Танымал мавсул зарфи замандар - 12:

1) إِذْ – …кезде

جَلَسْتُ إِذْ جَلَسَ زَيْدٌ؛

2) إِذَا – … кезде

نَخْرُجُ إِلَىالسَّفَرِ إِذَا طَلَعَ الْفَجْرِ ؛

3) لَمَّا – … -ған кезде

لَمَّا أَكَلْتَ - شَرِبْتُ ؛

4) كُلَّمَا – әрбір … -ған кезде

صَلَّيْتُ كُلَّمَا تَوَضَّأْتُ ؛

5) مُذْ – … -ған кезде

دَخَلْتُ مُذْ دَعَوْتَ؛ خَرَجْتُ مُذْ خَرَجْتَ؛

6) مُنْذُ – … -ған кезде

جِئْتُ مُنْذُ دَعَوْتَ’فَعَلْتُ مُنْذُ أَمَرْتَ ؛

7) يَوْمَ – … -ған күні

يَوْمَ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ ؛

8) حِينَ – … -ған кезде; ...кезінде

دَعَوْتُ حِينَ رَأَيْتُ الْهِلاَلَ ؛

9) حِينَمَا – … -ған кезде; ...кезінде

كَتَبْتُ حِينَمَا قَرَأْتَ كِتَابَكَ ؛

10) بَيْنَمَا – … барысында, … -ған кезде; …-ған уақытта

بَيْنَمَا فَتَحْنَا الْبَابَ رَأَيْنَا سَبُعًا ؛

11) قَبْلَمَا – … - нан бұрын

تَوَضَّئْتُ قَبْلَمَا أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ ؛

12) بَعْدَ مَا – … -нан кейін

صَلَّيْتُ بَعْدَ مَا أَذَّنَ الْمُؤَذِّنُ.

ظرف مكانى .§ -57

Зарфи макан – іс-қимылдың мекенін білдіру үшін қолданылатын исми зарф. Қайда? Қай жерде? деген сұрақтарға жауап береді. (Қазақ тіліндегі мекен пысықтауышына сәйкес келеді – ауд.еск.) Мысалы: أَيْنَ جَلَسْتَ ؟ - جَلَسْتُ هُنَا

Қағида: Кез келген зарфи макан является мансуб. Тек мабний зарфи макандар ғана жазуда емес, ойда мансуб болады.

Төменде танымал зарфи макандар келтірілген:

1) أَيْنَ – қайда? қай жерде?

أَيْنَ تَجْلِسُ ؟ أَيْنَ تَأْكُلُ ؟

2. أَنَّى – қайдан?

أَنَّى تَأْخُذُ ؟ أَنَّى تَجِدُ ؟

Ескерту: Кейде أَيْنَ жар харфімен бірге қолданылады. Мысалы:

إِلَى أَيْنَ ؟ مِنْ أَيْنَ ؟

Мұндай жағдайда ол зул-жар болады.

3) هُنَا ؛ هَهُنَا - мұнда أَكَلْتُ هُنَا وَ شَرِبْتُ هَهُنَا ؛

4) هُنَاكَ ؛ هُنَالِكَ - анда, ана жерде تَوَضَّأْتُ هُنَاكَ وَ صَلَّيْتُ هُنَالِكَ ؛

5) ثَمَّ - сол жерде أَكَلْتُ هُنَا وَ شَرِبْتُ ثَمَّ ؛

6) عِنْدَ – ...қасында, ...жанында قَرَأْنَا عِنْدَ الأُسْتَاذِ ؛

7) حَوْلَ – айналасында طُفْنَا حَوْلَ الْكَعْبَةِ ؛

8) بَيْنَ - арасында تَوَقَّفْنَا بَيْنَ الْجَبَلَيْنِ ؛

9) بَيْنَ بَيْنَ – арасында, ортасында أَكَلْتُ مَعَهُمَا وَجَلَسْتُ بَيْنَ بَيْنَ؛

10) حِذَاءَ - қарсысында جَلَسْتُ حِذَاءَ زَيْدٍ ؛

11) فَوْقَ - үстінде نِمْتُ فَوْقَ السَّطْحِ ؛

12) تَحْتَ - астында جَلَسْتُ تَحْتَ السَّطْحِ ؛

13) أَمَامَ - алдында جَلَسْتُ أَمَامَ زَيْدٍ ؛

14) خَلْفَ – артында, арқасында صَلَّيْتُ خَلْفَ الإِمَامِ ؛

15) يَمِينَ - оң жағында صَلَّيْتُ يَمِينَ زَيْدٍ ؛

16) يَسَارَ – сол жағында صَلَّيْتُ يَسَارَ بَكْرٍ.

Қағида: Төрт тараптың музафин илайһилері айтылмаса да, олар заммамен келіп, мабний болады. Мысалы:

جَلَسَ زَيْدٌ فَوْقُ تَحْتُ أَمَامُ خَلْفُ يَمِينُ يَسَارُ .

Мавсул зарфи макан

«мұнда» мағынасындағы حَيْثُ сөзі де зарфи макан (мекен пысықтауышы) болады. Алайда ол үнемі қандай да бір сөйлемнің көмегімен мавсул болуы керек. Мысалы:

جَلَسْتُ حَيْثُ جَلَسَ زَيْدٌ ؛ أَكَلْتُ حَيْثُ زَيْدٌ جَالِسٌ.

Кейде حَيْثُ таълил ретінде, яғни түсіндіру үшін لأَِنَّهُ мағынасында жұмсалады. Мысалы:

سَبَبْتُ زَيْدًا حَيْثُ سَبَّنِي/

Ол маған ұрысқандықтан, мен оған ұрыстым.

حال .§ -58

Сөйлемде фаъилдың немесе мафъулдың жай-күйін түсіндіру үшін қолданылатын исм хал (пысықтауыш) деп аталады. Мысалы:

جَاءَ زَيْدٌ رَاكِبًا ؛ رَأَيْتُ بَكْرًا جَالِسًا .

Сөйлемде халды қолданғанда, амал-әрекет жасалған уақытта фаъил немесе мафъул қандай күйде болғандығы еске алынады. Хал қандай жағдайда? қандай күйде? қалайша? қалай? деген сұрақтарға жауп береді. (Хал қазақ тіліндегі үстеуге сәйкес келеді). Мысалы:

كَيْفَ جَاءَ زَيْدٌ؟ - جَاءَ زَيْدٌ رَاكِبًا

Қағида: Кез келген хал мансуб болады. Мысалы:

جَاءَ الرَّجُلُ رَاكِبًا ؛ جَاءَ الرَّجُلَينِ رَاكِبَينِ ؛ جَاءَ الرِّجَالِ رَاكِبِينَ *

جَاءَتِ الْمَرْأَتُ رَاجِلَةً ؛ جَاءَتِ الْمَرْأَتَينِ رَاجِلَتَينِ ؛ جَاءَتِ النِّسَاءُ رَاجِلاَتٍ *

Халдің анықтайтын (түсіндіретін) сөзі сахиби хал деп аталады.

Мысалы, جَاءَ زَيْدٌ رَاكِبًا деген сөйлемдегі زَيْدٌ - сахиби хал.

Қағида: Халдер тегі жағынан өз сахиби халіне бағынады. Мысалы:

جَاءَتِ الْمَرْأَةُ رَاجِلَةً ؛ جَاءَ الرَّجُلُ رَاكِبًا .

Қағида: Халдер үнемі белгісіздік формасында (накра) болады. Жоғарыда келтірілген сөйлемдер соған мысал бола алады. Алайда رَأَيْتُ زَيْدًا وَحْدَهُ ؛ فَعَلَهُ زَيْدٌ جَهْدَهُ деген сөйлемдегі وَحْدَهُ және جَهْدَهُ деген сөздер сырттай маърифа сияқты көрінгенімен, олар накра болып есептеледі, өйткені وَحْدَهُ дегенде مُنْفَرِدًا, جَهْدَهُ дегенде مُجْتَهِدًا сөздері ойға алынады. Халдер мафъул мен фаъилдың қатысына қарай екі түрге бөлінеді:

1) фаъилдың халі; 2) мафъулдың халі.