Мунадаи мураххам (қысқартылған мунада)

Музаф емес рубаъий және хумасий мунадаларды бір немесе екі әріпті түсіріп, қысқартылған түрде қолдануға болады. Мысалы:

يَا عُثْمَ ؛ يَا مِسْكُ ؛ يَا مَنْصُ ؛ يَا حَمَّ ؛ يَا صَاحِ ؛ يَا جَعْفَ

Негізінде бұл:

يَا عُثْمَانُ ؛ يَا مِسْكِينُ ؛ يَا مَنْصُورُ ؛ يَا حَمَّادُ؛ يَا صَاحِبُ؛ يَا جَعْفَرُ.

Кейбір мунадаларда қаратпа әріптер түсіріледі. Мысалы: أَيُّهَا النَّاسُ ؛ رَبَّنَا ؛ يُوسُفُ негізінде бұл:

يَا رَبَّنَا ؛ يَا يُوسُفُ يَا أَيُّهَا النَّاسُ ؛.

Сондай-ақ اللَّهُمَّ негізінде бұл: يَا اللَّهُ.

يَا түсірілгеннен кейін оның орнына сөз соңына (مّ)қосылады.

Кейде мунаданың өзі де түсіріледі. Мысалы:

أَلاَ يَا..... ادْخُلُوا негізінде бұл:أَلاَ يَا قَوْمُ ادْخُلُوا.

تغيرات

جمل اسمية .§ -68

Жүмләи исмияда мүбтада және хабар үнемі марфуъ болатынын білесіз.

Қағида: Егер жүмләи исмияның басында “етістік тектес әріп” келсе, онда мүбтада мансубке айналады. Оны араб тілінде “шибхи-феъл” немесе “хуруф мушаббахат бил-феъл” деп атайды. Олардың саны 7:

لاَ ؛ لَعَلَّ ؛ لَيْتَ ؛ لَكِنَّ ؛ كَأَنَّ ؛ أَنَّ ؛ إِنَّ. Мысалы:

1) إِنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ إِنَّ الرَّجُلَيْنِ عَالِمَانِ ؛ إِنَّ الْمُسْلِمِينَ مُفْلِحُونَ ؛ إِنَّ الْمُسْلِمَاتِ مُخَدَّرَاتٌ.

2) سَمِعْتُ أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ وَ أَنَّ الرَّجُلَيْنِ عَالِمَانِ وَ أَنَّ الْمُسْلِمِينَ مُفْلِحُونَ وَ أَنَّ الْمُسْلِمَاتِ مُخَدَّرَاتٌ.

3)كَأَنَّ زَيْدًا أَسَدٌ ؛ كَأَنَّ الزَّوْجَيْنِ مُتَّحدانِ ؛ كَأَنَّ الْمُسْلِمِينَ اِخْوَةٌ؛ كَأَنَّ الْمُسْلِمَاتِ أَزْهَارٌ.

4) مَا جَاءَنِي زَيْدٌ لَكِنَّ خَادِمَهُ حَاضِرٌ ؛ لاَ يَعْلَمُ زَيْدٌ شَيْئًا لَكِنَّ أَخَاهُ عَالِمٌ.

5) لَعَلَّ زَيْدًا سَخِىٌّ؛ لَعَلَّ الْعُلَمَاءَ صُلَحَاءُ ؛ لَعَلَّ الْمُسْلِمِينَ مُتَرَقُّونَ.

6) لَيْتَ زَيْدًا غَنِىٌّ ؛ لَيْتَ عمرًا صَبِىٌّ ؛ لَيْتَ الشَّبَابَ عَائِدٌ.

7) لا َشَيْءَ أَفْضَلُ مِنَ الأَدَبِ ؛ لاَ حَاسِدَ فَائِزٌ ؛ لاَخَيْرًا مِنْ زَيْدٍ حَاضِرٌ.

Жоғарыда келтірілген етістік тектес әріптердің барлығы, لا-ден басқа, кейбір сөйлемдерде замирлерге қосылады. Мысалы:

إِنَّهُ عَالِمٌ ؛ إِنَّكَ عَالِمٌ ؛ إِنَّنِي عَالِمٌ.

Бұл замирлер ойда мансуб болады, сондай-ақ сөйлемнің мубтадасы мен бастауышы болып табылады. إِنَّنِي және إِنَّنَا сөздері кейде өздерінің ن әрпін жоғалтып, إِنِّي және إِنَّا деп айтылады. Мысалы:

إِنِّي خَائِفٌ ؛ إِنَّا خَائِفُونَ

Кейбір сөйлемдерде أَنَّ алдынан жар харфі қойылады. Мысалы:

تَفَكَّرْتُ بِأَنَّ الْعَالَمَ مَخْلُوقٌ ؛ زَيْدٌ رَفِيعٌ لِأَنَّهُ عَالِمٌ ؛ أَشُكُّ فِى أَنَّ زَيْدًا غَنِىٌّ.

Бұл сөйлемдердегі أَنَّ жар харфтерінің әсерінен ойда мажрур болып келеді.

Қағида: لاَ қатысқан сөйлемнің бастауышы мансуб болуы үшін ол белгісіздік формасында және баяндауыштың алдында тұруы керек. Егер бұл екі шарттың бірі орындалмаса, мысалы, бастауыш белгілілік формасында немесе баяндауыштан соң тұрса, онда ол мансуб емес, марфуъ болады. Мысалы:

لاَ قَائِمٌ رَجُلٌ وَ لاَ امْرَأَةٌ ؛ لاَ زَيْدٌ غَنِىٌّ وَلاَ عَمْرٌو .

Қағида: Егер жоғарыда келтірлген لاَ жинсиялы сөйлемде бастауыш накраи сарфа болып келсе, яғни оның баяндауыштан басқа бір толықтыруы (түсіндірмесі) болмаса, онда оның қосымшасында танвин болмайды. Мысалы:

لاَ رَجُلَ … فِى الدَّارِ ؛ لاَ شَىْءَ فِى السُّوقِ.

Қағида: Бұл бастауыштардың анықтауышы да танвинсіз болады. Мысалы:

لاَ شَىْءَ عَجِيبَ فِى السُّوقِ ؛ لاَ رَجُلَ عَاقِلَ فِى الدَّارِ.

Қағида: Егер бұл لاَ жинсиялы сөйлемде бастауыш накраи мукайяда болып келсе, яғни оның баяндауыштан басқа бір толықтыруы (түсіндірмесі) болса, онда оның қосымшасы танвинді болады. Мысалы:

لاَ خَيْرًا مِنْ زَيْدٍ فِى الْمَجْلِسِ ؛ لاَ حَسَنًا خَلْقُهُ مَذْمُومٌ ؛ لاَ كَثِيرًا خَيْرُهُ بَخِيلٌ.

Қағида: Егер бұл لاَ қатысқан сөйлемде бастауыш белгісіздік формасындағы зат есімге музаф болып келсе, онда ол мансуб болады, өйткені накраға музаф болған зат есім маърифа емес. Мысалы:

لاَ بَيْتَ فَقِيرٍ مُزَيَّنٌ ؛ لاَ صَاحِبَ خَيْرٍ شَرِيرٌ ؛ لاَ سِرَّ أَحَدٍ مَعْلُومٌ.

Қағида: “Етістік тектес әріптер” кейде фаъили муқаддам болған жүмләи феълияларға кіріп, олардың фаъилын мансуб қылады. Мысалы:

إِنَّ زَيْدًا ضَرَبَ ؛ إِنَّ الزَّيْدَيْنِ ضَرَبَا ؛ إِنَّ الزَّيْدِينَ ضَرَبُوا ؛ إِنَّ مَرْيَمَ ضَرَبَتْ ؛ إِنَّ الْمَرْيَمَيْنِ ضَرَبَتَا ؛ إِنَّ الْمَرْيَمَاتِ ضَرَبْنَ.

أدوات نفى .§-69

Қағида: Егер жүмләи исмияның басында частицы لاَ ؛ مَا ؛ لَيْسَ және إِنْ сияқты болымсыздық демеуліктері келсе, онда баяндауыш (хабар) мансуб болады. Бұл төрт сөздің әрқайсысы «емес, жоқ» деген терістеу мағыналарын білдіреді. Мысалы:

1) لَيْسَ زَيْدٌ جَاهِلاً ؛ لَيْسَ الرَّجُلاَنِ جَاهِلَيْنِ ؛ لَيْسَ الْمُسْلِمُونَ جَاهِلِينَ.

2) مَا زَيْدٌ جَاهِلاً ؛ مَا الرَّجُلاَنِ جَاهِلَيْنِ ؛ مَا الْمُسْلِمُونَ جَاهِلِينَ.

3) لاَ رَجُلٌ أَفْضَلَ مِنْكَ ؛ لاَ أَحَدٌ خَيْرًا مِنْكَ ؛ لاَ شَىْءٌ عَلَى الأَرْضِ بَاقِيًا.

4) إِنْ زَيْدٌ أَفْضَلَ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ مِنَ الْحَيْوَانَاتِ ؛ إِنْ أَحَدٌ خَيْرًا مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِالْعِلْمِ.

لَيْسَ сөзі, шын мәнінде, харф (адат) болғанымен, ол етістіктер сияқты жіктеледі. Оның да өткен шақ етістіктері сияқты 14 жіктелуі (сийғасы) бар:

لَيْسَ ؛ لَيْسَا ؛ لَيْسُوا ؛ لَيْسَتْ ؛ لَيْسَتَا ؛ لَسْنَ ؛ لَسْتَ ؛ لَسْتُمَا ؛ لَسْتُمْ ؛ لَسْتِ ؛ لَسْتُمَا ؛ لَسْتُنَّ ؛ لَسْتُ ؛ لَسْنَا.

Қағида: Егер бұл لَيْسَ етістігінің үшінші жақта жіктелуі бастауыштың алдында тұрса, ол үнемі жекеше түрде болады. Мысалы:

لَيْسَ زَيْدٌ جَاهِلاً ؛ لَيْسَ الزَّيْدَانِ جَاهِلَيْنِ ؛ لَيْسَ الزَّيْدُونَ جَاهِلِينَ.

Қағида: Егер жоғарыда айтылған жіктелулер бастауыштан кейін тұрса, онда олар түрі (жекеше, екілік, көпше) жағынан бастауышпен қиысады (бағынады). Мысалы:

هُوَ لَيْسَ جَاهِلاً ؛ هُمَا لَيْسَا جَاهِلَيْنِ ؛ هُمْ لَيْسُوا جَاهِلِينَ ؛ هِىَ لَيْسَتْ جَاهِلَةً ؛ هُمَا لَيْسَتَا جَاهِلَتَيْنِ ؛ هُنَّ لَسْنَ جَاهِلاَتٍ.

Қағида: لَيْسَ қатысқан сөйлемдердің бірінші және екінші жақтардағы жіктелулерде, көбінесе, бастауыш түсіріледі. Мысалы:

لَسْتَ جَاهِلاً ؛ لَسْتُمَا جَاهِلَيْنِ ؛ لَسْتُمْ جَاهِلِينَ ؛ لَسْتِ جَاهِلَةً ؛ لَسْتُمَا جَاهِلَتَيْنِ ؛ لَسْتُنَّ جَاهِلاَتٍ ؛ لَسْتُ جَاهِلاً ؛ لَسْنَا جَاهِلِينَ Негізінде бұл:

أَنْتَ لَسْتَ جَاهِلاً ؛ أَنْتُمَا لَسْتُمَا جَاهِلَيْنِ ؛ أَنْتُمْ لَسْتُمْ جَاهِلِينَ ؛ أَنْتِ لَسْتِ جَاهِلَةً ؛ أَنْتُمَا لَسْتُمَا جَاهِلَتَيْنِ ؛ أَنْتُنَّ لَسْتُنَّ جَاهِلاَتٍ ؛ أَنَا لَسْتُ جَاهِلاً ؛ نَحْنُ لَسْنَا جَاهِلِينَ.

Қағида: مَا және لاَ харфтерінің баяндауыштары бастауыштан кейін тұрса, онда ол үнемі мансуб болады да, түрі жағынан бастауышқа бағынады. Мысалы:

مَا زَيْدٌ قَائِمًا ؛ مَا الزَّيْدَانِ قَائِمَيْنِ ؛ مَا الزَّيْدُونَ قَائِمِينَ ؛ لاَ رَجُلٌ حَاضِرًا ؛ لاَرَجُلاَنِ حَاضِرَيْنِ ؛ لاَ رِجَالٌ حَاضِرِينَ.

Қағида: مَا және لاَ харфтерінің баяндауыштары бастауыштан бұрын тұрса, онда ол мансуб емес, марфуъ болады да, тек жекеше түрде ғана тұрады. Мысалы:

مَا قَائِمٌ زَيْدٌ ؛ مَا قَائِمٌ الزَّيْدَانِ ؛ مَا قَائِمٌ الزَّيْدُونَ ؛ لاَ حَاضِرٌ رَجُلٌ ؛ لاَ حَاضِرٌ رَجُلاَنِ ؛ لاَ حَاضِرٌ رِجَالٌ.

Кейде бұл مَا ؛ لَيْسَ және لاَ харфтерінің баяндауыштары жар етуші (بـِ) көмегімен мажрур болады. Мысалы:

لَيْسَ زَيْدٌ بِعَالِمٍ ؛ مَا زَيْدٌ بِعَالِمٍ ؛ لاَ رَجُلٌ بِعَالِمٍ.

Бұл жар етуші (بـِ)қосымша (بـِ) болады, оның мағынасы болмайды. Ол тек терістеуді күшейту үшін ғана қосымша пайдаланылады. Келтірілген сөйлемдердің баяндауыштары жазуда (بـِ) көмегімен мажрур болғанымен, ойда нафий (болымсыздық) харфінің көмегімен мансуб болады.

Бұл нафий (болымсыздық) харфтері кейде фаъили мукаддам болған жүмләи феълияға да кіреді. Мысалы:

لَيْسَ زَيْدٌ ضَرَبَ ؛ مَا بَكْرٌ دَخَلَ ؛ لاَ رَجُلٌ خَرَجَ ؛ إِنْ عَمْرٌو ضَرَبَ أَحَدًا إِلاَّ بَكْرًا.

جمال معربات .§-70

Өткен тарауларда арнайы ережелердің көмегімен сөйлемнің қандай мүшелері және тазйинаттары марфуъ, қайсылары мансуб және қайсылары мажрур болатыны түсіндірілді. Соған қарамастан, зат есімдердің қайсысы марфуъ, қайсысы мансуб және қайсысы мажрур болатынын жалпылай алып қарастырып өтейік.

مرفوعات:

Араб тілінде зат есімдердің 4 түрі марфуъ болады:

1)-2) Бастауыш (мүбтада) және баяндауыш (хабар):

زَيْدٌ كَاتِبٌ ؛ الرَّجُلاَنِ عَالِمَانِ ؛ الرِّجَالُ عُلَمَاءُ ؛ الْمُسْلِمُونَ مَسْرُورُونَ ؛ الْمُسْلِمَاتُ مستورَاتٌ ؛ أَبُو بَكْرٍ ذُومَالٍ.

3) Фаъил: كَتَبَ زَيْدٌ ؛ كَتَبَ الزَّيْدَانِ ؛ كَتَبَ الزَّيْدُونَ.

4) Мунадаи маълум:

يَا زَيْدُ ؛ يَا أَحْمَدُ ؛ يَا عَارِفُ ؛ يَا رَجُلُ ؛ يَا خَادِمُ.

منصوبات:

Араб тілінде зат есімдердің 16 түрі мансуб болады:

1) Мафъули мутлақ:

جَلَسْتُ جَلْسَةً ؛ سَجَدْتُ سَجْدَتَيْنِ ؛ ضَرَبْتُ ضَرْبَاتٍ ؛.

2) Мафъули биһи:

ضَرَبْتُ زَيْدًا ؛ رَأَيْتُ رَجُلَيْنِ ؛ أَكْرَمْتُ الْمُسْلِمِينَ ؛ أَكْرَمْتُ الْمُسْلِمَاتِ ؛.

3) Зарфи заман:

كَتَبْتُ الْيَوْمَ ؛ خَرَجْتُ نَهَارًا ؛ رَجَعْتُ لَيْلاً ؛ أَذْهَبُ غَدًا ؛.

4) Зарфи макан:

جَلَسْتُ أَمَامَ زَيْدٍ ؛ قُمْتُ فَوْقَ الدُّكَّانِ ؛ نِمْتُ تَحْتَ السَّطْحِ ؛.

5) Хал:

سِرْتُ مَاشِيًا؛ جِئْتُمَا رَاكِبَيْنِ ؛ خَرَجْتُمْ مَحْزُونِينَ ؛ رَجَعْنَ بَاكِيَاتٍ ؛.

6) Тамйиз:

طَابَ زَيْدٌ خَلْقًا؛ زَيْدٌ أَكْثَرُ مَالاً ؛قِيمَةُ هَذَا الْكِتَابِ ثَلاَثُونَ دِرْهَمًا ؛.

7) Мустасна:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ إِلاَّ زَيْدًا ؛ قَرَأْتُ الْكِتَابَ إِلاَّ صَحِيفَةً ؛ صُمْتُ الشَّهْرَ إِلاَّ يَوْمًا ؛.

8) Махфузул-жар:

إِمْتَلأَ الإِنَاءُ مَاءً ؛ ضَرَبْتُهُ تَأْدِيبًا ؛ جِئْتُ وَ زَيْدًا ؛ هَذَا حَرَامٌ شَرْعًا ؛.

9) Нақис етістігін толықтырушы:

كَانَ زَيْدٌعَالِمًا ؛ كَانَ الرَّجُلاَنِ غَنِيَّينِ ؛ كَانَ الْمُسْلِمُونَ صَالِحِينَ؛ كَانَ الْمُسْلِمَاتُ مستوراتٍ ؛.

10) Тұжырымдау етістіктерін толықтырушы:

:

ظَنَنْتُ زَيْدًا عَالِمًا ؛ ظَنَنْتُ الرَّجُلَيْنِ غَنِيَّيْنِ ؛ ظَنَنْتُ الْمُسْلِمِينَ صَالِحِينَ ؛ ظَنَنْتُ الْمُسْلِمَاتِ مستوراتٍ ؛.

11) Кейбір тазйинаттар:

زَيْدٌ غَنِىٌّ جِدًّا ؛ زَيْدٌ عَالِمٌ الْبَتَّةَ ؛ جِئْتُ الْيَوْمَ أَيْضًا ؛.

12) “Етістік тектес” харфтердің мүбтадасы:

إِنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ إِنَّ الرَّجُلَيْنِ غَنِيَّانِ ؛ إِنَّ الْمُسْلِمِينَ صَالِحُونَ ؛ إِنَّ الْمُسْلِمَاتِ مستوراتٌ ؛.

14) Нафий харфтерінің баяндауыштары:

لَيْسَ زَيْدٌ جَاهِلاً ؛ لَيْسَ الرَّجُلاَنِ جَاهِلَيْنِ ؛ لَيْسَ الْمُسْلِمُونَ جَاهِلِينَ؛ لَيْسَتِ الْمُسْلِمَاتُ فَاجِرَاتٍ ؛.

15) Мунадаи музаф:

يَا عَبْدَاللَّهِ ؛ يَا خَادِمَيْ(نِ) زَيْدٍ ؛ يَا مُسْلِمَيْ(نِ) الْبَلْدَةِ ؛ يَا مُسْلِمَاتِ الْبَلْدَةِ ؛ يَا أَبَا بَكْرٍ ؛.

16) Мунадаи шибхи музаф:

يَا خَيْرًا مِنْ زَيْدٍ ؛ يَا حَسَنًا وَجْهُهُ ؛ يَا رَؤُوفًا بِالْعِبَادِ ؛.

17) Мунадаи накраи мәджхулә:

يَا فَاسِقًا دَعِ الْفِسْقَ ؛ يَا رَجُلاً لاَ تُحَقِّرِ النِّسَاءَ ؛ يَا عَجُولاً لاَ تَتَعَجَّلْ.

مجرورات:

Араб тілінде зат есімдердің 2 түрі мажрур болады:

1) Музафин илайһи:

كِتَابُ زَيْدٍ ؛ كِتَابُ الزَّيْدَيْنِ ؛ كِتَابُ الزَّيْدِينَ ؛ كِتَابُ الْمَرْيَمَاتِ ؛ كِتَابُ أَبِى بَكْرٍ ؛ كِتَابُ أَحْمَدَ ؛.

2) Зул-жар: بِالأَدَبِ ؛ لِلْعَمَلِ ؛ كَالزُّهَدَاءِ ؛ فِى الْمَدْرَسَةِ.

توابع .§-71

Айтылған марфуъ, мансуб және мажрурлар өздерінің бастапқы (асл) эърабы бар зат есімдер болып табылады. Араб тілінде өздерінен бұрын тұрған зат есімнің харакатын алатын зат есімдер бар. Олар тауабеъ (еруші) деп аталады. Танымал тауабеътер– 3: 1) Сифат; 2) Таъкид; 3) Маътуф.

Бұл үш тауабеътің өз эърабы жоқ. Олар өздерінің алдында тұрған зат есімнің эърбын алады. Яғни егер алдыңғы зат есім марфуъ болса, бұлар да марфуъ болады, егер мансуб болса, бұлар да мансуб, мажрур болса, бұлар да мажрур болады. Мысалы:

Сифат:

جاءَنِي رَجُلٌ عَالِمٌ ؛ رَأَيْتُ رَجُلاً عَالِمًا ؛ جَلَسْتُ مَعَ رَجُلٍ عَالِمٍ ؛