1 Вариант
1) Агач череп беткән икән аның тамырына су сибүдән ни файда? (А. Гыйләҗев). 2) Ршид хтта дшрг д курыкты тавыш дулкыны кылдай тартылган гœдне этеп ибрер кебек иде. (М. Маликова). 3) Шулай да ул канәгать чөнки бу тормышның үзеннән килеп кергән тере хакыйкать. (Г. Бәширов). 4) Эчтән янсаң да төтенең туры чыксын! (Ш. Галиев). 5) Карты исн чагында бармадылар тœгел кœп тапкырлар бардылар аларга (Р. Хафизова). 6) Алтын кечкенә булган белән кадере зур. (Мәкаль).
7) Хак булса да гәрчә ят күренә
Ялгышыңны әйтеп бирүче. (Г. Афзал).
2 Вариант
1) Кешег кызганычка каршы сиземлœ хыял дšньясына кереп китœ хас булса да алдан кœрœчнлек слте килчген тәгаенләү бирелмгн шул. (Т. Галиуллин). 2) Әйтер фикере булмаганга озын-озак сөйли. (Р. Батулла). 3) Әгр Ÿркем бу четерекле эшк уйламый-нитми борын тыга икн бœгенг ирешкн аз-маз уžышлардан да колак кагачакбыз. (Ф. Сафин). 4) Кесә буш булгач горурлык та үз-үзеңә ышаныч та юк. (Р. Вәлиев). 5) Шулай тыныч кына рхт кен кызы белн сšйлшеп йšргнд атылып-брелеп шатлыгыннан авызы колагына иткн Хсн килеп керде. (М. Әмир). 6) Лкин болар Ÿммсе д ул Суфияга šйлнгнг тормышка ашты. (А. Гыйлев).
7) Түбәсенә авыр кар басса да
Түбәнәйми таулар һич кенә. (Ш. Маннан).
3 Вариант
1) Кызу сөйләгәнлектән Шәмси комиссар әйткәннәрнең һәммәсен дә аңлап бетерә алмады. (Г. Бәширов). 2) Әгр инде ул пималар тšплнгн булса аларныž тšбе кара киездн булыр иде. (З. Зйнуллин). 3) Кесәң буш булса да күңелең хуш булсын. (Мәкаль). 4) Ул уянганда чарт-чорт килеп мичтә утын яна иде инде. (Р. Мөхәммәдиев). 5) Кичтән үк Фатима апа иске будильникны куйса да йокысы булмады. (М. Мәһдиев). 6) Тел ачып сөйләшергә кыюлык җитмәгәч, язуга күчтем. (Ш. Маннур).
7) Гаҗәпләнмә әгәр бер сәбәпсез
Яшь аралаш карап елмайсам (Ф. Бәширова).
k Иярчен аныклагыч җөмләләр
1. Аныклаучы теркәгечләр ягъни, ягъни мәсәлән, хәтта, һәрхәлдә, шул җөмләдән, шул исәптән, бигрәк тә, дөресрәге, аеруча, аерата, башлыча, мәсәлән, тулырак әйткәндә, ачыграк әйткәндә, икенче төрле әйткәндә, башкача әйткәндә, киңрәк алсак, аерым алганда 2. Аныклау интонациясе |
Зөфәр, болай әйбәт кеше иде, дөресрәге, ул үзен иң уңай яктан күрсәтә дә белә иде (€. Еники).
Бәхете бар икән малайның: әнисеннән хат килде (М. €мир). |
71. Иярчен аныклагыч җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз. Схемаларын сызыгыз. Тыныш билгеләренең куелышын аңлатыгыз.
Саламныž ис бирешерг исбе юк иде — ул тмам тыгызланып, катлы-катлы булып яткан. (Р. Низамиев). 2) Кемдер шулай кисәтә аны, хәтта ул кемдер аны өркетә, куркыта шикелле. (З. Хөснияр). 3) Карар булды: Хәят Салихка барырга риза! (Ф. Әмирхан). 4) Җәмгыять беренче нәүбәттә, ныклы гаиләдән торырга тиеш, тагын да төгәлрәк әйтсәк, милли гаиләдә тәрбияләнеп үсәргә тиеш яшь буын. (З. Хөснияр). 5) Хәятның йөрәге тыпырчынган шикелле тибә башлады: Михаилга әйтергә аның теленә җавап килми иде. (Ф. Әмирхан). 6) Тик бу хакта беркем д белерг тиеш тœгел, хтта иž якын кœреп йšргн кешелрг тулысынча тœгел, šлешч д чишелергә ярамый. (Ф. Сафин). 7) Кара костюмы гына бер ике размерга зуррак шикелле — иžе салыныбрак тора. (М. Галиев). 8) Бу гади вальс кичәсе генә түгел, ә чын бәйрәм кебек — кыз-кыркын да, егет-җилән дә, гүзәл-гүзәл ханымнар да, ир-атлар да иң күркәм, иң пөхтә киемнәрен киенеп төшкәннәр. (Ә. Салах). 9) Ул иптәш кызының кызу-кызу сөйләвеннән берни дә аңламады диярлек, дөресрәге аның ни әйтүе әһәмиятле дә түгел кебек иде. (З. Хөснияр). 10) Хәйран калды ул аларны күреп — Кремль манаралары Силингөрдә үскән мәһабәт чыршыларны хәтерләтте. (Р. Мөхәммәдиев). 11) Хатны кыз да укып карый, дөрестән дә шулай язылган була. (Әкият). 12) Теләк уртак карарга әверелде: тырмашып булса да Кәслегә барып кунарга! (А. Гыйләҗев).
k Иярчен кереш җөмләләр
Иярчен кереш җөмләләр татар телендә аз өйрәнелгән. Аларны төрлечә атап йөртәләр. В. Хангилдин, М.З. Зәкиев кереш җөмлә дип атыйлар, Ф.С. Сафиуллина керешмә җөмләләр яисә керешмә конструкцияләр дигән термин белән атап тикшерә. С.М. Ибраһимов фикеренчә, татар телендә кереш җөмләләр дә, керешмә җөмләләр дә бар, һәм аларны аерып карарга кирәк.
Иярчен кереш җөмләләр баш җөмләдәге берәр кисәккә аңлатма рәвешендә килә, яисә җөмләнең гомуми эчтәлегенә бәйле аңлатма бирә. Иярчен кереш җөмләләрне бары тик аналитик төрләре генә кулланыла. Ул баш җөмләгә көттерү яисә аныклау интонациясе ярдәмендә бәйләнә.
72. Иярчен керешмә җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз. Иярчен кереш җөмләләр баш җөмләдәге берәр кисәккә аңлатма рәвешендә киләме, яисә җөмләнең гомуми эчтәлегенә карыймы?
Өмбәт уеннан (безнең якта үзәнне уй дип йөртәләр) өскәрәк күтәрелсәң, куе урман башлана. (Б. Сәлахов). 2) Чын мәгънәсендә торгынлык (бу сүз безгә бик туры килә) чоры. (Р. Фәйзуллин). 3) Мөкәррәмәләр койрыкка (пароходның арткы өлешен халык шулай дип йөртә) урнаштылар. (М. Әмирханов). 4) Кулындагы озын тимер таяк белән (миңа шулай тоелды) вакыт-вакыт тәрәзә рәшәткәсенә һәм вагон стенасына суккалады. (Ә. Гадел). 5) Аларга сугышта да (Ишмайның күзе зәгыйфьрәк булса да, сугышка барудан ычкына алмады) бер фронтта булырга туры килде. (Ш. Камал). 6) Шунда ук вәзирләр жыелып, — патша үзе дә бара инде, — ике баласы белән хатынны ком сахрасына ташлап кайтып китәләр. (Әкият).
Туктадым мин җирнең уртасында —
(Тукталырга кирәк һәркемгә!)
Зур булуны үзем аңласам да
Сыенасым килә әтигә! (Г. Җәлилова).
73. Өченче «артык» җөмләне табыгыз.
1.
а) Борын ничек дус булсаž, аерылганда шулай бул. (Мәкаль).
б) Трамвай узып киткнд, Зšфр бœген таңда кœргн леге сер тšшен хтерлде. (Ә. Еники).
в) Кояш нурларында елга šстендге вак дулкыннар, кšмеш балыклар сикерешкн кебек, бер-бер артлы тгри. (Р. Хбибуллина).
2.
а) Юк, ул көлми иде, әйтерсең лә
Кояш нурларында чарланып,
Дөнья матурлыгын бергә җыеп
Өскә төшә иде шарлавык. (М. Әгъләмов).
б) Ишек барда тәрәзәдән йөрмә. (Мәкаль).
в) Муса әфәнде исә, хәл белүчеләр кайтып киткәч, Хәдичә туташның хатын ачып укырга кереште. (З. Бигиев).
3.
а) Әйтә идең: тауларымның минем
Күләгәләре дә кояшлы. (Р. Фәйзуллин).
б) Кулымнан ни килс, барын та эшлрмен. (Г. ИбраŸимов).
в) Даниловны ротаның яңа командиры Исмаев үзенә ярдәмгә чакырганлыктан, ул взводны Вәлитовка калдырып киткән иде. (Г. Бәширов).
4.
а) Аның елмаюы Исмәгыйльгә шулкадәр эчкерсез, шулкадәр самими булып тоелды, ул ирексездән тагын гимнастерка итәген тарткалап куйды. (З. Хөснияр).
б) Кич караңгы булган саен, йолдыз яктырак була. (Мәкаль).
в) Китеп барсам, күз алдында тора
Нурлы күзең, нурлы йөзкәең. (Э. Шәрифуллина).
5.
а) Гадтт, иž якын, иž яраткан кеше юлга чыгып китс, šй эче бушап, кœžелсезлнеп калгандай була. (Г. Әпслмов).
б) Көчле җил булганга күрә, отряд бер урыннан кузгала алмый торды. (Г. Бәширов).
в) Әгр шул чакта бу хыялларымны беррсен сšйлсм, ул кычкырып кšлгн ген булыр иде. (Ә. Еники).
6.
а) Халыкныž белсе кил: нрслр сатмакчы була ул. (Г. Бширов).
б) Әни аны, кунак-төшем булганга, кул арасына керешергә чакырган иде. (Г. Исхакый).
в) Безнеž авыл район œзге, шуžа кœр якшмбе базары Ÿрвакыт зур сœдле була. (З. Зйнуллин).
7.
а) Чакырылмаган кšнг ле бер атналык вакыт булса да, алдан ук хстреп кœр башлады. (Р. Хафизова).
б) Хәсрәте сүнсә дә, моңы кала. (Мәкаль).
в) Авырлыклар килсә, бергә уртаклашыйк,
Шатлыкларны бергә бүлик без. (Н. Измайлова).
8.
а) Өзелеп-өзелеп уң як иңбашы сулкылдауга түзә алмыйча уянып китте Нургаяз. (Р. Мөхәммәдиев).
б) Анасы сөйләгәнче, кызы тәмамлар. (Мәкаль).
в) Ирләр кыр капкасыннан чыгуга, башына кырык төрле уй төшә, ди. (Мәкаль).
74. Хәбәре -гач формалы хәл фигыль белән бирелгән иярчен җөмләләрне тикшереп, функциональ-семантик төрләрен билгеләгез.
-
Иярчен вакыт җөмлә
Иярчен сәбәп җөмлә
Иярчен кире җөмлә
Иярчен шарт җөмлә
1) Берничә айлар үткәч, Мостафинга райком секретаре белән сөйләшергә туры килде. (Ә. Еники). 2) Ат бармагач, тәртәсен кыйнаган. (Мәкаль). 3) Шул якка кœз салгач, ниндидер ак шœл шйлгн сыман булды. (Р. Газиз). 4) Үз иркеңне үзең ача алмагач, кемнәр ачар иркеңне? (Мәкаль). 5) Башка чара калмагач, ана поши качкан. (Р. Мөхәммәдиев). 6) Җиле булгач, бурын табылыр. (Мәкаль). 7) Тау булгач, чокыры булыр. (Мәкаль). 8) Җыр тәмамлангач та, халык аңына килә алмый торды. (Ф. Яруллин). 9) Инде энекәшебез йоклап киткәч тә, әнкәй озаклап моңланып утыра. (Г. Гыйльман). 10) Ишәк бер яманатлы булгач, хуҗасының гаебен дә аңа сылтыйлар. (Мәкаль). 11) Сез килмәгәч, без дә кайтып киттек. (Х. Сарьян). 12) Бала тугач ук, анасы телен аңлый, имеш. (Мәкаль). 13) Син үзең карагач та, мин берни күрмәгән бит. (К. Тинчурин).
75. Хәбәре -ганчы формалы хәл фигыль белән бирелгән иярчен җөмләләрне тикшереп, функциональ-семантик төрләрен билгеләгез.
-
Иярчен вакыт җөмлә
Иярчен күләм җөмлә
Иярчен рәвеш җөмлә
1) Дөядәй буең булганчы, төймәдәй акылың булсын. 2) Таудай таләбең булганчы, түмгәктәй эшең булсын. 3) Яман туганың булганчы, яхшы иптәшең булсын. 4) Яман дусың булганчы, яхшы дошманың булсын. 5) Мең тәңкәлек малың булганчы, бер тәңкәлек бәхетең булсын. 6) Дошманның аты узганчы, дустыңның эте узсын. 7) Татар, колагы катканчы, чәй эчә, ди. 8) Үз кадерен белмәгән кеше кунакта кадере беткәнче утырыр. 9) Без картайганчы, шайтан картайсын. 10) Товарың яхшы булганчы, базарың яхшы булсын. 11) Төлке төлкелеген белдергәнче, тиресе кулдан китәр. 12) Биегән кеше бай булганчы, карт алаша тай булыр. 13) Бикә бизәнгәнче, туй узган. 14) Син исеңә килгәнче, куян тау ашкан. 15) Кешенеке пешергәнче, минем хатын көйдерә. 16) Өйдә эш беленгәнче, урамда бар да белә. 17) Олы казанның төбе җылынганчы, кече казанда пешереп ашыйлар. 18) Назлы назланганчы, назсыз ашап туйган. 19) Олы күмәч пешкәнче, кече күмәч көйгән. 20) Киемең киң булганчы, күңелең киң булсын. 21) Йорт салынып беткәнче, саилче ишектән керер.
76. Хәбәре -ып формалы хәл фигыль белән бирелгән иярчен җөмләләрне тикшереп, функциональ-семантик төрләрен бәйләнешләрен билгеләгез.
-
Иярчен вакыт җөмлә
Иярчен сәбәп җөмлә
Иярчен кире җөмлә
1) Син ярдәм итеп тә, әллә ни алга китә алмадык. (А. Шамов). 2) Менә, ниһаять, июнь азагы килеп җитеп, ул Уфага юлланды. (Х. Мөдәррисова). 3) Багдад шәһәрендә бер патша булып, ул бик бай һәм бөтен дөньяга данлыклы булган. (Әкият). 4) Күңеле тулышып, бертын сөйләвеннән туктап торды урманчы. (Р. Мөхәммәдиев). 5) Әмма тора-бара күз алдында эленеп торган томан таралып, кешенең йөзе аерачык шәйләнә башлады. (Р. Мөхәммәдиев).
77. Дип, дигән бәйлек сүзләре аша бәйләнеп килгән иярчен җөмләләрне тикшерегез. Баш һәм иярчен җөмләләрне билгеләгез, алар арасында нинди мәгънәви бәйләнешләр урнашуын аңлатыгыз. Иярчен җөмләнең төрен әйтегез.
1) Күкрәгенә очлы тимер килеп керде дигәндә генә ул, ияреннән шуышып, уңга ташланды. (Н. Фәттах). 2) Безнең бәхет монда, дип кайтадыр, бәхет эзләп дөнья гизгәннәр. (Г. Зәйнәшева). 3) «Җайлы җаена ятар» дигәндәй, серле сандык җиңел ачыла икән. (Т. Галиуллин). 4) Кунак ашы — кара-каршы дигәндә, авызыңны ачып торасың. (Ш. Усманов). 5) Кешеләр торып йөренә башлаганчы дип, ашыгып, Күрән би белән Утташ Кам ике колны алдылар да келәүлеккә киттеләр. (Н. Фәттах). 6) Муса әфәнде, судта эшебез тиз каралыр микән дип, түземсезлек белән көтә иде. (З. Бигиев). 7) Иртәгә туй була дигән көнне катау кешеләре мунча керделәр. (Н. Фәттах). 8) Башта, бу суыкта, күз бәйләнгәндә, кайсы исәре шырылдап йөри икән дип, мәзәк итеп кенә тыңлаган идем, кинәт калкынып турайдым, чикмән якамны кайтардым. (А. Гыйләҗев). 9) Кунак ашы — кара каршы дигәндәй, мин сезгә кредитка акча, шактый зур сумма алып бирә алам. (Т. Галиуллин). 10) Тырнак буе хата — беләк буе җәфа дигәннәре шул буладыр инде. (Т. Галиуллин). 11) Мин белмим дигәннең башы авыртмас. (Ә. Исхак). 12) Бер ай үтте дигәндә, падишадан повестка килеп төшә моңар. (Әкият).
78. Әдәби әсәрдән түбәндәге структур һәм функциональ-семантик төргә караган иярчен җөмләләр сайлап алыгыз. Схемаларын сызыгыз.
Хәбәре сыйфат фигыль белән бирелгән иярчен аергыч җөмлә
Хәбәре хәл фигыль белән бирелгән иярчен вакыт җөмлә
Хәбәре шарт фигыль белән бирелгән иярчен шарт җөмлә
Хәбәре сыйфат фигыль + бәйлек белән бирелгән рәвеш җөмлә
Мөнәсәбәтле сүз аша бәйләнгән иярчен хәбәр җөмлә
Көттерү интонациясе аша бәйләнгән иярчен тәмамлык җөмлә
79. Иярченле кушма җөмләләрнең схемаларын тутырыгыз.
1) Ул чакта ле аралар ерак булса да, кœžеллре якын иде. (Р. Хафизова).
2) Көн үткән саен, ул йорт эшенә бата барды. (Г. Исхакый).
3) Мин кичке ашка чыкканда, өстәл артына түгәрәкләнеп утырганнар иде инде. (Г. Гыйльман).
4) Син янымда булган чакта гына, Матур җырлар туа күңелемдә. (Н. Измайлова).
5) Кул тойган ир, аркасыннан сšйгн кояш, кœзлрен караган ччклр тыныч булырга кушалар, сœзсез бары шушында аныž йлнсенд булулары белн юаталар (Ә. Еники).
6) Капка ачылдымы — иң элек ул чыгып чаба. (Г. Бәширов).
|
1)
2)
3)
4)
5)
6)
|
80. Кушма җөмләләрнең төрен билгеләгез.
1) Кемнрдер, ул сизми калган еплр сузып, аны œз иттелр, нкъ кирк чагында гына ярдм кулы суздылар. (А. Гыйлев).
а) иярчен аергыч җөмлә
б) иярчен рәвеш җөмлә
в) иярчен вакыт җөмлә
г) теркәгечсез тезмә кушма җөмлә
2) Вакытны тизрәк үткәрү нияте беләнме, тормыш юлына мәгълүм нәтиҗә ясауга омтылыпмы, ханым хәтер канатында үткәненә — кадерле балалык, яшьлек елларына әйләнеп кайтты, әнисенең, әткәсенең язмышын, үзе үткән чирәмле һәм тузанлы юлларны искә төшерде. (Т. Галиуллин).
а) иярчен тәмамлык җөмлә
б) иярчен аергыч җөмлә
в) иярчен сәбәп җөмлә
г) теркәгечсез тезмә кушма җөмлә
3) Шунда тагын гапк калдым: ле бая гына œле тоелган бар дšнья кабат терелгн. (Ш. Маннур).
а) иярчен ия җөмлә
б) иярчен урын җөмлә
в) иярчен тәмамлык җөмлә
г) иярчен вакыт җөмлә
4) Бу кœренешнеž инде бœтн мžге кабатланмасын белсм д, моныž белн килешсем килми, шуžа кœр œт акылым бу кадрле чорны алдагыга кœчер торып, кабат-кабат алдану рхте кичер иде. (М. Галиев).
а) иярчен сәбәп җөмлә
б) иярчен кире җөмлә
в) иярчен рәвеш җөмлә
г) иярчен тәмамлык җөмлә
5) Яңгыр кисәк кенә башланган кебек, кисәк кенә узып та китте, яңадан кояш чыкты. (М. Галәү).
а) иярчен тәмамлык җөмлә
б) иярчен рәвеш җөмлә
в) иярчен вакыт җөмлә
г) теркәгечсез тезмә кушма җөмлә
6) Әни сšйли башласа, аны кœрер šчен, башны бераз гына уžга борырга туры кил. (З. Зйнуллин).
а) иярчен шарт җөмлә
б) иярчен максат җөмлә
в) иярчен урын җөмлә
г) иярчен тәмамлык җөмлә
7) Кояшның нурлары күчкәнме —
Йөзләрең шундый да сөйкемле. (Р. Мөхияр).
а) иярчен сәбәп җөмлә
б) иярчен рәвеш җөмлә
в) иярчен күләм җөмлә
г) иярчен аергыч җөмлә
8) Азан тынгач та, малай хәтерен җуеп, онытылып бераз басып тора, аннан соң гына исенә килеп, су буена, болынлыкка йөгерә. (М. Галиев).
а) иярчен вакыт җөмлә
б) иярчен рәвеш җөмлә
в) иярчен урын җөмлә
г) теркәгечсез тезмә кушма җөмлә
9) Татлы йокыларыңны бүлеп, төннәр буе төшеңә кереп җәфаласам — ачуланма! (Г. Гыйльман).
а) иярчен вакыт җөмлә
б) иярчен шарт җөмлә
в) иярчен рәвеш җөмлә
г) теркәгечсез тезмә кушма җөмлә
81. Кушма җөмләләргә туры килгән билгеләмәләрне сайлап алыгыз.
1 — теркәгечсез тезмә кушма җөмлә
2 — теркәгечле тезмә кушма җөмлә
3 — иярчен ия җөмлә
4 — иярчен хәбәр җөмлә
5 — иярчен аергыч җөмлә
6 — иярчен тәмамлык җөмлә
7 — иярчен вакыт җөмлә
8 — иярчен урын җөмлә
9 — иярчен рәвеш җөмлә
10 — иярчен күләм җөмлә
11 — иярчен сәбәп җөмлә
12 — иярчен максат җөмлә
13 — иярчен шарт җөмлә
14 — иярчен кире җөмлә
15 — иярчен аныклагыч җөмлә
16 — иярчен керешмә җөмлә
1) Шунысына игътибар итегез: халыклар гадәтләре белән бер-берсеннән ул вакытта нык кына аерылып торганнар. (З. Хөснияр). 2) Якын-тирдн сугыш šермсе œтеп китœ белн, авылда ниндидер куркыныч тынлык урнашты (М. Әмир). 3) Алтын җирдә ятса да, тут төшми. (Мәкаль). 4) Аžа бернинди дару œлне тэсир итмде, хтта ашаудан калды. (М. Хбибуллин). 5) Кәримәнең исәпләп караганы юк, чөнки бистәнең югары очыннан түбәнгә автобус йөреп тора. (З. Хөснияр). 6) Ул караштан котылырга теләп, кузгалмакчы булдым, әмма аягым тотмады. (Р. Зәйдулла). 7) Каты җиргә басу белән, аның ак табаннарына очлы, вак ташлар кадалды, бөтен тәнен чыдап булмаслык суык өтеп алды. (Н. Фәттах) . 8) Хуҗа җиргә төшкәч, ике-өч адым атлады да, кемдер озын күк пәлтәсенең чабуыннан эләктергәндәй шып туктап калды. (Ф. Сафин). 9) Агачны кем утыртса, имеше шуныкы. (Мәкаль). 10) Тик шунысы гаҗәп: Силингөрнең ни аргы ягында, ни биргесендә кеше түгел, куян эзе дә күренми. (Р. Мөхәммәдиев). 11) Колакчыннары төшерелгән бүрек кигән ир-ат тора икән каршысында. (Р. Мөхәммәдиев). 12) Адәм чыдамаслык эссе көн иде ул. (Л. Ихсанова). 13) Туган тел бәйрәмнәре (халык бәйрәме дәрәҗәсенә күтәрергә иде бу бәйрәмне. Латышлардагы «Җыр бәйрәме» кебек) үтәр идеме? (Р. Фәйзуллин) .
14) Җидегән чишмәләргә чиләк куйдым,
Пар чиләгем тизрәк тулсынга. (Г. Бәширов) .
15) Ук барып җитмәгән җиргә
Кылычың кизәнә күрмә. (Әдхәт Синугыл) .
16) Агачны соң кисә алыр идемени балта,
Агач сабы әгәр булмаса? (Ш. Маннан) .