Ер тегіндегі зат есімдердің реттік сандары

الأَوَّلُ؛ الثَّانِى) ثَانٍ(؛ الثَّالِثُ؛ الرَّابِعُ؛ الخامسُ؛ السادسُ؛ السابعُ؛ الثامنُ؛ التاسعُ؛ العاشرُ؛ الحادِىَ عَشَرَ؛ الثَّانِىَ عَشَرَ؛ الثَّالِثَ عَشَرَ....الْعِشْرُونَ؛ الحَادِى وَالْعِشْرُونَ؛ الثَّانِى وَالْعِشْرُونَ؛ الثَّالِثُ وَالْعِشْرُونَ .... الثَّلاَثُونَ .... التِّسْعُونَ؛ المِائَةُ؛ الحادى والمائة؛ الألفُ....

Әйел тегіндегі зат есімдердің реттік сандары

الأُولىَ ؛ الثَّانِيَةُ ؛ الثَّالِثَةُ ؛ الرَّابِعَةُ ؛ الخَامِسَةُ ؛ السَّادِسَةُ ؛ السَّابِعَةُ ؛ الثَّامِنَةُ ؛ التَّاسِعَةُ ؛ العَاشِرَةُ ؛ الحَادِيَةَ عَشَرَ ؛ الثَّانِيَةَ عَشَرَ ؛ الثَّالِثَةَ عَشَرَ .... العِشْرُونَ ؛ الحَادِيَةُ والعشرونَ ؛ الثَّانِيَةُ والعشرونَ ؛ الثَّالِثَةُ والعشرون ....التِّسْعُونَ .... المِائَةُ ؛ الحَادِيَةُ والمائةُ .... الألفُ ....

Қатыстық сандар (еселі сандар)

الأُحَادِىُّ الوُحْدَانِىُّ жалғыздық	السُّدَاسِىُّ - алтылық
الثُّنَائِىُّ – екілік	السُّبَاعِىُّ жетілік
الثُّلاَثِىُّ – үштік	الثُّمَانِىُّ – сегіздік
الرُّبَاعِىُّ - төрттік	التُّسَاعِىُّ - тоғыздық
الخُمَاسِىُّ - бестік	العُشَارِىُّ - ондық...

немесе

مُوَحَّدٌ - бірлік*	مُسَدَّسٌ – алтылық (алты еселенген)
مُثَنَّي - екілік (екі еселенген)	مُسَبَّعٌ - жетілік (жеті еселенген)
مُثَلَّثٌ - үштік (үш еселенген)	مُثَمَّنٌ сегіздік (сегіз еселенген)
مُرَبَّعٌ - төрттік (төрт еселенген)	مُتَسَّعٌ - тоғыздық (тоғыз еселенген)
مُخَمَّسٌ - бестік (бес еселенген)	مُعَشَّرٌ - ондық (он еселенген)...

Қайталама (топтау) сан есімдер

أُحَادَ – бір-бір (бір-бірден)	سُدَاسَ – алты-алты
ثُنَاءَ – екі -екі	سُبَاعَ - жеті-жеті
ثُلاَثَ – үш-үш	ثُمَانَ – сегіз-сегіз
رُبَاعَ – төрт-төрт	تُسَاعَ – тоғыз-тоғыз
خُمَاسَ - бес-бес	عُشَار - он-он

или

مَوْحَدَ бір-бір	مَسْدَسَ алты-алты
مَثْنَي екі-екі	مَسْبَعَ жеті-жеті
مَثْلَثَ үш-үш	مَثْمَنَ сегіз-сегіз
مَرْبَعَ төрт-төрт	مَتْسَعَ тоғыз-тоғыз
مَخْمَسَ бес-бес	مَعْشَرَ он-он...

Көп қолданылатын бөлшектік сандар

1/2 النِّصْفُ ؛ 1/3- الثُّلُثُ ؛ 1/4- الرُّبُعُ ؛ 1/5- الخُمُسُ ؛ 1/6 - السُّدُسُ ؛ 1/7 - السُّبُعُ ؛ 1/8- الثُّمُنُ ؛ 1/9- التُّسُعُ ؛ 1/10-العُشُرُ .

(Пайызды көрсету үшін فى (немесе ب) сөзді алды шылаулы اَلمِاأَةُ жүз сөзі қолданылады. Мысалы, ثَمَانِيَةُ فِى المِاأَةِ сегіз пайыз т.б. – «Учебник арабского языка Халидов Б.З.»)

اسم ضمير (مُضْمَر)ٌ .§ -9

Бірінші (мутакаллим), екінші (мухатаб) немесе үшінші (ғайиб) жақты көрсететін сөздер есімдік (исми замир) деп аталады. Мысалы:

أَنَاْ ؛ أَنْتَ ؛ هُوَ .

Замирлер де етістік сияқты 14 жақта: 6 үшінші, 6 екінші, 2 бірінші жақтарда тұрады.

Исми замир екі түрлі болады:  замир мунфасил;  замир муттасил. Басқа сөздерге қосылмай өз бетінше қолданыла беретін исми замир замир мунфасил деп аталады. (бұған, негізінен, жіктеу есімдіктері жатады – ауд.еск.). олардың ең көп қолданылатындары:

هُوَ؛ هُمَا؛ هُمْ؛ هِىَ؛ هُمَا ؛ هُنَّ ؛ أَنْتَ ؛ أَنْتُمَا ؛ أَنْتُمْ ؛أَنْتِ ؛أَنْتُمَا ؛أَنْتُنَّ ؛أَنَاْ ؛نَحْنُ .

Кейде замир фаъилы жоқ етістіктер (жақсыз етістіктер) құрамында жасырынып тұрады. Мысалы:

فَتَحَ فَتَحَا فَتَحُوا فَتَحَتْ فَتَحَتَا فَتَحْنَ فَتَحْتَ فَتَحْتُمَا

هو هما هم هى هما هن أنت أنتما

فَتَحْتُمْ فَتَحْتِ فَتَحْتُمَا فَتَحْتُنَّ فَتَحْتُ فَتَحْنَا

أنتم أنت أنتما أنتن أنا نحن

Мына замирлер замири мунфасилаи мафъулия деп аталады:

إِيَّاهُ؛ إِيَّاهُمَا؛ إِيَّاهُمْ؛ إِيَّاهَا؛ إِيَّاهُمَا؛ إِيَّاهُنَّ؛ إِيَّاكَ؛ إِيَّاكُمَا؛ إِيَّاكُمْ؛ إِيَّاكِ؛ إِيَّاكُمَا؛ إِيَّاكُنَّ؛ إِيَّايَ؛ إِيَّانَا .

Басқа сөздермен біріге қолданылатын исми замир замир муттасил деп аталады. (бұған, негізінен, тәуелдеу есімдіктері жатады – ауд. еск.). Олар:

-ـهُ ؛ - ـهُمَا ؛ - ـهُمْ ؛ -ـهَا ؛ -ـهُمَا ؛ - ـهُنَّ ؛ - ـكَ ؛

-ـكُمَا؛ - ـكُمْ ؛ - ـكِ ؛ - ـكُمَا ؛ - ـكُنَّ ؛ - ـىْ ؛ - ـنَا.

Исмдер замири муттасилмен бірге қолданылатын жағдайлар:

كِتَابُهُ ؛ كِتَابُهُمَا ؛ كِتَابُهُمْ ؛ كِتَابُهَا ؛ كِتَابُهُمَا ؛ كِتَابُهُنَّ ؛ كِتَابُكَ؛ كِتَابُكُمَا ؛ كِتَابُكُمْ ؛ كِتَابُكِ ؛ كِتَابُكُمَا ؛ كِتَابُكُنَّ ؛ كِتَابِي ؛ كِتَابُنَا.

Етістіктер замири муттасилмен бірге қолданылатын жағдайлар:

ضَرَبَهُ ؛ ضَرَبَهُمَا ؛ ضَرَبَهُمْ ؛ ضَرَبَهَا ؛ ضَرَبَهُمَا ؛ ضَرَبَهُنَّ ؛ ضَرَبَكَ؛ ضَرَبَكُمَا ؛ضَرَبَكُمْ ؛ ضَرَبَكِ ؛ ضَرَبَكُمَا ؛ ضَرَبَكُنَّ ؛ ضَرَبَنِي ؛ ضَرَبَنَا.

Сөз алды шылаулары (адад) замири муттасилмен бірге қолданылатын жағдайлар:

بِهِ ؛ بِهِمَا ؛ بِهِمْ ؛ بِهَا ؛ بِهِمَا ؛ بِهِنَّ ؛ بِكَ ؛ بِكُمَا ؛ بِكُمْ ؛ بِكِ ؛ بِكُمَا؛ بِكُنَّ؛ بِي؛ بِنَا.

Ескерту: Сіздер бұл замирлердің қайсысы ғайиб, мухатаб және мутакаллим болып келгенін еске сақтап қалған боларсыз.

قواعد ضمائر .§ -10

Қағида: Егер муттасил замир إِلَى ؛ عَلَى ؛ لَدَى сөз алды шылауларымен бірігіп келсе, олардың соңындағы алиф әрпі (ى) әрпіне айналып кетеді. Мысалы:

إِلَيْهِ ؛ إِلَيْكَ ؛ إِلَيَّ ؛ عَلَيْهِ ؛ عَلَيْكَ ؛ عَلَيَّ ؛ لَدَيْهِ ؛ لَدَيْكَ ؛ لَدَيَّ.

Қағида: Егер ـهُمْ ؛ ـهُمَا ؛ ـهُ ـهُنَّ ؛ үшінші жақтағы муттасил замирлерінен бұрын кәсралы әріп немесе сүкунды ـيْـ әрпі келсе, оның (ه) әрпі кәсралы болады. Мысалы:

بِهِ ؛ بِهِمَا ؛ بِهِمْ ؛ بِهِنَّ ؛ إِلَيْهِ ؛ إِلَيْهِمَا ؛ إِلَيْهِمْ ؛ إِلَيْهِنَّ.

Қағида: Егер айтылғандардан бұрын сүкунды ـيْـ әрпі де, кәсралы әріп те келмесе, олар әр уақытта заммалы (мазмум) болып келеді. Мысалы: مِنْهُ ؛ عَنْهُ ؛ كِتَابُهُ ؛ ضَرَبَهُ .

Қағида: Егер үшінші жақ муттасил замирінен (ـهُ) бұрын кәсра келсе, ол (ى) көмегімен созылады. Мысалы: كِتَابِهِ ؛ بِهِ деп жазылып, كِتَابِهِي بِهِي деп жазылады.

Қағида: Егер бұл ـهُ замирінен бұрын замма немесе фатха келсе, ол و арқылы созылады (мад). Мысалы, كِتَابُهُ ؛ كِتَابَهُ деп жазылады, كِتَابُهُو ؛ كِتَابَهُو деп оқылады.

Қағида: (يْ ) бірінші жақ муттасил замиры көбінесе сүкунды болып келеді. Мысалы لِي ؛ كِتَابِي . Кейде ол фатхалы болады: لِيَ ؛ كِتَابِيَ .

Қағида: Егер жоғарыда айтылған бірінші жақ замирынан бұрын сүкунды алиф әрпі тұрса, ىْ әрдайым фатхалы болады. Мысалы: عَصَايَ ؛ فَتَايَ ؛ رَحَايَ .

Қағида: Егер жоғарыда аталған يْ бірінші жақ замирынан бұрын (ىْ) әрпі келсе, ол әрдайым фатхалы болып келеді. Егер екі ي қатар келсе, бірінші (ىْ) екінші (ىْ) әрпіне кірігіп кетеді (идғам). Мысалы: إِلَيَّ ؛ عَلَيَّ ؛ لَدَيَّ ؛ فِيَّ ؛ مُعَلِّمِيَّ . Олар негізінде: إِلَي + يْ ؛ عَلَي + يْ ؛ لَدَي + يْ ؛ فِي + يْ ؛

مُعَلِّمُونَ + يْ = مُعَلِّمُوْيَ - مُعَلِّمُيْيَ - مُعَلِّمُيَّ - مُعَلِّمِيَّ

Қағида: Егерي мутакаллимінен бұрын (وْ) келсе, онда бұл (وْ) әрпі ي әрпімен қатар келсе, ол ي мутакаллимге кірігіп кетеді (идғам). Мысалы:

مُعَلِّمُونَ + يْ = مُعَلِّمُوْيَ - مُعَلِّمُيْيَ - مُعَلِّمُيَّ - مُعَلِّمِيَّ .

Қағида: Когдаي мутакаллим етістікпен және مِنْ ؛ عَنْ ؛ إِنَّ сияқты сөз алды қосымшаларымен бірігетін болса, онда ол бір ғана نـِ әрпімен келеді. Мысалы:

ضَرَبَنِي ؛ ضَرَبَانِي ؛ ضَرَبُونِي ؛ مِنِّي ؛ عَنِّي ؛ إِنِّي.

Кейде ي мутакаллим түсіріледі де, ол қосылатын қосымшаға кәсра қойылады. Мысалы: ضَرَبُونِ رَبِّ؛ . Негізінде бұл ضَرَبُونِي және رَبِّي болған.

مَرْجِعِ ضَمِير

Үшінші жақ замиры үшін үнемі жоғарыда айтылған маржеъ қажет болады. Маржеъ деп замирды ненің орнына қолдансақ, соны айтамыз. Мысалы, رَأَيْتُ زَيْدًا وَهُوَ رَاكِبٌ деген сөйлемде زيد сөзі هوсөзі үшін vfh;t] болып табылады& هو pfvbhb Pfqlтің орнына қолданылып тұр. Мұнда هو замиры Зәйдтің орнына қолданылып тұр.

Кейде үшінші жақ замирының маржеъы сөйлемде айтылмай қалады, бірақ ол мәтіннен түсінікті болады. Мысалы, تَصَدَّقُوا هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ деген сөйлемдегі تَصَدُّقٌ сөзі هو сөзіне маржеъ болады. Ол сөйлемде айтылмаған, алайда ол تصدّقوا сөзінен белгілі болып тұр.

Қағида: Замирдың маржеъы үнемі оның алдында келеді, яғни замир өз маржеъынан бұрын айтылмайды. Мысалы, ضَرَبَ زَيْدًا خَادِمُهُ деп айтуға болады, бірақ ضَرَبَ خَادِمُهُ زَيْدًا деп айтуға болмайды.

Ескерту: ضَرَبَ خَادِمَهُ زَيْدٌ деген сөйлемде замир өз маржеъынан бұрын келген, бірақ негізінде бұл олай емес. Бұл сөйлем, негізінде, былай болуы керек: ضَرَبَ زَيْدٌ خَادِمَهُ.

Кейбір сөйлемдерде үшінші жақ ер тегі және әйел тегіндегі замирлер сөйлем басында айтылады. Мысалы,

هُوَ زَيْدٌ كَتَبَ؛ هِيَ زَيْدٌ كَتَبَ.

Ер тегінің мұндай замиры замируш-шаъни деп аталады, ал әйел тегінің бұл тектес замиры замирул-киссох деп аталады. Өйткені ер тегінің бұл сияқты замирлері ойдағы الشَّأْنُ сөзін, ал әйел тегінің замирлері ойдағы القِصَّةُ сөзін білдіреді. Ал, негізінде, бұл сөйлемдер былай айтылулары қажет:

الشَّأْنُ هُوَ: زَيْدٌ كَتَبَ және القِصَّةُ هِيَ: زَيْدٌ كَتَبَ.

Әңгіме сол: Зәйд жазды.

Қағида: Замир тегі және түрі (жекеше, екілік немесе көпше) жағынан өз маржеъына тәуелді. Мысалы:

الرَّجُلُ هُوَ الْعَاقِلُ ؛ الرَّجُلاَنِ هُمَا الْعَاقِلاَنِ ؛ الرِّجَالُ هُمُ الْعُقَلاَءُ ؛ الْمَرْأَةُ هِيَ الْعَاقِلَةُ ؛ الْمَرْأَتَانِ هُمَا الْعَاقِلَتَانِ ؛ النِّسَاءُ هُنَّ الْعَاقِلاَتُ.

Қағида: Егер замирдың маржеъы жансыз және жанды (адамнан басқа) заттардың көпше түрінде болса, онда замир әйел тегінің жекеше түрінде келеді. Өйткені барлық жансыз және жанды (адамнан басқа) заттардың көпше түрі әйел тегі жекеше түрдің ережелеріне бағынады. Мысалы:

الْكُتُبُ هِيَ الْمُفِيدَةُ؛ الْمَسَاجِدُ هِيَ الشَّرِيفَةُ؛ الْعِبَادَاتُ هِيَ الْوَاجِبَةُ.

اسم إشارة .§ -11

Бір нәрсеге сілтеу, нұсқау үшін жұмсалатын сөздер исми ишара (сілтеу есімдігі) деп аталады. Мысалы : ذَا - ذِي = هَا - اُولاءِ; - бұл, - ذَاكَ - تِلْكَ – أُلاَئِكَ анау .

Ер тегі және әйел тегіне қатысты исми ишаралар мыналар:

Түрі	Ер тегі	Әйел тегі
Жекеше	ذَا	تَا
Екілік	ذَانِ = ذَيْنِ	تَانِ = تَيْنِ
Көпше	أُولاَءِ	أُولاَءِ

Әйел тегі үшін кейде ذِهِ؛ تِهِ؛ ذِي؛ تِي қолданылады.

Әңгіме бағытталатын кісіге ескерту үшін көбінесе исм ишараның басына хаи танбех (هَا ) қойылады:

هَذَا	هَذِهِ= هَاتَا
هَذَانِ= هَذَيْنِ	هَاتَانِ=هَاتَيْنِ
هَؤُلاَءِ	هَؤُلاَءِ

Кейбір жағдайларда исми ишара соңына кафи хитаб (كـَ) қосылады:

ذَاكَ	تَاكَ
ذَانِكَ=ذَيْنِكَ	تَانِكَ=تَيْنِكَ
أُولَئِكَ	أُولَئِكَ

Кейде исми ишараның жекеше және көпше түрлеріндегі кафи хитаб алдына лами баъда ( لـ ) қойылады:

ذَلِكَ	تَالِكَ (تِلْكَ)
أُولَئِكَ = أُولاَلِكَ	أُولَئِكَ = أُولاَلِكَ

Кафи хитаб кейде өзі бағытталатын жаққа бағына отырып, екілік және көпше түрде қолданылады. Мысалы:

ذَلِكَ خَيْرٌ ؛ ذَلِكُمَا خَيْرٌ ؛ ذَلِكُمْ خَيْرٌ. Үш жағдайда мұнда: «бұл- жақсы» дегенді білдіреді. Алайда бірінші жағдайда «бұл сен (бір өзің) үшін жақсы» дегенді аңғартады. Екінші жағдайда - «бұл сендер (екеуің) үшін жақсы», үшінші жағдайда - «бұл сендер (көпшілік) үшін жақсы». Құран Кәрімде бұл мысал «бақара» сүресінің 54-аятында кездеседі:

} ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ}.

Егер бұл исми ишаралар кафи хитаб және лами баъдасыз келсе, онда олар жақын жердегі бір затқа нұсқау ретінде қолданылады: ذَا ؛ أُولاَءِ, «мына, бұл, мынау», «мыналар, бұлар ». Егер олар кафи хитабпен келсе, онда олар алыс, алшақ жердегі заттарға нұсқау ретінде қолданылады ذَاكَ ؛ أُولَئِكَ «ана, анау», «аналар». Егер оларда кафи хитабпен және лами баъда қатар келсе, онда олар едәуір алыстағы заттарға нұсқау ретінде қолданылады: ذَلِكَ ؛ أُولاَلِكَ .