1 Вариант

1) Ул биргн чигœле яулык та озак еллар тœш кесмнн тšшмде. (Ш. Маннур). 2) Күзе ачык кеше ач калмый. (Мәкаль). 3) Аны бары тик бер сорау изалады: ни өчен Сәлим хан аннан котылырга тели. (М. Хәбибуллин). 4) Без кергән өйдә ишле генә гаилә яши икән. (А. Гыйләҗев). 5) Тик чигсенд аныž ле œзе кœреп šлгермгн ике бšртек чал чче ялтырый. (Ә. Еники). 6) Ходай биргән сәләтен ул, тамчысына кадәр халыкка биреп, дан-шөһрәт тәхетендә ләззәтле алкышларга коенган һәм иҗат эшенең газаплы да, татлы да мизгелләрен аз кичермәгәндер. (М. Галиев).

7) Сагышлы моң тулы төннәрдә

Елмаюың синең таң иде. (Р. Әхмәтҗанов).

2 Вариант

1) Сихерле ыр-моž яžгыраган утрау ягыннан алар, туктамыйча, хвеф-хтрсез ген œтеп китлр. (М. Галиев). 2) Газиз д зал тулы халык арасыннан œз кешесен тиз кœреп алды. (Ә. Салах). 3) Кызы бар кешегә яучы килә. (Мәкаль). 4) Кечкенәдән үк укырга, укырга кирәк, дигән тәрбия алган идем шул. (А. Расих). 5) Лкин йолдызлар аныž šчен кул итмслек биеклект иде (Р. Низамиев). 6) Янсе ул тисе салып калдырган мунча лœксенд ылынып ята. (Т. Галиуллин).

7) Башларым әйләнеп китте кинәт,

Башканы сөям дигән сүзеңнән. (Г. Зәйнәшева).

29. Иярчен ия, хәбәр һәм аергыч җөмләләрне аерып языгыз һәм аларның төзелешендәге аерманы аңлатыгыз. Бәйләүче чараларны билгеләгез.

1) Көтү ташлаган малны бүре алыр. 2)Нселе нинди, баласы шундый. 3) Хәләл сөт тигән холыклы булыр. 4) Кемнеž ырын ырласаž, шуныž кšен кšйлрсеž. 5) Күңелең сөймәгән кешедән ярдәм сорама. 6) Җидесендә ни булса, җитмешендә шул булыр. 7) Елан агу тапкан чәчкәдән бал корты бал табар. 8) Турылыгы аз кешенең дусты аз. 9) Уžган кеше шул булыр — уянгач та аякта. 10) Төбе күренмәгән чиләктән су эчмә. 11) Акча кемнеке — дөнья шуныкы. 12) Бетеше яман камышны су эчендә ут алыр. 13) Аты бар арслан.

29. Билгеләмәләргә туры килгән мәкальләләрне сайлап алыгыз.

1. Аналитик иярчен ия җөмлә

а) Атаž кем булса, син шуныž улы.

б) Œзеž нинди, кšзгеž шундый.

в) Авылдашыž кем булса, атадашыž шул булыр.

г) Ишеге яманның түренә узма.

2. Синтетик иярчен ия җөмлә

а) Баласы юкның дәүләте юк.

б) Егет шул булыр: авызын йомар да, учын ачар.

в) ыр-ырлауның файдасы шул: ял буладыр йšркк.

г) Үзе белгән хур булмый.

3. Синтетик иярчен аергыч җөмлә

а) Анасы ни, баласы шул.

б) Асылы нинди, нселе шундый.

в) Иманы камил кешенең күңеленә курку кермәс.

г) Аты юк арба сатулашкан.

4. Аналитик иярчен аергыч җөмлә

а) Очы юк казык җиргә кермәс.

б) Кайсы як гаскр иž, шуныž законы юк.

в) Тœр кемнеке булса, мендр шуныкы.

г) Өендә ашы юкның күңелендә хушы юк.

5. Аналитик иярчен хәбәр җөмлә

а) Иреž кем, дошманыž шул.

б) Юне барның көне бар.

в) Кызы бар өйнең җиңгәсе сөйкемле.

г) Дšнья šчен эшлсž, шул яшвеž кадере.

k Иярчен тәмамлык җөмләләр

Синтетик чаралар 1. Килеш кушымчалары төшем, юнәлеш, чыгыш Бәйлекләр белән, турында, хакында 3. Бәйлек сүзләр дип, дигәнгә, дигәнне, дигәннән, диюдән башка.	Тел әйтә алмаганны җыр әйтер (М) Ул әтисе чаңгы алу белән мактана. Казык какмаган кеше казыкны үзе үсеп чыккан, дип уйлый (М.).
Аналитик чаралар 1. Мөнәсәбәтле сүз шуны, моны, шунысын, бер нәрсәгә, менә нәрсәне, шуңа, шуннан, шуңардан, шунда, шуның белән, шул турыда, бу турыда, шуның турында, шул хакта 2. Парлы мөнәсәбәтле сүзләр кем турыда — шул турыда кемне — шуны (аны) кем — шуңа (аңа) кемнән — шуннан (аннан) кем белән — шуның (аның) белән 3. Көттерү паузасы	Тагын шуны телим: дөнья сугышларсыз яшәсен (Г. Әпсәләмов). Телең ни әйтсә, колагың шуны ишетер. (М.) Күрә: дөньялар үзгәреп килә (Ә. Салах).

29. Тәмамлык белән килгән гади җөмләләрне һәм иярчен тәмамлык җөмләле кушма җөмләләрне аерып языгыз.

Тәмамлык	Иярчен тәмамлык җөмлә

1) Балалар œзлре, Габделкаюм абый безд яшсен, дип хл иттелр. (Р. Газиз). 2) Баштарак алар бер ишек тšбен ышыкланып, яžгыр узганын кšтеп тордылар. (М. Маликова). 3) Вера Павловна килœне ГšлшŸид зур тœземлек белн кšтеп алды. (Г. Әпслмов). 4) Бакча түрендәге бина янына ничек килеп җитүебезне мин хәзер анык кына хәтерләмим. (Р. Зәйдулла). 5) Хтир апа ГšлшŸидг кунак килгнне йтте. (Г.Әпслмов). 6) Кызгылт-сары яфракларның шыбырдавы күңелдә әллә нинди моңсулык уята. (Р. Зәйдулла). 7) Онытылып-онытылып су агышын тыңлап торды. (Р. Мөхәммәдиев). 8) Кәрәчинне вакытында алып кайтмасалар, тракторлар туктап каласын, эш рәшәткәле тәрәзәгә барып җитәсен белгән атчылар, Саяфны бер ялгызын калдырып, кайтып киттеләр. (Р. Газиз).

9) Кœзтœчн философ бел:

Ялганга тончыгып иллр œл. (Г. Афзал).

10) Еллар аша карыйм:

Синеž ак яулыгыž

«Матурлык! дип Ÿаман чаž кага!» (Р. Низам).

29. Иярчен тәмамлык җөмләләрдәге бәйләүче чараларны билгеләгез. 1, 2, 3, 4, 7 җөмләләргә синтаксик анализ ясагыз.

1— Килеш кушымчалары

2 — Бәйлекләр һәм бәйлек сүзләр

3 — Мөнәсәбәтле сүз

4 — Парлы мөнәсәбәтле сүз

5 — Көттерү паузасы

1) Казаннан Нфиснеž нисе килгнг инде дœртенче кšн итте. (Ф. Садриев). 2) Ишетәм: кемдер еш-еш сулап якынлашып килә. (Р. Мөхәммәдиев). 3) Килбәте килмәгәннән киңәш сорама. (Мәкаль). 4) Сайлаудан соž шушыларныž бšтенесен члпрм китереп, аны Арсланов районнан кумас дип кем ышандыра ала. (М. Әмирханов). 5) Янә күрдем: җәй көне бакалар боз өстендә йөзеп йөриләр. (Әкият) . 6) Кулы бәйлене кем дә кыйнар. (Мәкаль). 7) Әнкәсенә ияреп, сап-сары бәбкә-йомгаклар тәгәри-тәгәри кагынганны яратып күзәтәсең. (Ш. Галиев) . 8) Кая китрг, ни šчен китрг, сœз н шул хакта барачак та инде. (Р. Низами). 9) Ни югалтсаž, шуны эзлрсеž. (Мәкаль). 10) Гаделлек халык ягында бит, — диде Ирек, бераз анланып. (М. Әмирханов) .

11) Син әйт миңа — кая китте икән,

Кая күчте яшьлек урамым. (Р. Әхмәтҗанов) .

29. Иярчен тәмамлык җөмләләр белән бирелгән мәкальләргә анализ ясагыз. Синтетик һәм аналитик бәйләүче чараларны билгеләгез.

I. 1) Ир какканны ил кагар. 2) Без күрәсене кеше күрмәс. 3) Юлдашы яманны яу алыр. 4) Акчаң җитмәстәйгә ымсынып, хәлеңне бетермә. 5) Кулың җитмәгәнгә үрелмә. 6) Карыны тукка бәла күренмәс. 7) Буең җитмәгәнгә сузылма. 8) Күңеле тарга дөнья тарлык кылыр. 9) Итәге яманны эт кабар. 10) Төсе бардан түңелмә.

II. 1) Йшлегеžд ни ччсž, картылыгыžда шуны урырсың. 2) Ниг šйрнсž, шуны куарсыž. 3) Телеž ни йтс, колагыž шуны ишетер. 4) Бœрннеž авыр башы кем илксенд булса, шуžа авыр. 5) Монда нишлсž, анда да шуны кœрерсеž. 6) Šеžд ни юк булса, бала шуны сорый. 7) Кемне яратсалар, шуны тыңлыйлар. 8) Хуасы кемне кабул итс, эт шуžа койрык болгар. 9) Ни бирсž œзеž, шуны алырсыž.