29. Иярчен тмамлык šìëләргә синтаксик анализ ясагыз. Тиешле тыныш билгеләрен куегыз.

1 Вариант

1. Хәтерлисеңме салкын яңгырлы сагышлы июнь көнендә мин сиңа бер бәйләм сирень чәчәге бүләк иттем. (Г. Гыйльман). 2) Нишлп ле мин шушы якты иŸанда гел бертөрле сукмаклардан һаман да бер болынга гына йšрерг тиеш дип уйлады ул. (З. Хким). 3) Буран чыгуга алар сөенделәр генә. (Н. Фәттах). 4) Тик бер нәрсәгә ирешә алмады бала атаны яратмады. (А. Гыйләҗев). 5) Кем белн баш кушсаž шуныž белн гомер итрсеž. (Мәкаль). 6) Түбәгә шыбыр-шыбыр итеп ягъмур яуганны тыңлап бераз ләззәтләнергә кирәк. (Г. Исхакый). 7) Хат укырга дип бу өйгә керергә яңа сәбәп табылуга мин бик шат идем әлбәттә... (Р. Төхфәтуллин).

8) Ахыргы кšнд д

Ччклр кœзенд кœрерсеž

Әнкеž карашы чагылыр. (Р. Фйзуллин).

2 Вариант

1) Бер нрсне исеžд тот син бу ир йšзенд берœ ген. (Ф. Садриев). 2) Кайвакыт œзе сšйлгннрг œзе шакката. (М. Әмирханов). 3) Бу урында шуны йтеп китсе кил Басыйр œзенеž чакыруын ни šчендер кабатламады. (Ә. Еники). 4) Мин аңладым карашы каядыр үзенә генә билгеле булган үткәннәргә төбәлгән. (Ә. Гаффар). 5) Каләм кылганны кылыч кылалмый. (Мәкаль). 6) Кем уйлаган Ханморзада минем өчен шундый кыз œср дип. (Р. Хбибуллина). 7) Бер эшкә кул куйсаң шуңа башың бәйләнә. (Мәкаль).

8) Сабырлык бир Ходай көткәнгә

Өмете киселеп беткәнгә. (Р. Мөхиярова).

29. Җөмләләрнең синтетик һәм аналитик төрдәге синонимнарын языгыз.

Т ора-бара вәзир Камай үзе дә бер нәрсәгә инанды: хикмәт дин-иманда түгел, вәгъдәсезлектә икән. (М. Хәбибуллин). Дусы күпне яу алмый. (Мәкаль). Читләр бу йортларда бәхетле к ешеләр генә яши дип уйлый иде (Р. Зәйдүлла). Ил мактаган егетне кыз мактый. (Мәкаль).

29. Бәйләүче чаралардан чыгып, иярчен тәмамлык җөмләләрне сайлап алыгыз һәм аларны уклар белән тоташтырыгыз.

1) көттерү интонациясе аша бәйләнгән аналитик җөмлә 2) дип бәйлеге аша бәйләнгән синтетик җөмлә 3) юнәлеш килеш кушымчасы аша бәйләнгән синтетик җөмлә 4) төшем килеш кушымчасы аша бәйләнгән синтетик җөмлә 5) парлы мөнәсәбәтле сүз аша бәйләнгән аналитик җөмлә

1) Йšгереп кен карап кайт: Злиф билреž килдеме икн. (З. Зйнуллин). 2) из самавыр башкорт кунаклар килгнг куанып, гšжлп тавыш бир. (З. Зйнуллин). 3) Зžгр кашлы йšзегем кемд булыр, минем кœžелем шунда булыр. (Мәкаль). 4) Ìèí òœãåë, äôòðëð êšòëð Шигырьнеž анлысы килгнне; Ялангач аякка — татарча Чигелгән башмаклар кигнне. (Х. Туфан). 5) Уйлый идем: дөрләп янган учак Синдә инде күптән сүнгән дип. (Ф. Тарханова).

29. Җөмләләрнең төрләрен билгеләгез.

1) Хтерлим ле: Хсн аганыž итмеш биш яшьлек бйрмен œткрерг зерлнбез. (М. Галиев).

а) иярчен ия җөмлә

б) иярчен хәбәр җөмлә

в) иярчен тәмамлык җөмлә

2) Кем итген ут тšшс, шуныкы кšя. (Мәкаль).

а) иярчен ия җөмлә

б) иярчен хәбәр җөмлә

в) иярчен аергыч җөмлә

3) Кайдадыр ле якынаеп, ле ерагаеп тчлр кычкырган тавышлар ишетел. (Ф. Садриев).

а) иярчен ия җөмлә

б) иярчен тәмамлык җөмлә

в) иярчен аергыч җөмлә

4. Бүре толыбы бар кеше юлдашының туңганын белмәс. (Мәкаль).

а) иярчен ия җөмлә

б) иярчен аергыч җөмлә

в) иярчен тәмамлык җөмлә

5. Була шундый вакытлар: ул œзенеž гап тавышы белн кем белндер кšл-кšл сšйлш башлый. (Г. ИбраŸимов).

а) иярчен ия җөмлә

б) иярчен хәбәр җөмлә

в) иярчен аергыч җөмлә

6. Уйлап куям: бу саллы, биниһая олы гәүдәне хәрәкәткә китергән йөрәккә киләчәктә язылачак күпме роман-вакыйгалар сыйгандыр. (М. Галиев).

а) иярчен ия җөмлә

б) иярчен тәмамлык җөмлә

в) иярчен хәбәр җөмлә

7. Тœр кемнеке булса, мендр шуныкы. (Мәкала)

а)иярчен хәбәр җөмлә

б) иярчен ия җөмлә

в) иярчен аергыч җөмлә

8) Халкыбыз тик нәрсә чәчсә,

Без шуны урдык кына... (Ш. Бабич).

а) иярчен ия җөмлә

б) иярчен тәмамлык җөмлә

в) иярчен шарт җөмлә

41. Өченче «артык» җөмләне табыгыз.

а) Алдан кисәтеп куям: кайбер оешмалар, аерым кешеләр адресына, кемнең кем булуына карамастан, туры һәм шактый кискен әйтәчәкмен. (Р. Фәхретдинов).

б) Тормышым тртсе шулай комга тезлер дип Ÿич кен д уйламаган идем. (Т. Галиуллин).

в) Йšрге типкн тавыш икн лбаса бу. (Р. Низамиев).

а) Батый хан күрә-сизә: барысы да чарасыз калганнар. (Н. Фәттах).

б) Каядыр šст малайлар кšлешкн тавыш ишетелде. (Р. Хафизова).

в) Кšчлре ташып торган яшœсмерлр слперйгн карчыкка тоттырамы соž. (Р. Хафизова).

а) Кариевның мине эзләп килүенең сәбәбе шунда: спектакль куяр өчен, бер хатын-кызлары җитми икән. (А. Расих).

б ) Теләгем шул: куркуыңны салып ташла. (Н. Фәттах).

в) Телең сөйләгәнне кулың белән эшләп күрсәт. (Мәкаль).

k Иярчен вакыт җөмләләр

Синтетик чаралар 1. Исем, сыйфат фигыль, хәл фигыль формалары 2. Килеш кушымчалары юнәлеш, урын-вакыт 3. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр белән, бирле, соң, арада, чакта, вакытта, борын, алдыннан, хәлдә, мәлдә, дигәч, дигәндә, дигән чакта, дигән вакытта, дигәннән соң, дигәнгә кадәр	Сөюең җылытып торганда, Кышын да гел чәчәк атармын. (Р. Мөхияр). Мәскәүгә китәргә бер атна калуга, ул Әминәне очратты (Х. Мөдәррисова). Ак чәчәкләр очкан чакта, Сагынуга түзәлмадым (Ш. Галиев)
Аналитик чаралар 1. Мөнәсәбәтле сүзләр шунда, шуннан бирле, шуннан ары, шуннан соң, аннары, аннан, шуңа чаклы, шуңа кадәр, шуңа хәтле, шул чаклы, шул чакта, шундый вакытта, шул (ул) вакыт 2. Парлы мөнәсәбәтле сүзләр кайчан — шунда кайчан — шул (ул) вакыт кайчан — шул (ул) вакытка кайчан — шул (ул) вакыттан ничек — шул (ул) вакыт 3. Ул да түгел, ул да булмый теркәгеч сүзе	Сагынырсың, саргаерсың — Шул чагында мин булмам. (М. Гыйләҗев). Кайчан эшеңне тәмамлыйсың, шунда сөйләшербез (сөйләмнән) Галиулла белән Хәлим тиз генә юлдан чыктылар, ул да түгел, әллә никадәр тузан туздырып, күк атлы кеше узып китте (И. Гази)

42. Аерымланган вакыт хәлләре белән килгән гади җөмләләрне һәм иярчен вакыт җөмләле кушма җөмләләрне аерып языгыз. Һәр җөмләнең предикатив нигезләрен билгеләгез, тыныш билгеләренең куелышын аңлатыгыз.

1) Ул берүзе генә директор кабинетыннан ерак түгел бер складта яңа гына бушатылган төрле кап-тартмаларны урнаштырып ятканда, кинәт кенә чибәр хатын килеп керде. (З. Хөснияр). 2) Эшләрен бетергәч, Мәрзия әби үзе дә түр якка чыкты. (З. Хөснияр). 3) Сумкасын эчкә урнаштыргач, малай үзе дә кереп ятты, гәүдәсен тырышып-тырышып баштанаяк салам белән каплады. (Р. Низамиев). 4) Бөтен ыру кешеләре онытылып, яңгыр туен иткәндә, Күрән би урдасында ашыгып юлга җыендылар. (Н. Фәттах). 5) Ул, солдат хезмәтен тутыргач, туп-туры Казанга, әнисе ягыннан туган тиешле Хәдичә апаларга, кайтып төшә. (З. Хөснияр). 6) Кияү атлары урамга чыккач, туй кузгалды. (Ә.Еники). 7) Әти кайтканчы, бездә торып тор. (Ә. Фәйзи). 8) Аны күрү белән, егет чабаталарын тотып, абзарга таба йөгерә дә тиз генә киенеп тә ала. (Әкият).

43. Иярчен вакыт җөмләләрне аналитик һәм синтетик төрләргә аерып языгыз. Синтетик төрдәге иярчен җөмләләрне аналитик төргә, аналитик төрдәгеләрне синтетикка үзгәртегез.

Синтетик	Аналитик

1. Базар тарала башлагач, иснлек-саулык сорашып килеп керлр. (З. Зйнуллин). 2) Ай яктырганда, йолдыз күренми. (Мәкаль). 3) Адәм баласының яшерен серләре ачылгач, ул яклаучысыз, гаҗиз сабый бала хәлендә кала. (Т. Галиуллин). 4) Олы улы Адам œлгннн соž, аныž хатыны алар белн араны шундук šзде. (Р. Сибат). 5) Төш вакытлары җитәрәк, көн кисәк үзгәреп китте. (М. Галәү). 6) Газзә түтинең чәе өлгергәнче, Сабир абзый кечкенә кызын бригадир Гыйлаҗи артыннан йөгертте. (Ә. Еники). 7) ил исте, шунда егетнеž йšзен хуш исле ылылык брде. (М. Әмир). 8) Яңгыр туктагач та, кешеләр куанышып тирмәләргә ашыктылар, учакларын тергезеп җибәрделәр. (Н. Фәттах).

9) Син килерсең мине сагынып,

Шул чагында, җаныем мин булмам (Халык җыры).

10) Апрель җитми, агып бетми,

Агыйделнең бозлары шул. (Халык җыры).

44. Иярчен вакыт šмлләрдә бәйләүче чаралараны билгеләгез. 1, 2, 3, 5, 7 җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.

1. — Исем, сыйфат фигыль, хәл фигыль формалары

2. — Килеш кушымчалары

3. — Бәйлекләр, бәйлек сүзләр

4. — Парлы мөнәсәбәтле сүз

5. — Ул да түгел, ул да булмый теркәгеч сүзләре

1) Ул мин юкта әнием белән сөйләшкән, минем хәл-әхвәлләрне белә икән. (А. Расих). 2) Ире Казанга хл белешерг килгнд д, ул аžа якты чырай кœрстмде (М. Әмирханов). 3) Кыскасы, карчыкныž хле бер көерәк торган чакта, чакыру белн ашыкмаска булдылар. (Ә. Еники). 4) Ахырда сабыры бетеп, Фйзулла кызы Рсимне чакырды, аžардан пышылдап кына коридорда Алмаз турында сорады. (Ф. Садриев). 5) Шәмсия, сšмсере коелып, бхетсез яшьлеге турында ялгыз аккоштай каžгырап, трз асты тактасына сšялеп торган млд, кемдер аныž илксен кагыла. (Т. Галиуллин). 6) Сœз бирелгч т, байтак вакыт авыз ачмый утырды ле ул. (Ш. Маннур) . 7) Моныž šстен бер кšн, юл šзелер-šзелмстн, Шрифулла абзый белн туž šстеннн базарга барып, бер тик матур тере бозау итклп кайтты. (Х. Сарьян) . . 8) Ул барып җиткәнче, җир асты юлы белән кыз да барып җитә. (Әкият). 9) Кунак китүгә, кунак — аяк урынына тояк. (Мәкаль). 10) Нечкә кыңгырау тавышына кушылып, кызлар көлүе ишетелде, ул да булмый, сыздырып гармун уйнап җибәрде. (Ә Еники) .

11. Үз-үземне аңлый алмас чакта,

Йөрәгемә сагыш-моң тула. (Р. Мөхияр) .

45. Иярчен вакыт җөмләләрне тикшерегез. Иярчен җөмләдәге эш-хәлләрнең баш җөмләдәге эш-хәлләргә мөнәсәбәттә бер үк вакытта, алда, эзлекле вакытта үтәлүен аңлатыгыз.

1) Күрше тауларга җәй көннәрендә хатын-кыз җыелып уен-көлкегә чыкканда, Мәрхәбә дә калмады, матур башкорт җырларын моңланып-моңланып җырлады, кыска, җиңел, шат көйләргә такмаклап биеде. (Г. Ибраһимов). 2) Укулар тмамлангач, ГšлшŸид Казанда бер кšн тормый Акъярга кайтып китм дип уйлап йšрде. (Г. Әпслмов). 3) Солдат басмага килеп басуга, суның икенче ягыннан басмага поп та килеп керә. (Әкият). 4) Кояш чыкмас борын, ишекләр, капкалар ачылды. (Н. Фәттах). 5) Башың бөтен чагында баш белән уйлап кал (Мәкаль). 6) Икенче көнне Ибраһим абый килеп сөйләшкәч, әни яраткан энесенә каршы килә алмады. (А. Расих).

7) Син янымда булган чакта гына

Матур җырлар туа күңелемдә. (Н. Измайлова).

46. Иярчен вакыт җөмләләргә анализ ясагыз. Мәкальләрдә вакыт мәгънәсеннән тыш, тагын нинди өстәмә мәгънәләр урнаша? Компонентларның структур-семантик бәйләнешләрен ныгытуга нинди лексик-грамматик чаралар ярдәм итә?

I. 1) Балага өч яшь тулганда, бөтен өй эче сөйләшергә өйрәнә. 2) Бала тел ачылганда, олылар да калышмый. 3) Холыксыз кешегә кием теккәндә, җеп очы чуалыр. 4) Сусаганда, су татлы. 5) Эшләгәндә, сүз төтмәс. 6) Гыйшык тотканда, ир авызыннан сүз өзелмәс. 7) Башка бәла килгәндә, җирдәге балчык башыңа менәр. 8) Каза килгәндә, ерак күрүче дә сукыр булыр. 9) Бәхет алга барганда, мал арты белән керә. 10) Ике карчыга талашканда, бер мендәрлек йон чыга.

II. 1) Алтын юкта җиз дә ныграк ялтырый. 2) Ирек барда хөрлек бар. 3) Халык барда хаклык бар. 4) Халык барда холык бар. 5) Хәрәкәт юкта бәрәкәт юк. 6) Кулда форсат барда файдаланып кал. 7) Түрә барда түргә узма. 8) Арслан ачта бүре тук.

III. 1) Кыз катына барган чакта, бүркең камалы булсын. 2) Тавык күкәй салмас борын, чебешен сатмыйлар. 3) Башың бөтен чагында, баш белән уйлап кал.

47. Иярчен вакыт җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз. Тиешле тыныш билгеләрен куеп, схемаларын сызыгыз.