- •Казан дәүләт университеты
- •Татар теленә өйрәтү кафедрасы
- •Кушма җөмлә синтаксисы:
- •Теоретик мәгълүматлар, күнегүләр, контроль эшләр, тестлар
- •Методик кулланма
- •I. Кушма җөмләләрне билгеләү
- •II. Кушма җөмләләрне төркемләү
- •Тезмә кушма җөмләләрдәге компонентларның баш кисәкләрен билгеләгез. Алар һәр очракта да ике составлы, тулы җөмләләр белән бирелгәннәрме? Бәйләүче чараларга бәйле рәвештә, җөмләләрне төркемләгез.
- •IV. Иярченле кушма җөмләләр
- •Синтетик кушма җөмләләр
- •Аналитик иярчен җөмләләр баш җөмләгә нинди чаралар аша бәйләнә?
- •Актив кулланылышта булган парлы мөнәсәбәтле сүзләр исемлеге
- •28. Иярчен хáð šìëëðгә синтаксик анализ ясагыз.
- •1 Вариант
- •2 Вариант
- •Иярчен тмамлык šìëләргә синтаксик анализ ясагыз. Тиешле тыныш билгеләрен куегыз.
- •1 Вариант
- •2 Вариант
- •1 Вариант
- •2 Вариант
- •K Иярчен рәвеш җөмләләр
- •1 Вариант
- •2 Вариант
- •1 Вариант
- •2 Вариант
- •3 Вариант
- •Катлаулы кушма җөмләләр
- •83. Катлаулы кушма җөмләләр арасыннан 3, 4, 5, 6, 7 компонентлы булганнарын аерып күрсәтегез.
- •1) Күп тезмәле катлаулы кушма җөмлә
- •3) Тиңдәш иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә
- •4) Тиңдәш түгел иярүле күп иярченле катлаулы кушма җөмлә
- •5) Катнаш кушма җөмлә
- •Кушма җөмләләргә анализ ясау тәртибе
- •Катлаулы кушма җөмләләргә синтаксик анализ
- •Кушма җөмлә синтаксисыннан тәкъдим ителгән әдәбият
28. Иярчен хáð šìëëðгә синтаксик анализ ясагыз.
1) Бšтен серлелек шунда: аныž ышанычы фкать œз-œзен ныклы ышануга корылган. (Ф. Сафин). 2) Кесә дусы — кесә бушаганчы. (Мәкаль). 3) Иž габе шунда: без моžа барыбыз да кœнегеп барабыз. (М. Хбибуллин). 4) Иž мšŸиме: кеше дигнеž тырыш хезмтен кœр, ниŸаять, акчасын да алу бхетен иреште. ( Ә. Салах). 5) Ал тәгәрмәч кайдан, арты да шуннан. (Мәкаль). 6) Иž сер ялкаулык — уйларга иренœ, башка ишелгн кœп блалр шуныž аркасында. (Ф. Сафин). 7) Учагы нинди, ялкыны шундый. (Мәкаль). 8) Акча кемнеке, дšнья шуныкы. (Мәкаль). 9) Баланың ачыгуы — агачтан яфрак төшкәнче. (Мәкаль).
10) Акты ташып, акты ярсып кар сулары,
Шулдыр инде язның ташып ярсулары (К. Нәҗми).
k Иярчен аергыч җөмләләр
Синтетик чаралар 1. Янәшә тору 2. Сыйфат фигыль формалары (-ган; -учы; - а торган, - ачак, -асы, -ар) 3. Ясагыч кушымчалар -лык, -дай, -лы, - сыз 4. Иялек килеш кушымчасы 5. Бәйлек сүзләр дигән, дигәннең, дияр
|
Күзе ачык кеше ач калмый (М.)
Ил аткан таш ерак китә (М.)
Ир кичмәслек елга юк (М.)
Белеме барның кадере бар (М.)
Дөньяда гаделлек юк дигән ныклы фикергә килде Акмал (Г. Ахунов). |
Аналитик чаралар
шул, шундый, шуның, аның, бу, бер, ике, өч
2. Парлы мөнәсәбәтле сүзләр кем — шуның (аның) кем — шул (ул) ни — шул (ул) кайсы — шул (ул) кемнең — шуның (аның) кемгә — шуның (аның) кемнән — шуның (аның)
|
Егет шул егет була: каравында өмет була (М.)
Кем ки, туган үскән җирендә файдалы кешеләрдән саналмаса, аның күңелендә һәрвакыт чит җирләр сөекле булыр (Г. Тукай). |
Иярчен аергыч җөмләләрдәге бәйләүче чараларны билгеләгез. 1, 2, 4, 5, 6 җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз, схемаларын сызыгыз.
1 — Янәшә тору
2 — Сыйфат фигыль формалары
3 — Ясагыч кушымчалар
4 — Иялек килеш кушымчасы
5 — Дигән бәйлек сүзе
6— Мөнәсәбәтле сүзләр
7 — Парлы мөнәсәбәтле сүзләр
1) Каршысында ике каен œсеп утырган зур гына šй буена килеп чыктылар алар. (М. Әмир). 2) Җаны сауның теле, юмартның кулы тик тормас (Мәкаль). 3) Даны гасырлар калачак тарихи кšн ерактан туып кил. (Г. Әпслмов). 4) Сереžне кем артыннан ибрсž, шул кешедн яшер. (Мәкаль). 5) Менә хәзер пароход тулы кеше арасында мин ялгыз барам. (Г. Исхакый). 6) Тормышта таяныр терге булмаган гади авыл кызына моннан да зуррак бхетне šмет итрг мšмкин идеме соž. (Г. Әпслмов). 7) Күз алдымда, син яратып чиккән ал чәчәкләр, яшел болын да... (Н. Касыймов). 8) Мансур кœзе зžгр кызга карап алды. (Г. Әпслмов). 9) Яшен тизлеге белән аның зиһенен бер уй ярып узды: сәүдәгәр Биккол Гали оланны Сәлим хан кулына кайтарып биргән булса?... (М. Хәбибуллин) . 10) Дšньяда гаделлек юк дигн ныклы фикерг килде Акмал. (Г. Ахунов). 11) Март аенда урамда чыпчык эчәрлек су була. (Мәкаль). 12) Чит илд ясалган яшел тšсле машина чибр хуасыныž калай тœбле олы татар авылы яныннан илдер. (Т. Галиуллин). 13) Үзе тәкәббер кеше башкаларны тәкәббер күрер. (Мәкаль) .
14) Син киләсе юлдан күзем алмый,
Сине көтәм, иркәм, кич-иртән (С. Хәким) .
Иярчен аергыч җөмләләр белән бирелгән мәкальләргә анализ ясагыз. Баш һәм иярчен җөмләләрнең структур төзелешен билгеләгез. Алар нинди җөмлә калыпларына нигезләнәләр?
1) Алтын ачкыч ачмаган йозак юк. 2) Җыр булган йортта бәрәкәт бар. 3) Башы булмаган эшнең аягы булмый. 4) Үзе булган егетнең төп атасын төпчемә. 5) Юлы булыр егеткә юлдан юлдаш кушылыр. 6) Үзең эчәсе коега бер вакытта да чүп салма. 7) Һөнәре бар гарип тә үлми. 8) Итеге юк егетләр чабатасын дегетләр. 9) Акылы юк кеше рәхәт торыр. 10) Үзе туймасның күзе туймас. 11) Хуҗасы яхшы кешедән сыер сатып ал.
Иярчен аергыч җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.