналитик чаралар 1. Мөнәсәбәтле сүзләр шуңа, шуңа да, шунлыктан, шуңа күрә, шуның белән, шуның аркасында, шул сәбәпле 2. Парлы мөнәсәбәтле сүзләр нидән-шуннан (аннан) нигә-шуңа Ияртүче теркәгечләр һәм теркәгеч сүзләр чөнки, нигә дисәң, ник дисәң, ник дигәндә, ни өчен дигәндә, нәрсә әйтсәң дә, димәк 4. Көттерү паузасы	Мәк чәчәген өздем ялгыш кына, Күз яшьләре түктең син шуңа (А.А) Кем нидән курка, үлеме шуннан булыр (М.). Гыйззәтуллин бу сорауларга әле җавап таба алмый, чөнки әле ул — укуны тәмамламаган (М. Мәһдиев). Ә Наҗия ни дип җавап бирергә дә белми: Шакирыннан андый нәрсәләр ишеткәне юк (Ә. Еники).

??? Үзара көттерү интонациясе аша бәйләнеп, сәбәп белдерә торган өлеше башта, баш җөмлә (ягъни нәтиҗә белдерә торган өлеше) соңыннан килсә, мондый кушма җөмләләрне иярчен нәтиҗә җөмлә дип тә атыйлар. Мәсәлән, Րÿò бу урамнарда иркенлï бара алмады: еш-еш очраган татарлардан ул йšзен качырып барырга тиеш иде (Ф. Әмирхан).

57. Иярчен сәбәп җөмләләрне ике төркемгә аерып языгыз.

Синтетик	Аналитик

1) Әйт д алмас иде, ник дигнд ул — бюро гъзасы тœгел. (Г. Ахунов). 2) Кœžеле кинт ташу сбпле, кыз берни д йт алмады. (Г. Әпслмов). 3) Әмма бу затлы шрабларныž тэсире безнеž кœпне кœргн каннарны уйнатырлык тœгел, шуžа кœр Аяз ага белн без кœз атышып алгач, катырагына — брендига кœчбез. (М. Галиев). 4) Күңел нечкәрүдәнме, тукталып калды ул сөйләвеннән. (Р. Мөхәммәдиев). 5) Әмма авызына капкан суны йота алмады: тамагыннан су үтмәде (Р. Мөхәммәдиев). 6) Аның стеналары касмакланып купкан, шунлыктан ул, кырык ямаулы иске чикмән төсле, алаша булып күренә. (Г. Бәширов).

7) Мин сине шундый сагындым,

Күзләрем шуңа моңлы. (Ф. Зыятдинова).

8) Бик еш кайтам туган якларыма,

Әнкәем гомере шунда үткәнгә. (Ә. Бикмәтова).

58. Иярчен сәбәп šìëләрнең бәйләүче чараларын билгеләгез. 1, 2, 3, 4, 6 җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз. Схемаларын сызыгыз.

1 — Хәл фигыль кушымчасы

2 — Килеш кушымчалары

3 — Бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр

4 — Мөнәсәбәтле сүзләр

5 — Ияртүче теркәгечләр

1) Ршит абыйсы ле яшь, чибр, йбт киен, шуžа кœр хатын-кыз халкы аžа сокланып карый иде. (Р. Мирхйдров). 2) Сугыш башлану аркасында, Карлыгач укырга кит алмый калды. (Г. Бширов). 3) Сания дусларына барырга булды, чšнки алар гына аžа ярдм ит алалар иде. (М. Әмир). 4) Карчыкныž кече малае кайтып-китеп йšрмслек бер ирд эшлгнг кœр, аны, гомумн, чакырып маташудан мгън юк иде. (Ә. Еники). 5) Рамазанныž кœптн кœзе яна иде ул бœрнлрг, ник дисž мунча бурый башларга вакыт итте. (. Рхимов). 6) Ул вакытында кайтмагач, нисе бик šзглнгндер. (Р. Газиз). 7) Кышкы кšн кыска булганлыктан, бик тиз караžгы тšште (Р. Низамиев). 8) Яра сул якта икән, димәк, сул кулга таяну турында уйларга да ярамый. (Р. Мөхәммәдиев). 9) Эш юктан, ичмасам, намазга барып килим. (Г. Исхакый) .

10. Шуңа күрә әрни ул яра:

Өченче көн тоташ кар ява. (М. Кәрим).

59. Түбәндәге схемаларга туры килгән иярчен сәбәп җөмләләрне билгеләгез.

1 ) 2)

-тәнгә - тан

3 )

шунлыктан -магач

5)

көт. паузасы -у сәбәпле

1) Сивашны кичү озакка сузылу сәбәпле, бүген отряд бөтенләй арыган иде. (Г. Бәширов). 2) Дошман ягына бәреп чыгарга да мөмкин булачак иде, шунлыктан батальон командиры туп-туры пулеметчыларга каршы йөгерде. (Г. Бәширов). 3) Бия кымызы юктан кәҗә кымызы да ярый. (Мәкаль). 4) Хезмәткә ялынырга килүче булмагач, бай, хезмәтче эзләп, хатыны белән күрше авылга киткән, ди. (Әкият).

5) Җилләр мине назлап юаталар,

Йөрәгемне берәү телгәнгә. (Р. Мөхияр).

6) Башкаеңны кайгыларга

Салма әле, салма әле,

Мәхәббәтең, чын сөюең

Алда әле, алда әле. (Г. Зәйнәшева).

60. Иярчен сәбәп җөмләләр белән бирелгән мәкальләрне тикшереп, анализ ясагыз. Бәйләүче чараларны билгеләгез.

1) Мәмәт ачы алма ашаганга, Шәмәтнең теше камашкан. 2) Әмәк йөгергәнгә, Шәмәкнең табаны кызган. 3) Йәтим җылаганга, җир-күк җылар. 4) Үткән гомерең югалганга, яшәгән яшең тансык. 5) Бер күмерче үлгәннән, базар бетми. 6) Йорт хуҗасының йөрәге карактан, каракның йөрәге тычкан шыбырдаганнан күбәр. 7) Чыбыркы юктан чыбык та ярый. 8) Минем гомерем үтү белән, алланың көннәре кимемәде бит әле.

k Иярчен максат җөмләләр

Синтетик чаралар 1. Юнәлеш килеш кушымчасы Бәйлек һәм бәйлек сүзләр дип, дигән, өчен	Туңмасын өчен, өстенә тагын бер толып ташладылар (А.Шамов.) Җидегән чишмәләргә йөзек салдым, Җидегән йолдыз күреп калсын дип (Г. Бәширов.)
Аналитик чаралар Мөнәсәбәтле сүзләр шуның өчен моның өчен шул максат белән шуңа дип	Отрядка бу хәбәрне җиткерергә кирәк иде, шул максат белән комиссар уң кулын айкаштырып, кызу сөйләде (Г. Бәширов)

61. Иярчен максат җөмләләрне тикшереп, анализ ясагыз, схемаларын сызыгыз. Тыныш билгеләренең куелышын аңлатыгыз.

1 — Юнәлеш килеше кушымчасы

2 — Бәйлек һәм бәйлек сүзләр

3 — Мөнәсәбәтле сүзләр

1) Ләкин булган кадәресен бик пөхтә тышлап, битләре керләнмәсен өчен, көмеш кәгазьдән тоткыч ясап, кадерләп кенә саклый иде. (Ә. Еники). 2) Бер ишек ачылсын өчен, җиде ишекне кагалар. (Мәкаль). 3) Алар күрәчәк кыенлыкларны җиңеләйтү өчен, мөмкин булган бөтен чараларны күрегез! (Г. Бәширов). 4) Данилов отрядны ничек тә булса алып чыгарга тиеш иде, моның өчен ул армый-талмый эшләде. (Г. Бәширов). 5) Аннан кайта да, чебешләрне карчыга алмасын дип, барысының да аякларыннан бау белән алдырып, тавыкка бәйләп куя. (Әкият). 6) Безгә бу якны кичү шуның өчен кирәк: без тынычлык телибез. (Г. Бәширов) .

62. Иярчен сәбәп һәм максат җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.

1) Фатих Әмирхан янында кеше күп булу сәбәпле, кызлар ишектән генә редакция хезмәткәре Таһирны чакырып, Тукайның үзләре янына чыгып керүен үтенәләр. (А. Расих). 2) Башка чара булмаганнан, тешләрне кысып булса да түзәргә генә кала иде. (Р. Мөхәммәдиев). 3) Карыны ачкангамы, ризык тмле бик тмле иде. (Р. Низамиев). 4) Трзлр томанланганлыктан, бœлм эче ярым караžгы иде. (Г. Әпслмов). 5) Камил, профессор ялгыш аңламагае дип, кулларын болгый-болгый үз фикерен нигезләргә ашыкты. (Г. Бәширов). 6) Үзе дә туган-үскән якларыннан аерылып киткән китек күңелле кеше булганлыктан, бу абзыйның дулкынлануы кызыйга да йокты. (Г. Бәширов).

7) Исән-сау булсыннар балалар дип,

Хәерле юл телә, Ил, безгә. (Х. Туфан).

8) Кичерегез мине, еракларга

Ташлап киткән өчен, талларым. (Р. Рәкыйпов).

9) Урсал тауны сары сарган,

Әллә шуңа кайгырам. (С. Сөләйманова).

k Иярчен шарт җөмләләр

Синтетик чаралар Шарт, боерык, хәл фигыль формалары - мы/-ме сорау кисәк-чәсе 3. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр тәкъдирдә, исә, икән, дисәң	Œë÷œ табасына салып карасаž, Ÿркемнеž кылган яманлыклары яхшылыкларга караганда кœбрê áóëà (À. Ãûé됝åâ). Ә күзен йомдымы, күз алдына шундук Габделбәре килә дә баса. (Ә. Сафиуллин). Шагыйрьнең милли рухы, милли горурлыгы юк икән — аннан шагыйрь чыкмый. (С. Хәким).
Аналитик чаралар Мөнәсәбәтле сүзләр шулай булса, алай булса, шулай итсә, алайса, ул чагында, юкса, югыйсә, алай булгач Ияртүче теркәгечләр әгәр, әгәр дә, әгәр дә мәгәр, әгәренки Аналитик-синтетик чаралар 1. Әгәр … са	Кояш баеп килә бугай, алайса шалашка кире кайтырбыз. (М. Әмир). Әãð ä ñèí àíà òåëåžíå ä, милли культураžны да белмисеž икí, синеž бу дšньяда беркемг êèðãåž þê (Ð. Րêèì). Үткәрсәң әгәр гомерне Яктыртып яна-яна, һәр көнең олы романның Бер бите булып кала. (Х. Туфан)

63. Иярчен шарт җөмләләргә анализ ясагыз. Аерымланган шарт хәлләреннән иярчен шарт җөмләләр нәрсә белән аерыла? Фикерләрегезне бирелгән мисаллар нигезендә дәлилләгез.

1) Уйласаž, уй итрлек анысы (Ф. Сафин). 2) Әгр д син ана телеžне д, милли культураžны да белмисеž икн, синеž бу дšньяда беркемг киргеž юк. (Р. Хким). 3) Инде чана юлы гына төшсен, барып дәррәү алырбыз дип торалар иде. (Г. Ибраһимов). 4) Туганнарың юк икән — туганлашырсың. (А. Гыйләҗев). 5) Әлбәттә, әгәр эш көне булса, инде ул күптән аяк өстендә булыр иде. (Ә. Сафиуллин). 6) Халыкка ярыйм дисәң, казаның зур булсын. (Мәкаль).

7) Яшь гомерем кире кайтса,

Белер идем нишләргә. (Г. Зәйнәшева).

8. Алтын-көмеш кирәк түгел,

Бер-береңне аңласаң. (М. Миншин).

64. Иярчен шарт җөмләләрдәге бәйләүче чараларны билгеләгез. 1, 2, 3, 4 җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.

1. — Фигыль формалары

2. — Бәйлекләр, бәйлек сүзләр

3. — мы/-ме кушымчасы

4. — Мөнәсәбәтле сүзләр

5. — Икән, исә сүзләре

6. — Ияртүче теркәгечләр

7. — Әгәр … са

1) Күкләрдә магнит давыллары булса, кеше җанында мәхәббәт-нәфрәт давыллары. (Р. Сибат). 2) Ә күзен йомдымы, күз алдына шундук Габделбәре килә дә баса. (Ә. Сафиуллин) .3) Әгр бу ткъдим артында тагын бœтн бер нрс тормаса, ГšлшŸид моžа бик шатланып риза булган булыр иде. (Г. Әпслмов). 4) Кояш баеп килә бугай, алайса шалашка кире кайтырбыз. (М. Әмир). 5) Кœžеленд дуслары, яшьтшлре белн кœрешœ куанычы булмаса, Ÿич кен д бу газаплы юллардан атламас, ылы šенд ген утырыр иде. (Р. Хафизова). 6) Сарыклар курыксын дисž, бœре булырга кирк (А. Гыйлев). .

7) Багар күгең аяз түгел икән, —

Йолдызларны танып булмый ул. (Р. Фәйзуллин) .

66. Иярчен шарт җөмләләргә нигезләнгән мәкальләрне тикшереп, анализ ясагыз. Шарт мөнәсәбәтенең реаль шарт, ирреаль шарт, фаразый шарт булып килгән очракларын чагыштырыгыз. Баш һәм иярчен җөмләләрнең структур үзенчәлекләрен аңлатыгыз.

I. 1) Баш сау булса, башка бœрек табылыр. 2) Яхшыга яхшылык кылсаң, бише белән кайтарыр. 3) Ялкауга мәслихәт итсәң, дөнья хәтле эш өйрәтер. 4) Сœз сšйлсž, сœзеž дšрес булсын. 5) Эшлп ашасаž, арыш ипиеннн д кœмч тме кил. 6) Эшлсž, эш карышмый. 7) Яшьлегеžд тырыш булсаž, картлыгыž тыныч булыр. 8) Күчтәнәчне хуҗасы белән ашасаң, тәмлерәк була. 9) Гšлне урлап šзеп утыртсалар, бхет кœч, имеш.

II. 1)Акылга да ял кирәк, юкса булырсың имгәк. 2) Әгр хатыныžа кул салса казый, шикаять итеп кемг барырсың абзый? 3) Мин гр бœрек тексм, башсыз бала туадыр. 4) Әгр д гр булмаса, мин лл кайчан бай булыр идем. 5) Әгр булса аягыžда квеш тар, иŸанныž киžлеген ни табыш бар? 6) Ата белеге белн дм дм булмас, гр œзе белмс.

III. 1) Яхшылык ит дустыңа, яхшылык килер башыңа. 2) Аптырамый ашык, юлың булыр ачык. 3) Әдәпле бул, халык сөяр. 4) Гаделлек белән сәүдә кыл, тавышың күп булыр. 5) Машинаны эшләтә бел, акчаны үзе таба. 6) Үткәннән гыйбрәт ал, киләчәкне күрергә яхшы булыр. 7) Телеңне сакла, дәүләт күрерсең. 8) Ата-анаңны тәрбия ит, үзең дә тәрбия күрерсең. 9) Сирәк бар, сөеклерәк булырсың.

67. Иярчен шарт җөмләләр белән килгән шигырь юлларын структур яктан тикшерегез. Иярчен җөмләләр ничек бирелгән: 1) бер яисә ике составлымы; 2) тулы яисә кимме? Аңлатыгыз.

1) Файдасыз бер ит кисәгеннән гыйбарәттер йөрәк,

Парә-парә кисмәсә гыйшык, мәхәббәт кайчысы. (Г. Тукай).

2) Атам-анам йорты өчен

булса мең җаным янда,

Туган-үскән җирем өчен

соң тамчы каным фида. (Дәрдемәнд).

3) Көнем туса,

Җиргә сыймый шатлыгым. (Р. Фәйзуллин).

4) Илаһ көчләр әгәр белдермәсә, —

Җандашыңны табып булмый ул! (Р. Фәйзуллин).

5) Күзең йомсаң, төнлә түшәгеңә

Куе томан булып уй ята. (С. Сөләйманова).

6) Кояш сыман нурым чәчәр идем,

Кояш нурларында коенсаң. (Р. Мөхияр).

7) Яшәүләре авыр булыр иде

Моң булмаса җирдә кешегә. (Э. Шәрифуллина).

8. Бер тәме юк чишмә суының

Әгәр син булмасаң янымда. (Ә. Ерикәй).

k Иярчен кире җөмләләр

Синтетик чаралар 1. Шарт, хәл фигыль + да/дә кисәкчәсе 2. 3 зат боерык фигыльнең берлек формасы Бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр белән, карамастан, карап, дисә дә, дигәч тә, диюгә карамастан, дигән белән, дигәнгә карап	Атың яхшы булса, тормыш итү җиңел. (Й. Баласагунлы). Шулай да, ни генә булмасын, алар киләләр иде (Н. Фәттах). Алтын кечкенә булган белән, кадере зур (М.).
Аналитик чаралар 1. Мөнәсәбәтле сүзләр шулай да, шулай булса да, алай да, шуңа карамастан 2. Ияртүче теркәгеч гәрчә Аналитик + синтетик чаралар гәрчә... - са да	Ачка тугыз юрган куйганнар, алай да йоклый алмаган (М.). Гәрчә сәламәтлеге начар булса да, рухы көчле аның (Җ. Тәрҗеманов).

68. Иярчен кире җөмләләрне тикшереп, анализ ясагыз.

1) Кайбер очракларда фикерләр аерымлыгы булгаласа да, гомумән алганда, без аның белән җиңел аңлаша идек. (Ф. Яруллин). 2) Туганнарны пычакка-пычак китерерг телмс, берни сšйлмс, алай да монда озак ятарга ярамый. (А. Гыйлев). 3) Лл, иптшлреннн калышырга телмич, тир ягындагы пулялар, кайпылчыклар сызгыруга карамастан, бšтен кšчен йšгерде, тагын атты. (Г. Әпслмов). 4) Ул алай кычкырып та әйтмәде бугай әйтүен, шулай да ата белән анага аның бу «мин» дигәне күк күкрәве сыман булып ишетелде. (Н. Фәттах).

5) Бер үк җирдә туып үссәк тә без,

Бер үк түгел безнең язмышлар. (Р. Ханнанов).

69. Иярчен кире җөмләләрдәге бәйләүче чараларны билгеләгез. 1, 2, 3, 4 җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз, схемаларын сызыгыз.

1. — Шарт, хәл фигыль + да/дә кисәкчәсе

2. — Бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр

3. — 3 зат боерык фигыльнең берлек формасы

4. — Мөнәсәбәтле сүзләр

5. — Ияртүче теркәгеч

1) Чакырып торсалар да, Рушан аларга барырга яратмый иде. (Р. Мирхйдров). 2) Диңгезнең аръягында бер энәгә бер сыер, ди, шулай да диңгез аркылы кичәргә ун сум кирәк, ди. (Мәкаль). 3) Минем гомерем үтү белән, алланың көннәре кимемәде бит әле. (Мәкаль). 4) Ләкин ул, мәхәллә халкына никадәр генә ярарага тырышмасын, бериш кеше аны баребер өнәми. (А. Расих). 5) Куян җылаганга карап, аучының күңеле йомшармас. (Мәкаль) 6) Гыйлемнең тамыры ачы булса да, җимеше татлы. (Мәкаль) .

7) Адаштырса да яшьлегем,

Үкенмәс идем сыман. (Г. Зәйнәшева) .

70. Иярчен шарт, вакыт, кире һәм сәбәп җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз, схемаларын сызыгыз. Тиешле тыныш билгеләрен куегыз.