Жүмләи таълиқияның мысалдары

1) إِنْ تُكْرِمْنِي - أُكْرِمْكَ ؛ 2) مَا تَصْنَعْ - أَصْنَعْ ؛ 3) مَنْ يَجْتَهِدْ - يَعْلَمْ ؛ 4) أَيُّهُمْ يُكْرِمْنِي - أُكْرِمْهُ ؛ 5) أَيَّتُهُنَّ تَجْتَهِدْ - تَعْلَمْ ؛ 6) مَتَى تَخْرُجْ - أَخْرُجْ ؛ 7) أَيَّانَ تُحْسِنْ - أُحْسِنْ ؛ 8) أَيْنَ تَجْلِسْ - أَجْلِسْ ؛ 9) أَنَّى تَأْخُذْ - آخُذْ ؛ 10) مَهْمَا تَطْلُبْ - تَجِدْ؛ 11) كَيْفَمَا تَذْهَبْ - أَذْهَبْ؛ 12) حَيْثُمَا تَجْلِسْ - أَجْلِسْ؛ 13) إِذْمَا تَقْرَأْ - أَقْرَأْ ؛ 14) إِذَا مَا تَكْتُبْ - أَكْتُبْ ** 15) إِذَا كَتَبْتَ - أَكْتُبُ ؛ 16) كُلَّمَا كَتَبْتَ - أَكْتُبُ ؛ 17) لَوْ خَرَجْتَ - خَرَجْتُ ؛ 18) لَمَّا كَتَبْتَ - قَرَأْتُ.

أنواع جمل حكمية .§ -77

Жүмләи хукмиялар үш түрлі болады: 1) Жүзеге асқан немесе жүзеге асатын жағдай туралы хабар беретін сөйлемдер хабарлы сөйлем (жүмләи ихбария) деп аталады. Мысалы:

يَكْتُبُ زَيْدٌ ؛ زَيْدٌ كَتَبَ ؛ زَيْدٌ كَاتِبٌ .

2) Бір нәрсені жасауға немесе жасамауға бұйыратын, әмір беретін сөйлемдер бұйрықты сөйлем (жүмләи талабия) деп аталады. Мысалы:

لاَ تَفْتَحْ يَا زَيْدُ ؛ لاَ يَفْتَحْ زَيْدٌ ؛ اِفْتَحْ يَا زَيْدُ ؛ لِيَفْتَحْ زَيْدٌ .

3) Бір нәрсе туралы сұрау мақсатында жұмсалатын сөйлемдер сұраулы сөйлем (жүмләи истифхамия) деп аталады. Мысалы:

أَ كَتَبَ زَيْدٌ ؟ أَ زَيْدٌ كَاتِبٌ؟

هَلْ كَتَبَ زَيْدٌ ؟ هَلْ زَيْدٌ كَاتِبٌ ؟ .

Сұраулы сөздер (калимаи истифхамия – қазақ тілінде сұрау есімдіктері – ауд.еск.)

Әрбір сұраулы сөйлемнің басында сұраулы сөз (истифхам) тұруы керек. Сұраулы сөздер – 12:

هَلْ ؛ أَ ؛ مَا ؛ مَنْ ؛ مَتَى ؛ أَيَّانَ ؛ أَيْنَ ؛ أَنَّى ؛ كَأَيِّنْ ؛ كَمْ ؛ كَيْفَ؛ أَيُّهُمْ.

Сұраулы сөздердің мысалдары

هَلْ زَيْدٌ كَاتِبٌ ؟ أَ زَيْدٌ كَاتِبٌ ؟ مَا هُوَ ؟ مَنْ زَيْدٌ ؟ مَتَى تَخْرُجْ ؟ أَيَّانَ تُضَارِبُونَ ؟ أَيْنَ تَجْلِسُ ؟ أَنَّى تَأْخُذُ ؟ كَأَيِّنْ دِرْهَمًا تُعْطِي ؟ كَمْ دِينَارًا مَالُكَ ؟ كَيْفَ جَلَسْتَ ؟ أَيُّهُمْ أَعْلَمُ بَيْنَهُمْ ؟

Егер مَا сұраулы сөзінің алдында жар харфі келсе, онда оны жеңілдету үшін (ا) түсіріледі. Мысалы:

كَيْمَ ؛ عَلاَمَ ؛ إِلاَمَ ؛ عَمَّ ؛ مِمَّ ؛ فِيمَ ؛ لِمَ ؛ بِمَ .

Ескерту: كَيْمَ сөзінде كَىْ демеулігі (لـِ ) мағынасындағы жар харфі болып табылады (яғни كَيْمَ - бұл لِمَ ).

Жеке (мустақил) және байлаулы (марбут) сөйлемдер

Өзі әңгіменің басында айтылып, басқа бір сөйлемнің қосылуына қатысы жоқ сөйлемдер жеке сөйлем (жүмләи мустақил) деп аталады. Мысалы:

كَتَبَ بَكْرٌ ؛ زَيْدٌ كَاتِبٌ .

Алдыңғы немесе кейінгі сөйлеммен байланысы бар сөйлемдер байлаулы сөйлем (жүмләи марбут) деп аталады. Мысалы, ұзын сөйлемдегі қысқа сөйлемдер:

إِنْ جَاءَ زَيْدٌ - يَسْتَقْبِلُهُ بَكْرٌ .

أنواع جمل مربوطة .§-78

Байаулы сөйлемдер 8 түрлі болады: 1) Шартты сөйлемдер (жүмләи шартия); 2) шарттаған сөйлемдер (жүмләи жазаия, шартты бағыныңқылы сөйлемнің басыңқысы); 3) Хабарлы сөйлемдер (жүмләи хабария); 4) Жүмләи тавсифия; 5) Жүмләи халия; 6) Жүмләи мавсулия; 7) Жүмләи масдария; 8) Жүмләи макула.

1) Жүмләи таълиқияда шарт болып келетін сөйлемдер жүмләи шартия деп аталады. Мысалы, إِنْ جَاءَ زَيْدٌ - يَسْتَقْبِلُهُ بَكْرٌ сөйлеміндегі إِنْ جَاءَ زَيْدٌ деген сөйлем.

2) Жүмләи таълиқиядағы шартталған (машрут) сөйлемдер жүмләи жазаия деп аталады. Мысалы, жоғарды келтірілген сөйлемде يَسْتَقْبِلُهُ بَكْرٌ деген сөйлем.

3) Қандай да бір бастауышқа баяндауыш болатын сөйлемдер жүмләи хабария деп аталады. Мысалы, زَيْدٌ - أَنْفُهُ طَوِيلٌ деген сөйлемдегі أَنْفُهُ طَوِيلٌ .

4) Белгісіздік формасындағы зат есімнің анықтауышы болып табылатын сөйлемдер (жүмләи тавсифия) деп аталады. Мысалы,

رَأَيْتُ رَجُلاً سُرِقَ مَالُهُ

جَاءَنِي رَجُلٌ زَالَ عَقْلُهُ

Деген сөйлемдерде бұл:

سُرِقَ مَالُهُ және زَالَ عَقْلُهُ

5) Фаъил немесе мафъули биһтің жай-күйін түсіндіретін сөйлемдер жүмләи халия деп аталады. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ (وَ هُوَ رَاكِبٌ) ؛ تَيَقَّظْتُ (وَ الشَّمْسُ طَالِعَةٌ) ؛ لاَ تَقُلْ شَيْئًا (وَ أَنْتَ غَضْبَانُ) ؛ جَاءَنِي زَيْدٌ يسرعُ ؛ رَأَيْتُ زَيْدًا (وَ قَدْ زَالَ عَقْلُهُ) ؛ تَيَقَّظْتُ (وَ قَدْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ).

6) Исм мавсулмен және зарф мавсулмен (қатыстық есімдік) байланыс үшін айтылатын сөйлемдер жүмләи мавсулия деп аталады. Мысалы:

الَّذِي (هُوَ عَدُوُّكَ) رَجُلٌ جَاهِلٌ ؛ الَّتِي (رَأَيْتُهَا) امْرَأَةٌ عَفِيفَةٌ ؛ مَنْ (عَابَنِي) فَهُوَ جَاهِلٌ ؛ مَا (رَأَيْتُهُ) شَىْءٌ عَجِيبٌ ؛ جَلَسْتُ إِذْ (جَلَسَ زَيْدٌ) ؛ جَلَسْتُ حَيْثُ (جَلَسَ زَيْدٌ).

)غَضِبْتُ لِمَا (ذَهَبْتَ) ؛ عَظِّمْ أُسْتَاذَكَ كَمَا (تُعَظِّمُ أَبَاكَ.

Ғалымдар бұл екі сөйлемдегі مَا сөзі туралы екі түрлі пікір білдірген. Біреулері мұны مَا масдария деп көрсетеді де, бірінші сөйлемді

غَضِبْتُ لِذِهَابِكَ

ретінде, ал екіншісін:

деп көрсетеді. عَظِّمْ أُسْتَاذَكَ كَتَعْظِيمِكَ أَبَاكَ

Екінші топ ғалымдар оны مَا мавсула деп атаған тиімді әрі дұрысырақ деп айтқан. Мұндай жағдайда оған есімдіктің (замир) қажеті болмайды.

5. Насб етуші أَنْ демеулігі және етістік тектес أَنَّ демеулігінен кейін тұрған сөйлемдер жүмләи масдария деп аталады. Өйткені бұл екі демеуліктен кейін тұрған сөйлемдер зат есім масдар болып есептеледі. Мысалы:

) أُرِيدُ (أَنْ أَقْرَأَ الْقُرْآنَ

деген мағынаны білдіреді

أُرِيدُ قِرَاءَةَ الْقُرْآنَ.

)سَمِعْتُ (أَنَّ زَيْدًا سَارِقٌ

деген мағынаны білдіреді

سَمِعْتُ سَارِقِيَّةَ زَيْدٍ.

)عَسَي زَيْدٌ (أَنْ يَخْرُجَ

деген мағынаны білдіреді

عَسَى زَيْدٌ الْخُرُوجَ.

)كَادَ زَيْدٌ (يَخْرُجُ

деген мағынаны білдіреді

كَادَ زَيْدٌ الْخُرُوجَ.

Бұл сөйлемдегі يَخْرُجُ негізінде أَنْ يَخْرُجَ болып табылады.

Мұнда ол жақындатушы етістік болып тұр. Одан кейін тұрғн музариъ етістіктер масдар мағынасына ие болады.

8) نَدَا ؛ جَهَرَ ؛ قَوَلَ сөздерінен кейін келген сөйлемдер жүмләи макула деп аталады. Мысалы:

قَالَ زَيْدٌ: اللَّهُ أَكْبَرُ! يَقُولُ زَيْدٌ: السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ! قُلْتُ: أَسْتَغْفِرُاللَّهَ ؛ جَهَرَ زَيْدٌ: اللَّهُ أَكْبَرُ! نَادَيْتُهُ: يَا زَيْدُ - يَا زَيْدُ!

Олардың қатарына жүмләи дуъаияны да жатқызуға болады. Мысалы:

بُعِثَ النبى صلي الله عليه و سلم فى جزيرة العرب ؛ ذَهَبَ على رضي الله عنه إلى الكوفة ؛ جَمع الإمام البخاري رحمه الله أَحاديث النبى r.

تحليل تراكيب .§-79

Әрбір сөйлемдегі әр сөзді морфология мен грамматиканың ережелері бойынша жеке-жеке бір ізді түсіндіріп айқындау сөйлемді талдау деп аталады.

Бұл ережеге дейін осы кітіапта маңызды ережелердің барлығы дерлік түсіндірілді. Морфологияның ережелерін оқып білгеннен кейін оқушылар әрбір араб сөзін қалай талдау қажеттілігін білулері керек.

Оқушыларды تراكيب شتّى – « Түрлі сөйлемдерді» талдауға даярлау қажет. Осы мақсатта және олардың біліктіліктерін жоғарылату үшін келесі әрбір сабақтарда араб тіліндегі өтілетін әрбір сөйлемді талдап отыру қажет. Талдауды жеңілдету үшін біз сөйлемдегі әрбір сөзден кейін төмендегідей белгілерді жасадық:

مضه - музафин илайһи ; - صف сифат ; - تأ таъкид; - مب мүбтада; - خب хабар ; فل -етістік ; - فال фаъил; - مفط мафъули мутлак; - مفب мафъули биһ; - ظز зарфи заман; - ظم зарфи макан; - حا хал; - تم тамйиз; - مست мустасна; - ذجر зул-жар; - محذ махфузул-жар; - تز тазйин; - متن толымсыз етістікті толықтыру; متق - тұжырымдау етістігін толықтыру; معط - маътуф; - مند мунада.

تراكيب شتّى

زَيْدٌ عَالِمٌ - мұнда زَيْدٌ – мүбтада; عَالِمٌ – хабар.

Сұрақтар: زَيْدٌ – зат есім бе, етістік пе әлде демеулік (сөз алды шылауы, харф) пе? Муъраб немесе мабний ме? Марфуъ, мансуб немесе мажрур ма? Оның рафъ белгісі қандай? Неге ол марфуъ? Маърифа немесе накра ма ?

عَالِمٌ – зат есім бе, етістік пе әлде демеулік (сөз алды шылауы, харф) пе? Қалай жіктеліп тұр? Муъраб немесе мабний ма? Марфуъ, мансуб немесе мажрур ма? Оның рафъ белгісі қандай? Неге ол марфуъ? Маърифа немесе накра ма? Бұл сөйлем жүмләи исмия ма әлде жүмләи феълия ма?

Кеңес: Бір сөйлемді талдап аяқтағаннан кейін морфология мен грамматиканың ережелеріне қатысты әр алуан сұрақтар қоюдың пайдасы мол болады.

كِتَابُ (مب) زَيْدٍ (مضه) كَبِيرٌ (خب) ؛ التمرُ (مب) الرُّطَبُ (صف) طَعَامٌ (خب) لَذِيذٌ (صف) ؛ الزَّيْدَانِ (مب) كِلاَهُمَا (تأ) عَالِمَانِ (خب) ؛ زَيْدٌ (مب)... (خب) فِى الدَّارِ (ذج) ؛ فِى الدَّارِ (ذج). .. (خب) رَجُلٌ (مب) ؛ الرَّجُلُ (مب)... (صف) فِى الدَّارِ (ذج) عَالِمٌ (خب) ؛ زَيْدٌ (مب) [ أَبُوهُ (مب مضه) غَنِىٌّ (خب) ] (خب) ؛ زَيْدٌ (مب) غَنِىٌّ (خب) أَبُوهُ (فال مضه) ؛ إِنَّ زَيْدًا (مب) عَالِمٌ (خب) ؛ إِنَّ فِى الدَّارِ (ذج)... (خب) رَجُلاً (مب) ؛ لاَ رَجُلَ (مب) ... (خب) فِى الدَّارِ (ذج) ؛ لَيْسَ زَيْدٌ (مب) عَالِمًا (خب) ؛ مَا زَيْدٌ (مب) عَالِمًا (خب) ؛ لاَ رَجُلٌ (مب) أَفْضَلَ (خب) مِنْكَ (ذج) ؛ زَيْدٌ (مب) عَالِمٌ (خب) وَ عَاقِلٌ (معط) ؛ زَيْدٌ (مب) وَعَمْرٌو (معط) عَالِمَانِ (خب) ؛ أَخُوكَ (مب مضه) ... (أَىْ) زَيْدٌ (معط) غَنِىٌّ (خب) ؛ الَّذِي (مب) [ هُوَ (مب) غَنِىٌّ (خب) ] (صله) غَبِىٌّ (خب) ؛ الَّذِي (مب) ... (هُوَ كَائِنٌ) فِى الدَّارِ (ذج) رَجُلٌ (خب) جَاهِلٌ (صف) ؛ كَتَبَ (فل) زَيْدٌ (فا) ؛ زَيْدٌ (فا) كَتَبَ (فل) ؛ قُتِلَ (فل) الذِّئْبُ (فا) ؛ لَمْ يَكْتُبْ (فل) زَيْدٌ (فا) ؛ ضَرَبَ (فل) زَيْدٌ (فا) عمرًا (مفب) ضَرْبًا (مفط) شَدِيدًا (صف) ؛ كَتَبْتُ (فل فا) الْيَوْمَ (ظز) هَهُنَا (ظم) ؛ ذَهَبَ (فل) زَيْدٌ (فا) إِلَى السُّوقِ (ذج) رَاكِبًا (حا) ؛ جَاءَ (فل) نِي (مفب) زَيْدٌ (فا) وَ هُوَ (مب) رَاكِبٌ (خب) ؛ طَابَ (فل) زَيْدٌ (فا) خُلْقًا (تم) ؛ ذَهَبَ (فل) الْقَوْمُ (فا) إِلَى الْمَسْجِدِ (ذج) إِلاَّ زَيْدًا (مست) ؛ مَا ذَهَبَ (فل) الْقَوْمُ (فا) إِلَى الْمَسْجِدِ (ذج) إِلاَّ زَيْدًا (فا) ... (فل) ؛ مَا رَأَيْتُ (فل فا) فِى الْحَدِيقَةِ (ذج) إِلاَّ زَيْدًا (مفب) ... (فل فا) ؛ إِمْتَلأَ (فل) الإِنَاءُ (فا) مَاءً (محذ) ؛ أَكَلْتُ (فل فا) الْيَوْمَ (ظز) مَرَّةً (تز) فَقَطْ (تز) ؛ كَانَ (فلن) زَيْدٌ (فا) عَالِمًا (متن) ؛ ظَنَنْتُ (فلق فا) زَيْدًا (مفب) عَالِمًا (متق) ؛ إِنَّ زَيْدًا (فا) ضَرَبَ (فل) ؛ بِالْقَلَمِ (ذج) الْجَدِيدِ (صف) كَتَبْتُ (فل فا) هَذَا (مفب) الْكِتَابَ (صف) ؛ جُلِسَ (فل فا) فِى الْحَدِيقَةِ (ذج) (فُعِلَ الْجُلُوسُ) ؛ خَرَجْتُ (فل فا) يَوْمَ (ظزموصول) [ (تَمْطِرُ (فل) السَّمَاءُ (فا))] (صله) ؛ أَجْتَهِدُ (فل فا) لِلْعِلْمِ (ذج) [ لِأَنَّهُ (مب) فَرْضٌ (خب)] (ذج) ؛ أَجْتَهِدُ (فل فا) لِأَعْلَمَ (ذج) (فل فا) ؛ قَالَ (فل) زَيْدٌ (فا) : [اللّهُ (مب) أَكْبَرُ (خب)] (جملهء مقولة) ؛ [نِعْمَ (فل) الرَّجُلُ (فا)] (خب) زَيْدٌ (مب) ؛ [بِئْسَ (فل) الرَّجُلُ (فا)] (خب) زَيْدٌ (مب) ؛ مَا (فا) أَحْسَنَ (فل) زَيْدًا (مفب) ؛ أَحْسِنْ (فل فا) بِزَيْدٍ (مفب) ؛ عَسَي (فل) زَيْدٌ (فا) [أَنْ يَخْرُجَ (فل فا)] (مفب) ؛ رَأَيْتُ (فل فا) مَا (مفب) [اشْتَرَيْتَهُ (فل فا) (مفب)] (صله) ؛ جَاءَ (فل) نِيَ (مفب) الَّذِي (فا) رَأَيْنَاهُ (فل فا) فِى السُّوقِ (ذج) ؛ هَيْهَاتَ (فل حكمى) الوصُولُ (فا) ؛ حَىَّ (فل فا) عَلَى الصَّلاَةِ (ذج) ؛ إِيَّاكَ (فل فا) وَ الشَّرَّ (مِنَ الشَّرِّ) ؛ إِنْ جَاءَ زَيْدٌ (شرطية) - يَسْتَقْبِلُهُ بَكْرٌ (جزائية) ؛ إِنْ تُكْرِمْنِي (شرطية) - أُكْرِمْكَ (جزائية) ؛ أَخْرُجُ (جزائية) - إِنْ تَخْرُجْ (شرطية) ؛ إِنْ كَتَبَ زَيْدٌ (شرطية) - أَكْتُبُ (جزائية) ؛ أَيْنَ تَكْتُبْ (شرطية) - أَكْتُبْ (جزائية) ؛ مَنْ عَلَّمَنِي حَرْفًا (شرطية) - [فَقَدْ (فل) صَيَّرَنِي (فا مفب) عَبَدًا (متق)] (جزائية) ؛ [لَوْ لاَ (فل)... (كَانَ) زَيْدٌ (فا)] (شرطية) - [لَهَلَكَ عَمْرٌو] (جزائية) ؛ زُرْنِي... (إِنْ تَزُرْنِي) أُكْرِمْكَ.

تراكيب غريبة .§ -80

مَا (خب) هُوَ ؟ (مب) ؛ مَا (فا) وَقَعَ ؟ (فل) ؛ مَا (مفب) رَأَيْتَ ؟ (فل) ؛ بِمَ (ذج) كَتَبْتَ ؟ (فل فا) ؛ لِمَ (ذج) جِئْتَ ؟ (فل فا) ؛ كَيْمَ (ذج) خَرَجْتَ ؟ (فل فا) ؛ مَنْ (خب) هُوَ ؟ (مب) ؛ مَنْ (فا) جَاءَ (فل) ؛ مَنْ (مفب) رَأَيْتَ ؟ (فل فا) ؛ بِمَنْ (ذج) خَرَجْتَ ؟ (فل فا) ؛ كَمِ (خب) السَّاعَةُ ؟ (مب) ؛ كَمْ (خب) دِينَارًا (تم) مَالُكَ ؟ (مب مضه) ؛ كَمْ (فا) رَجُلاً (تم) جَاءَ ؟ (فل)؛ كَمْ (مفب) دِرْهَمًا (تم) تَطْلُبُ ؟ (فل) ؛ كَمْ (ظز) يَوْمًا (تم) سِرْتَ ؟ (فل فا) ؛ بِكَمْ (ذج) دِرْهَمًا (تم) تَبِيعُ ؟ (فل فا) ؛ كَمْ (فا) مِنْ غَنِىٍّ (ذج) صَارَ (فلن) فَقِيرًا (متن) ؛ كَأَيِّنْ (فا) مِنْ فَقِيرٍ (ذج) صَارَ (فلن) غَنِيًّا ؟ (متن) ؛ أَيْنَ (ظم)... (خب) زَيْدٌ ؟ (مب) ؛ كَيْفَ (تز)... (خب) حَالُكَ ؟ (مب مضه) ؛ أَيُّهُمْ (فا مضه) أَحْسَنُ ؟ (خب) ؛ أَيُّهُمْ (فا مضه) خَرَجَ ؟ (فل) ؛ أَيُّهُمْ (مفب مضه) رَأَيْتَ؟ (فل) ؛ بِأَيِّهِمْ (ذج مضه) تَذْهَبُ ؟ (فل فا) ؛ جَاءَنِيَ الرَّجُلاَنِ... (أَىْ‎) زَيْدٌ وَ بَكْرٌ.

لاَبُدَّ...(موجود) مِنَ الْعِلْمِ негізінде бұл

لاَفراقَ موجود مِنَ الْعِلْمِ & لاَ بُدَّ ... وَ أَنْ يَعْلَمَ негізінде бұл لاَ بُدَّ موجود مِنْ أَنْ يَعْلَمَ .

ضَرَبَ زَيْدٌ عمرًا وَبَكْرٌ خَالِدًا негізінде бұл

ضَرَبَ زَيْدٌ عمرًا وَضَرَبَ بَكْرٌ خَالِدًا .

فِى الدَّارِ ... زَيْدٌ وَ الْحُجْرَةِ عمرٌو негізінде бұл

فِى الدَّارِ كَائِنٌ زَيْدٌ وَ فِى الْحُجْرَةِ كَائِنٌ عَمْرٌو .

مَا كُلُّ سَوْدَاءَ تمرةً وَ لاَ بَيْضَاءَ شَحْمَةً негізінде бұл

مَا كُلُّ سَوْدَاءَ تمرةً وَ لاَ كُلُّ بَيْضَاءَ شَحْمَةً .

مَعْلُومٌ أَنَّ زَيْدًا غَنِىٌّ جِدًّا сөйлеміндегі مَعْلُومٌ / хабари муқаддам, أَنَّ زَيْدًا غَنِىٌّ جِدًّا / мүбтадаи муаххар.

أَكْرِمُوا الْغَرِيبَ سَوَاءٌ كَانَ عَالِمًا أَوْ جَاهِلاً сөйлеміндегі سَوَاءٌ / хабари муқаддам,كَانَ عَالِمًا أَوْ جَاهِلاً / мүбтадаи муаххар.

أَيًّا مَا كَانَ الْمُسَافِرُ يُرَاعَي сөйлеміндегі أَيًّا мансуб және كَانَ етістігінің мутаммимі. Ал مَا болса, مَا и мунаккара.

مُنْذُ شَهْرٌ لاَ أَرَي زَيْدًا сөйлеміндегі مُنْذُ / مُدَّتُهُ мағынасындағы мүбтада, ал شَهْرٌ – хабар.

نَحْنُ ... معشرَ الْعُلَمَاءِ فُقَرَاءُ сөйлемі негізінде

نَحْنُ اعنى معشرَ الْعُلَمَاءِ فُقَرَاءُ . جَاءَنِي زَيْدٌ ... الْفَاسِقَ сөйлемі негізінде

جَاءَنِي زَيْدٌ اعنى الْفَاسِقَ .

عِنْدِي ... رَجُلٌ جَاهِلٌ сөйлемі негізінде

عِنْدِي كَائِنٌ رَجُلٌ جَاهِلٌ . ءَ إِنْسَانٌ...عِنْدَكَ أَمْ فَرَسٌ؟ сөйлемі негізінде

ءَ إِنْسَانٌ كَائِنٌ عِنْدَكَ أَمْ فَرَسٌ؟ .

اِقْرَأْ دُرُوسَكَ وَ إِلاَّ ... أَضْرِبْكَ сөйлемі негізінде

اِقْرَأْ دُرُوسَكَ وَ إِنْ لاَ تَقْرَأْ - أَضْرِبْكَ .

مَا مِنْ عَالِمٍ فَاضِلٍ إِلاَّ ... وَ لَهُ حَاسِدٌ جَاهِلٌ сөйлемі негізінде

مَا أَحَدٌ مِنْ عَالِمٍ فَاضِلٍ مَوْجُودًا إِلاَّ عَالِمٌ فَاضِلٌ مَوْجُودٌ وَلَهُ كَائِنٌ حَاسِدٌ جَاهِلٌ .

كلمات شتّى

(Автордың студенттік жылдарында жазған жинағынан алынды.)

Бұл шағын кітапшада араб тіліндегі әр түрлі жеке сөздер мен сөз тіркестері, түрлі харфтер, исмдер және етістіктер алфавиттік тәртіпте жинақталды. Бұлар араб тілін толық үйрену үшін қажет болады.

1.(أَ ) – екі жағдайда қолданылады:

1) Қарату мақсатында. Мысалы:

أَ زَيْدٌ ؛ أَ عَبْدَاللَّهِ.

Кейде алыс жердегі кісіні қаратқанда, бұл созылыңқы түрде (мад арқылы) қолданылады:

آ عَبْدَاللّهِ

2) Сұрау мақсатында. Мысалы:

أَ لَمْ نَكْتُبْ ؟ أَ لاَ تَذْهَبُونَ ؟ أَ زَيْدٌ كَاتِبٌ ؟ .

2. (أَبَدًا ) – әрқашан, мәңгі. Келер шақ (истиқбал) зарфи заман формасы болып табылады. Мысалы:

إِنَّ الْمُؤْمِنِينَ خَالِدُونَ فِى الْجَنَّةِ أَبَدًا ؛ لاَ أَفْعَلُ شَرًّا أَبَدًا .

3.(أَجَلْ) - نَعَمْ сияқты жауап демеулігі, айтылған жағдайды мақұлдау үшін қолданылады. Мысалы, егер

يَا شَيْخُ ! إِنَّ زَيْدًا مِنَ الْعُلَمَاءِ

деген сұраққа - «Ия, білемін» деп жауап беріледі:

أَجَلْ أَعْلَمُ

4.(إِذَنْ) – «бұл кезде, осылайша, олай болса, соған орай» мағыналарындағы зарфи заман. Көбінесе, музариъ етістігінен бұрын қолданылады. Егер إِذَنْ сөйлемнің басында тұрса, ал одан соң келер шақтағы музариъ етістігі келсе, онда ол етістікті мансуб жағдайына келтіреді. Мысалы,

أَنَا أَزُورُكَ فِى أَيَّامِ الْعِيدِ

деген сұраққа мынадай жауап беріледі:

إِذَنْ أُكْرِمَكَ

Егер إِذَنْ сөйлемнің басында тұрмаса, яғни оның алдында бір сөздер болса, онда музариъ етістігі мансуб болмайды, марфуъ болады. Мысалы:

أَنَا إِذَنْ أُكْرِمُكَ .

Егер музариъ етістігі осы шақта болса, онда бұл жағдайда да ол мансуб болмайды. Мысалы:

إِذَنْ أَظُنُّكَ كَاذِبًا.

Кейде ол жеке тұрған зарфи заманды түсіндіру үшін қолданылады. Мысалы:

لَوْ أَعْطَانِيَ اللَّهُ عِلْمًا وَ مَالاً لَكُنْتُ إِذَنْ أَسْعَدُ النَّاسِ.

إِذَنْ кейбір жағдайларда إِذًا түрінде жазылады.

5. (إِذْ) – қандай да бір сөйлемге музаф болып келетін және «... кезде; сол кезде; ... болғандықтан» мағыналарында жұмсалатын өткен шақ зарфи заманы. Мысалы:

اُذْكُرْإِذْكُنْتَ فَقِيرًا فَأَغْنَاكَ اللَّهُ

أَكْرَمْتُكَ إِذْ أَنْتَ فَقِيرٌ

Кейде إِذْ «өйткені; соған байланысты» мағынасындағы түсіндірме үшін қолданылды. Мысалы:

أُكْرِمُكَ إِذْ أَكْرَمَنِي أَبُوكَ

أَعْذِرُكَ إِذْ لاَ تَجْتَهِدْ لِدُرُوسِكَ.

- إِذْ مَا 6.

Жүмләи шартияға кіретін, музариъ етістігін жазм жағдайына келтіретін және «... кезде» мағынасындағы зарфи заман. Мысалы:

إِذْ مَا تَطْلُبْ - تَجِدْ ؛ إِذْ مَا تَجْتَهِدْ - تَعْلَمْ .

7.(إِذَا ) – «сол бір ... кезде; ... кезде» мағыналарына ие және келер шақта жұмсалады. Көбінесе, жүмләи шартияда (шартты сөйлемдерде) шарт ретінде жұмсалады. Басқа шартты демеуліктер музариъ етістігін мажзум жасамайды. Мысалы:

إِذَا تَجْتَهِدُ - تَعْلَمُ

إِذَا اجْتَهَدَ الطَّالِبُ يَكُونُ عَالِمًا .

Кейде шарт үшін емес, пысықтауыш (зарфият) ретінде қолданылады. Мысалы:

أَذْهَبُ إِلَى الْبَلْدَةِ إِذَا طَلَعَتِ الشَّمْسُ.

Кей жағдайларда күтілмеген жағдай туралы хабар беру үшін қолданылады. Мысалы:

خَرَجْتُ عَنِ الْبَيْتِ فَإِذَا النَّاسُ مُجْتَمِعُونَ ؛ اِنْتَبَهْتُ فَإِذَا الْبَابُ مَفْتُوحٌ.

إِذَا مَا8.

- « сол кезде, ... кезде» мағынасындағы мезгіл пысықтауышы, участвует в жүмләи шартияға қатысады және музариъ етістігін жазм жағдайына келтіреді. Мысалы:

إِذَا مَا تَكْتُبْ - أَكْتُبْ .

أَزَلاً 9.

- أَبَدًا мағынасына қарама-қарсы, яғни бұрыннан, алғашқыда мағыналарындағы мезгіл пысықтауышы. Мысалы:

عَلِمَ اللَّهُ تَعَالَى الْمَخْلُوقَاتِ قَبْلَ وُجُودِهَا أَزَلاً .

أُفٍّ10.

«мезі болдым, әбден тойдым» мағынасындағы қарсылықты, келіспеушілікті білдіретін сөз. Мысалы:

أُفٍّ لَكُمْ أَيُّهَا الْجُهَلاَء .

ال11.

- белгілілік артиклі. Сөздердің басында тұрады да, оларды белгілілік формасына (маърифа) келтіреді. ال , негізінен, төрт мағынада жұмсалады: 1) Белгілілік үшін. Мысалы: белгілі кітап және белгілі кісі мағыналарындағы الْكِتَابُ және الرَّجُلُ сөздері. 2) Бір нәрсенің (жинс) түрін, типін, класын көрсету үшін. Мысалы:

الْفَرَسُ أَحْسَنُ مِنَ الْحِمَارِ

«аттар есектерден көріктірек» мағынасында. 3) Истиғрак ( яғни қамту, меңгеру, жалпылау). Мысалы:

الأَنْبِيَاءُ كَانُوا مُرْشِدِينَ لِلنَّاسِ

в значении «барлық пайғамбарлар барлық адамдардың бастаушылары болған». 4) Жалғыз тазйин сөзі үшін. Мысалы:

أَذْهَبُ وَ أَشْتَرِي اللَّحْمَ .

Бұл ال артиклі бар сөздер толығымен (абсолют) белгілі (маърифа) сөздер болып табылады. Оның үстіне бұл артикльдің хамзасы оның алдынан сөз қосылғанда түсіп қалады. Мысалы:

أَوَّلُ الْكِتَابِ.

Егер ال артикліне истифхаманың (сұрау демеулігінің) хамзасы қосылса, онда ال хамзасы сүкунмен оқылады. Мысалы:

آلْحَسَنُ عِنْدَكَ ؟

негізінде бұл:

أَأَلْحَسَنُ عِنْدَكَ ؟

آلآنَ негізінде:

أَ أَلآنَ.

Егер ال шамсия әрпінен басталатын зат есімге қосылса, онда артикльдің ل әрпі қосылған зат есімнің бірінші әрпіне өзгереді.

أَلاَ12.

Тыңдаушының назарын аудару үшін қолданылатын одағай. Мысалы,

أَ لاَ إِنَّكُمْ غَافِلُونَ . أَ لاَ تَأْكُلُ الطَّعَامَ مَعَنَا ؟

أَ لاَ تَذْهَبُ إِلَىالسُّوقِ ؟

деген сөйлемдердегі أَلاَ сұрау (истифхам) хамзасы және لا нафияның қосылуымен жасалған أَلاَ –дан ,ерекшеленеді.

أَلاَّ13.

- музариъ етістігінің алдында келіп, бір нәрсені жасауға үгіттеу және қызығушылығын арттыру үшін; өткен шақ етістігінің алдында бір нәрсені жасағаны үшін өкіндіру мағынасында қолданылатын харф. Мысалы:

أَلاَّ صَلَّيْتَ ؛ أَلاَّ تُصَلِّي .

Кейдеأَنْ сөз алды шылауы соединяется с отрицательной частицей لا болымсыздық демеулігімен бірігіп келіп, أَلاَّ болып жазылады, бірақ бұл мүлдем басқа мағынаны білдіреді. Мысалы:

أُرِيدُ أَلاَّ أَخْرُجَ مِنْ بَلَدِي .

إِلاَّ14.

«... басқа; тек... емес» мағыналарында қолданылатын ерекшелеу (исключение) харфі. Бұл إِلاَّ сөз алды шылауынан кейін тұрған зат есімдер мустасна деп аталады. إِلاَّ сөз алды шылауынан бұрын тұрған сөздер мустасна минһу деп аталады.

1) Егер إِلاَّ болымды сөзден кейін тұрса, одан кейін келген сөз мансуб болады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ إِلاَّ زَيْدًا؛ رَأَيْتُ الْقَوْمَ إِلاَّ زَيْدًا ؛ مَرَرْتُ بِقَوْمٍ إِلاَّ زَيْدًا.

2) Егер ол болымсыз сөзден кейін тұрса, онда одан кейін إِلاَّ –дан бұрын тұрған сөйлемге қарама-қарсы жасырын болымды сөйлем пайда болады. Мустасна осы жасырын сөйлемнің харакатын алады. Мысалы:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ إِلاَّ زَيْدٌ...

негізінде бұл:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ إِلاَّ زَيْدٌ جَاءَنِي.

مَا رَأَيْتُ أَحَدًا إِلاَّ زَيْدًا...

негізінде бұл:

مَا رَأَيْتُ أَحَدًا إِلاَّ زَيْدًا رَأَيْتُ.

لاَ أَذْهَبُ إِلَى أَحَدٍ إِلاَّ إِلَى زَيْدٍ...

негізінде бұл:

لاَ أَذْهَبُ إِلَى أَحَدٍ إِلاَّ إِلَى زَيْدٍ أَذْهَبُ.

لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ

негізінде бұл:

لاَ إِلَهَ مَوْجُودٌ إِلاَّ اللَّهُ مَوْجُودٌ.

Кейде إِلاَّ –дан бұрын тұрған мустасна минһу түсіп қалады. Мысалы:

مَا جَاءَنِي...إِلاَّزَيْدٌ...

негізінде бұл:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ إِلاَّ زَيْدٌ جَاءَنِي.

مَا رَأَيْتُ...إِلاَّ زَيْدًا..

негізінде бұл:

مَا رَأَيْتُ أَحَدًا إِلاَّ زَيْدًا رَأَيْتُ.

لاَ أَذْهَبُ...إِلاَّ إِلَى زَيْدٍ...

негізінде бұл:

لاَ أَذْهَبُ إِلَى أَحَدٍ إِلاَّ إِلَى زَيْدٍ أَذْهَبُ.

لاَ أَجْلِسُ... إِلاَّ فِى الْمِخَدَّةِ...

негізінде бұл:

لاَ أَجْلِسُ فِى شَىْءٍ إِلاَّ فِى الْمِخَدَّةِ أَجْلِسُ.

مَا زَيْدٌ...إِلاَّ قَائِمٌ

негізінде бұл:

مَا زَيْدٌ شَيْئًا إِلاَّ هُوَ قَائِمٌ.

مَا كَانَ زَيْدٌ...إِلاَّ مَغْمُومًا

негізінде бұл:

مَا كَانَ زَيْدٌ شَيْئًا إِلاَّ كَانَ مَغْمُومًا.

مَا ظَنَنْتُ زَيْدًا... إِلاَّ جَاهِلاً

негізінде бұл:

مَا ظَنَنْتُ زَيْدًا شَيْئًا إِلاَّ ظَنَنْتُهُ جَاهِلاً.

مَا أَعْطَيْتُ زَيْدًا...إِلاَّ ثَوْبًا

негізінде бұл:

مَا أَعْطَيْتُ زَيْدًا شَيْئًا إِلاَّ أَعْطَيْتُهُ ثَوْبًا.

Кейде إِلاَّ сөз алды шылауының мустаснасы етістікті сөйлем болып келеді. Мысалы:

مَا فَعَلْتُ شَيْئًا إِلاَّ كَتَبْتُ.

Кейде етістікті сөйлем болып келген мустасна минһу түсіп қалады. Мысалы:

إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَغْتَابُونَ

негізінде бұл:

إِنْ أَنْتُمْ تَفْعَلُونَ شَيْئًا إِلاَّ تَغْتَابُونَ.

إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَكْذِبُونَ .

Кейде إِلاّ –ның мустаснасы болып келген сөйлем түсіп қалады да, одан кейін жүмләия халия айтылады. Мысалы:

مَا يَجْلِسُ زَيْدٌ بِأَحَدٍ إِلاَّ يَشْتِمُهُ

негізінде бұл:

مَا يَجْلِسُ زَيْدٌ بِأَحَدٍ إِلاَّ يَجْلِسُ بِهِ وَ يَشْتِمُهُ.

مَا مِنْ عَالِمٍ فَاضِلٍ إِلاَّ لَهُ حَاسِدٌ خَبِيثٌ

негізінде бұл:

مَا أَحَدٌ مِنْ عَالِمٍ فَاضِلٍ مَوْجُودٌ إِلاَّ عَالِمٌ فَاضِلٌ مَوْجُودٌ وَلَهُ كَائِنٌ حَاسِدٌ خَبِيثٌ.

3) Кейбір жағдайларда إِلاَّ етістік тектес зат есімдердің мулхакаты болып келеді де, есімді сөйлемге кіріп, бастауышты мансуб етеді. Мысалы:

مَا جَاءَنِي زَيْدٌ إِلاَّ عمرًا حَاضِرٌ .

4) Кейде бұл сөз алды шылауы жалғыз сөйлемді толықтыру (истидрак) үшін қолданылады. Мысалы:

نَامَ أَهْلُ الْبَلْدَةِ لَيْلاً - إِلاَّ أَنَّ بَعْض أَهْل الصَّنَائِع اشْتَغَلَ بِصَنَاعَتِهِ.

Кейде إِلاَّ / غَيْرُ мағынасында келіп, сифат болады да, өзі анықтайтын сөздің харакатын алады. Мысалы:

} لَوْ كَانَ فِيهِمَا ءَالِهَةٌ إِلاَّ اللَّهُ لَفَسَدَتَا {

деген аяттағы إِلاَّاللَّه ُ сөзі غَيْرُاللَّه мағынасында тұр.

Басқа бір жағдайларда إِنْ және لاَ бірігіп, إِلاَّ болады. Мысалы:

إِلاَّ تُكْرِمُونَا - لاَ نُكْرِمْكُمْ

негізінде бұл:

إِنْ لاَ تُكْرِمُونَا - لاَ نُكْرِمْكُمْ.

Бұл екі إلا –ны шатастыруға болмайды.

الَّذِي15.

қатыстық есімдік (мавсула) болып табылады да, төмендегіде жіктеледі: الَّذِينَ ؛ اللَّذَيْنِ = اللَّذَانِ ؛ الَّذِي.

Ескерту: Кейде الَّذِي -дің көпше түрі اللاَّؤُونَ және اللاَّئِينَ болып келеді , ал кейде – الاولى .

الَّتِي16.

әйел тегіндегі الَّذِي . Оның жіктелуі: اللاَّئِى ؛ اللَّتَيْنِ = اللَّتَانِ ؛ الَّتِي . Мысалдары «Мавсулат» тарауында келтірілді.

الآنَ 17.

- «қазір» мағынасындағы мезгіл пысықтауышы (зарфи заман) болатын үстеу. Мысалы:

خَرَجَ الآنَ .

إِلَى18.

- « ... дейін, -ға, -ге, -қа, -ке» мағынасындағы жар харфі. Мысалы:

نِمْتُ اِلَى الصَّبَاحِ ؛ خَرَجْتُ اِلَى السُّوقِ.

Кейде مَعَ мағынасында қолданылады. Мысалы:

لاَتَأْكُلُوا أَمْوَالَ النَّاسِ إِلَى أَمْوَالِكُمْ

дегендегі إِلَى أَمْوَالِكُمْ :

мағынасында келген.مَعَ أَمْوَالِكُمْ

Кейде عِنْدَ мағынасында қолданылады. Мысалы:

التُّفَّاحُ أَلَذُّ اِلَىَّ مِنَ الْكُمَّثْرَى.

Кейде فِى мағынасында қолданылады. Мысалы:

يَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.

Есімдіктерге (замир) қосылғанда, إِلَى-ның әлифі (ـيـ) әрпіне өзгереді. Мысалы: اِلَيْهِ ؛ اِلَيْهِمَا...

إِلَيْك19. َ

- «кет, әрі кет» мағынасындағы феъли хукмий. Мысалы, «менен кет!», «өз жұмысыңды істе!»:

إِلَيْكَ عَنِّي

أُلَي20.

Бұл сөз أُولَي – أَوَّلُ көпше формасынан жасалған. Мысалы, «алғашқы арабтар кетті»

ذَهَبَتِ الْعَرَبُ الأُلَي

أُولُو21.

«Иелері, қожайындары» мағынасында қолданылады және ذُو –дың көпше түрі болып табылады. Мысалы:

جَاءَنِي أُولُوالْعِلْمِ وَ رَأَيْتُ أُولِي الْعِلْمِ

وَ مَرَرْتُ بِأُولِي الْعِلْمِ.

Бірінші (و) әрпі жазылады, бірақ оқылмайды.

أُولاَتُ22.

أُولُو –дың әйел тегі болып табылады, «әйел қожайындары» деген мағынада жұмсалады. Мысалы: жекеше түрі - ذَاتُ

أُولاَتُ الْجَمَالِ حَسَنَاتٌ

- Сұлулық иелері керемет.

.23 أُلاَءِ

Көпше түрдегі исми ишара болып табылады; ер тегінде де, әйел тегінде де бірдей. Кейде هَؤُلاَءِ түрінде, ал кейде - أُلَئِكَ және أُولَي түрінде қолданылады.

الأُولَي 24.

الَّذِينَ мағынасына ие. Мысалы:

مَاتَ الْعُلَمَاءُ الأُولَي صَنَّفُوا كُتُبًا كَثِيرَةً .

أَمْ25.

«немесе» мағынасындағы жалғаулық шылау. Өзінен бұрын тұрған сөзді өзінен кейін тұрған сөзге жалғастырып тұрады. Көбінесе, истифхам (сұраулы хамза) хамзасынан кейін келеді. Мысалы:

أَ قَائِمٌ زَيْدٌ أَمْ نَائِمٌ ؟ أَ زَيْدٌ هَذَا أَمْ عَمْرٌو؟

Кейде بَلْ мағынасында жұмсалады. Мысалы:

هَذَا زَيْدٌ أَمْ عَمْرٌو .

أَوْ және أَمْ арасында айырмашылық бар: أَمْ сөйлемдегі екі сөздің ақиқат біреуін тыңдаушыға белгілі кезде таңдауды көрсету үшін қолданылады. أَمْ арқылы жасалған сұраулы сөйлемдерге لاَ немесе نَعَمْ көмегімен жауап беру қабылданбаған. Міндетті түрде екі сөздің бірін таңдап жауап беру керек. Мысалы, сөйлеуші

ءَ أَنْتُمْ خَلَقْتُمُ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ أَمِ اللهُ

деп сұраса, ол дұрыс жауапты біледі, бірақ ол тыңдаушыдан екі жауаптың бірін таңдауды талап етіп отыр. Бұл жерде لاَ немесе نَعَمْ деп жауап беру ыңғайсыз.

أَمَا 26.

Екінші жаққа (тыңдаушы, мухатаб) ескерту үшін қолданылатын одағай. أَلاَ –ға ұқсас болып келеді. Мысалы:

أَمَا إِنَّا لَغَافِلُونَ .

Кейде сұраулы хамза مَا болымсыздық демеулігімен бірігіп, дәл осылай أَمَا түрінде жазылады. Мысалы:

أَمَا سَمِعْتَ أَنَّ الْحَرِيصَ مَحْرُومٌ .

أَمَّا 27.

- тафсил (толықтап жеткізу) харфі. Сөйлемде أَمَّا бар кезде баяндауышқа فـَ әрпі қосылады. Мысалы:

رَأَيْتُ أَهْلَكَ وَأَوْلاَدَكَ: أَمَّا ابْنُكَ فَطَوِيلٌ وَأَمَّا ابْنَتُكَ فَحَسَنَةٌ وَأَمَّا زَوْجَتُكَ فَعَفِيفَةٌ.

إِمَّا 28.

- тардид, яғни қайталау харфі. Көбінесе, إِمَّا сөйлемде екі немесе үш рет қайталанады. Бірінші қайталауда (و) болмайды, ал екінші, үшінші қайталауларда (و) жалғаулығы болады. Мысалы:

هَذَا إِمَّا شَجَرٌ وَ إِمَّا حَجَرٌ ؛ خُذْ إِمَّا دِرْهَمًا وَإِمَّا دِينَارًا .

أَمْسِ29.

«Кеше » мағынасындағы зарф заман (мезгіл пысықтауышы). Егер онда ال болмаса, ол үнемі максур (кәсралы), мабний болады. Мысалы: .

كَتَبْتُ أَمْسِ.

Егер онда ال болса, онда ол муъраб болады. Мысалы:

مَضَي الأَمْسُ الْمُبَارَكُ .

آمِينَ - اِسْتَجِبْ – « Я, Аллаһ, дұғамды қабыл ал» мағынасындағы феъли хукмий. Оның қосымшасы мафтух (фатхалы), ал кідіріс (вакф) кезінде қосымшасы сүкунды болады.

إِنْ30.

- Жүмләи шартияға кіретін (шартты сөйлем) «егер» мағынасындағы шартты сөз алды шылауы. Егер жүмләи шартия және жүмләи жазаиядағы етістік музариъ болса, онда бұл шылау оны жазм жағдайына келтіреді. Мысалы:

إِنْ تَجْتَهِدْ - تَعْلَمْ.

Егер жүмләи шартиядағы етістік өткен шақта, ал жүмләи жазаиядағы етістік музариъ болса, онда бұл музариъ етістігі марфуъ та, мажзум да бола береді. Мысалы:

إِنْ زُرْتَ - أَزُورُ немесе إِنْ زُرْتَ - أَزُرْ .

إِنْ أَتَاكَ زَيْدٌ - فَأَكْرِمْهُ ؛ إِنْ شَتَمَكَ عَمْرٌو - فَلاَ تَشْتِمْهُ ؛ إِنِ اجْتَهَدْتُمْ - فَسَوْفَ تُكْرَمُونَ ؛ إِنْ مَاتَ الإِنْسَانُ كَافِرًا - فَلَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ ؛ إِنْ كُنْتَ عَالِمًا - فَأَنْتَ مَسْعُودٌ.

Егер إِنْ сөз алды шылауынан соң, бірден, لاَ болымсыздық демеулігі келсе, онда ол жазылуда إِلاَّ болып келеді. Мысалы:

إِلاَّ تُكْرِمُونَا - لاَ نُكْرِمْكُمْ.

Егер жүмләи жазаияда إِنْ –нан кейін бұйрық райдағы етістік (амр немесе нахий) немесе سَوْفَ ؛ لَنْ немесе سـَ шылаулары бар музариъ етістігі яки есімді сөйлем келсе, онда жүмләи жазаия فـَ жазаиядан басталады. Егер إِنْ шылауы (و) жалғаулығымен келсе, онда ол إِنْ وَ формасында жазылады да, « ... болса да (даже если ...)» мағынасында қолданылады. Мысалы:

خُذِ السَّارِقَ وَ إِنْ كَانَ أَخَاكَ және

أَكْتُبُ وَ إِنْ لَمْ تَكْتُبْ ؛ صُمْ وَ إِنْ كُنْتَ مَرِيضًا .

إِنْ кейде терістеу мағынасында да жұмсалады. Мысалы:

إِنْ زَيْدٌ إِلاَّ مُسَافِرٌ ؛ { إِنِ الْكَافِرُونَ إِلاَّ فِى غُرُورٍ } ؛ { إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ فِى ضَلاَلٍ مُبِينٍ } ؛ { إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ } .

إِنْ кейде қосымша (заида) әріп болып келеді. Мысалы:

مَا إِنْ شَبَبْت من كبر بل من الحوادث المؤسفة .

Кей жағдайларда шибхи феъл (етістік тектес сөз) болып келген إِنَّ ,ташдидсіз, яғни إِنْ деп айтылады. Мұндай жағдайда ол «إِن мухаффафа» немесе «жеңілдетілген إِن» деп аталады. Мысалы:

إِنْ زَيْدٌ لَأَخُوكَ және

إِنْ جَرَحْتَ لَمُسْلِمًا فَعَلَيْكَ الْقِصَاص

- « Шын мәнінде, сен мұсылманды жараладың. Енді сенен кек алу қажет болады».

إِنَّ есімді сөйлемдің бастауышын мансуб жағдайына өткізеді, алайда «жеңілдетілген إِن» олай етпейді. Мысалы:

إِنَّ زَيْدًا لَأَخُوكَ - إِنْ زَيْدٌ لَأَخُوكَ .

إِن31. َّ

- «шын мәнінде, әлбетте, даусыз» мағынасындағы етістік тектес демеулігі. Мысалы:

إِنَّ زَيْدًا عَالِمٌ.

Кейде ол «ия» мағынасында айтылған хабарды мақұлдау үшін жұмсалады. Мысалы, أَنْتَ جَاهِلٌ дегенге إِنَّ деп жауап беріледі.

إِنَّمَا

- «тек қана» мағынасындағы шектеу демеулігі. Негізінде, ол إِنَّ және مَا бірігуінен жасалған. Мысалы,

إِنَّمَا ذَهَبْتُ إِلَى السُّوقِ және إِنَّمَا زَيْدٌ غَنِىٌّ .

أَنْ32.

- оның төрт түрі бар: 1) أَنْ масдария, етістіктермен бірігіп, оларға масдардың (инфинитив, белгісіздік форма) мағынасын және жекеше түрдің формасын береді. Мысалы:

{ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ } ؛ أُرِيدُ أَنْ أَقْرَأَ الْقُرْآنَ

Бұл сөйлем:

أَنْ أَقْرَأَ الْقُرْآنَ

الْقُرْآنِ قِرَاءَةُ деген мағынада тұр.

Бұл жекеше түрде тұрып, أُرِيدُ етістігінің мафъулы болып тұр.

Ал تَصُومُوا أَنْ жекеше түрде және масдар болып тұр. Сондай-ақ бастауыштың қызметін атқарып тұр. لَكُمْ خَيْرٌ - баяндауыш. Оның нағыз мағынасы - لَكُمْ خَيْرٌ صِيَامُكُمْ .

Кейде أَنْ түсіріледі. Мұндай жағдайда оған қатысты музариъ етістігі мансуб емес, марфуъ болады. Мысалы:

تَسْمَعُ بِالْمعيدى خَيْرٌ مِنْ أَنْ تَرَاهُ

дегенді білдіреді.أَنْ تَسْمَعَ

2) أَنْ тафсирия, көсемшенің мағынасына ие, яғни етістікті көсемшеге айналдырады да, үнемі айтылып жатқан амалдың алдында тұрады. Мысалы:

قُلْتُ لَهُ : أَنْ صَلِّ ؛ كَتَبْتُ إِلَيْهِ : أَنْ أَرْسِلِ الْمَكْتُوبَ ؛ أَمَرْتُكَ : أَنْ اِقْرَأْ ؛ نَادَيْتُهُ: أَنْ يَا مَحْمُودُ ! تَعَالَ ، تَعَالَ !

3) Етістік тектес أَنَّ –дан жасалған жеңілдетілген أَنْ. Мысалы:

أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ .

4) Қосылған أَنْ . Мысалы:

فَلَمَّا أَنْ جَاءَهُ الْبَشِير .

أَنَّ33.

- бұл да إِن َّ сияқты «шын мәнінде» мағынасын береді де, шибхи феълдердің (етістік тектес сөз) бірі болып табылады. Фатхалы хамзамен келетін бұл أَنَّ жекеше түрдегі (мүфрад) және хукмий эъраб сөйлемнің алдында тұрады. Мұнда мүфрад дегенде, көпше түрге (жамъ) қарсы мағынадағы сөз емес, сөйлем дегенге қарсы мағынадағы (жалғыз сөз) сөз еске алынады. Мысалы:

بَلَغَنِي أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ سَمِعْتُ أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ مَعْلُومٌ أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ عَجَبْتُ مِنْ أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ لاَشَكَّ فِى أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ.

Ескерту: Бұл أَنَّ қатысатын сөйлемнің мағынасы масдар болып табылады, яғни мұнда белгілі бір масдар еске алынады.

أَنَّمَا да إِنَّمَا сияқты «тек қана», «бұдан басқа ештеңе емес» мағынасындағы шектеу демеулігі болып табылады. Мысалы:

إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَاتِ ؛ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا كَتَبْتُ لِلتَّسْهِيلِ .

أَنَّى 34.

- «қайдан?», «қайда?», кейде – «қандай?», «қашан?» мағынасында жұмсалатын зарфи макан (мекен пысықтауышы). Мысалы:

أَنَّى خَرَجْتَ ؟} أَنَّى لَكِ هَذَا { ؛ أَنَّى يَكُونُ هَذَا ؟ .

آنِفًا35.

- «жаңа ғана», «аз бұрын» мағынасындағы зарфи заман. Мысалы:

كَمَا قُلْتُ آنِفًا .

أَوْ36.

Жалғаулықтардың бірі, «немесе», «әлде» мағынасындағы талғау демеулігі. Мысалы:

اُدْعُ زَيْدًا أَوْعمرًا және اِقْطَعْ بِالسَّيْفِ أَوْ بِالسِّكِّينَ.

Кейде لاَ أَوْ деп айтлады. Мысалы:

أَذْهَبُ غَدًا إِلَى الصَّحْرَاءِ سَوَاءٌ كَانَ الْهَوَاءُ طَيِّبًا أَوْ لاَ

негізінде бұл

...أَوْ لَمْ يَكُنِ الْهَوَاء طَيِّبًا.

أَىْ37.

- түсіндірме (тафсир) харфі, «яғни ...» мағынасындағы жалғаулық болып табылады. Мысалы:

رَأَيْتُ لَيْثًا أَىْ أَسَدًا және رَأَيْتُ زَيْدًا أَىْ رَأْسَهُ

أَىْ кейде түсіріледі. Мысалы:

رَأَيْتُ أَخَاكَ...زَيْدًا

негізінде бұл

رَأَيْتُ أَخَاكَ أَىْ زَيْدًا

رَأَيْتُ زَيْدًا... أَخَاكَ

негізінде бұл

رَأَيْتُ زَيْدًا أَىْ أَخَاكَ.

сондай-ақ أَىْ кейде қарату мағынасында жұмсалады. Мысалы: !إِبْرَاهِيمُ أَىْ.

إِى38.

- «ия», «әрине» мағыналарында келеді және сұраққа жауап ретінде жұмсалады. Одан соң үнемі ант сөзі тұрады. Мысалы,

أَ رَأَيْتَ السُّلْطَانَ؟

деген сұраққа:

деп жауап беріледі.إِى وَاللَّهِ

أَيَا39.

- қаратпа харфтердің бірі. Мысалы:

أَيَا زَيْدُ ! اِقْبَلْ !

أَىُّ40.

- «қайсы?», «қай?» мағынасындағы сұрау есімдігі. Көбінесе, басқа бір исмге музаф болып қолданылады. Муъраб болып келеді және әр кездерде марфуъ, мансуб және мажрур болады. :

أَيُّهُمْ عَالِمٌ؟ أَيُّهُمْ جَاءَ؟ أَيَّهُمْ رَأَيْتَ؟ غُلاَمُ أَيِّهِمْ عَالِمٌ؟ بِأَيِّهِمْ مَرَرْتَ؟

Кейде ол шартты сөйлемдерде қолданылады. Егер бұл жағдайда шартты сөйлемдерде немесе жүмләи жазаияда музариъ етістігі келеді, ол сүкунды болады. Мысалы,

أَيُّهُمْ تَضْرِبْ - أَضْرِبْ ؛ أَيُّهُمْ يُكْرِمْنِي - أُكْرِمْهُ .

أَيُّ кейде калимаи мавсула болады және жүмләи мавсулияда қолданылады. Мысалы:

أَيُّ رَجُل) رَأَيْتَهُ الْيَوْمَ ( عَالِمٌ .

أَيُّ кәлимасы кейбір жағдайларда кәмелетке жетуді білдіру үшін сифат болады. Мысалы:

جَاءَنِي رَجُلٌ أَيُّ رَجُلٍ ؛ رَأَيْتُ رَجُلاً أَيَّ رَجُلٍ және

مَرَرْتُ بِرَجُلٍ أَيِّ رَجُلٍ.

Ескерту демеулігімен (танбих (ه)) бірлесіп, қаратпа сөзден кейін, ال –мен келетін мунададан бұрын қоланылады. Мысалы:

يَا أَيُّهَا الرَّجُلُ ! يَا أَيُّهَا النَّاسُ !

Кейде مَا қосымша әрпімен (заида) бірге келіп, أَيُّمَا түрінде қолданылады. Мысалы:

أَيُّمَا طَالِبٌ اجْتَهَدَ - كَانَ عَالِمًا .

Ескерту: Екілік және көпше түрлерде өте сирек қолданылады: أَيِّينَ = أَيُّونَ ؛ أَيَّيْنِ = أَيَّانَ. Мысалы:

أَيُّوهُمْ ضَرَبُوا؟ أَيَّاهُمْ ضَرَبَا ؟

أَيُّ әйел тегінлде أَيَّةُ болады. Мысалы:

أَيَّتُهُنَّ تُحِبُّ ؟ أَيَّتُهُنَّ أُخْتُكَ ؟ .

إِيَّاهُ ؛ إِيَّاكَ ؛ إِيَّاىَ41.

- есімдік (замир). Олардың мағыналары «Замирлер» тақырыбында сөз болған. إِيَّاكَ – сондай-ақ «назар аударыңыз, абайлаңыз!» деген мағынада да жұмсалады. Мұндай жағдайда одан кейін (و) жалғаулығымен бір исм келеді. Бұл исм әрқашан мансуб болады, ал оның (و) жалғаулығы مِنْ мағынасында болады. Мысалы:

إِيَّاكَ وَ الشَّرَّ

мағынасындаاِتَّقِ مِنَ الشَّرِّ

إِيَّاكُمْ وَ الْغِيبَةَ

мағынасындаاِتَّقُوا مِنَ الْغِيبَةِ.

أَيْنَ42.

- «қайда?» мағынасындағы зарфи макан, көбінесе, сұрақ үшін қолданылады. Мысалы:

أَيْنَ تَجْلِسُ؟ أَيْنَ زَيْدٌ؟

Кейде ол шартты сөйлемге кіреді де, музариъ етістігін мажзум жағдайына келтіреді. Мысалы:

أَيْنَ تَجْلِسْ - أَجْلِسْ.

Кейде أَيْنَمَا деп айтылады. Мысалы:

أَيْنَمَا تَجْلِسْ - أَجْلِسْ.

أَيَّانَ43.

- مَتَى «қашан?» мағынасындағы зарфи заман, көбінесе, сұрақ үшін қолданылады. Мысалы:

أَيَّانَ يَوْمُ الدِّين؟ және أَيَّانَ تُحَارِبُونَ بِالأَعْدَاءِ؟

أَيَّانَ шартты сөйлемге кіреді де, музариъ етістігін мажзум жағдайына келтіреді. Мысалы:

أَيَّانَ تَحْسُنْ إِلَىَّ - أَحْسُنْ اِلَيْكَ

أَيْضًا44.

- «сондай-ақ», «оның үстіне» мағынасындағы тазйинат және мутаъаллиқат. Мысалы:

جِئْتُ الْيَوْمَ أَيْضًا.

Кейде (و) жалғаулығымен «және сондай-ақ», «сондай-ақ» мағынасындағы وَ أَيْضًا түрінде қолданылады.

أَيْوَه45.

- немесе أَيْوَا – «ия», «ия-ия» мағынасындағы одағай. Мысалы,

деген сұраққа:هَلْ تُعَلِّمُنَا غَدًا ؟

أَيْوَه деп жауап беріледі.

إِيهِ46.

- «Айта бер, тағы да айт», «Айт!», «Айтсаңшы!» мағынасындағы одағай. Мысалы,.

إِيهْ إَيهًا47.

- «жетер», «жеткілікті», «айтпа, тоқтат» мағынасында.

بـِ48.

- сөз алды шылауларының бірі ; әр түрлі мағыналарда қолданылады:

1) Жұптау үшін. Мысалы: بِرَفِيقِي خَرَجْتُ.

2) Делдал болу үшін. Мысалы:

رَجَعْتُ بِالزُّقَاقِ الْجَدِيدِ және كَتَبْتُ بِالْقَلَمِ .

3) Себебін көрсету үшін. Мысалы:

عَزَلَ زَيْدٌ بِالْخِيَانَةِ және تَفَوَّقَ زَيْدٌ بِكَثْرَةِ الإِجْتِهَادِ .

4) Салыстыру үшін. Мысалы:

اِشْتَرَيْتُ هَذَا الْكِتَابَ بِدِينَارَيْنِ .

5) Пысықтауыштар (зарфият) үшін. Мысалы:

جَلَسْتُ بِالْمَسْجِدِ және نُقِيمُ بِالْبَلْدَةِ .

6) Мафъулия (толықтауыштар) үшін. Мысалы:

أَمْسَكْتُ بِزَيْدٍ және مَرَرْتُ بِالْجَبَلِ .

7) Таъдия үшін, яғни етістікті мутаъаддий жасау үшін. Мысалы: خَرَجْتُ بِزَيْدٍ فَجَاءَ بِخَبَرٍ .

} وَلاَ تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ{

«Өздеріңізді өлімге айдамаңыздар (сараңдықпен)!» мағынасында.

8) إِلَى мағынасында. Мысалы: بِعمرٍ زَيْدٌ تَعَلَّقَ .

9) Ант үшін. Мысалы:

بِاللَّهِ لَأَذْهَبَنَّ إِلَى مَكَّةَ және بِاللَّهِ لَأَصُومَنَّ فِى رَمَضَانَ .

10) Өзіндік мағынасы жоқ, заида (қосымша) әріп болып табылады. Мысалы:

وَكَفَي بِاللَّهِ

деген мағынадаوَ كَفَي اللَّهُ

لَيْسَ زَيْدٌ بِعَالِمٍ

деген мағынадаلَيْسَ زَيْدٌ عَالِمًا

مَا زَيْدٌ بِقَائِمٍ

деген мағынадаمَا زَيْدٌ قَائِمًا

جَاءَنِي زَيْدٌ بِنَفْسِهِ

... деген мағынадаنَفْسُهُ

بِئْسَ49.

- Кінәлау және қорлау етістігі. Мысалы:

بِئْسَ الرَّجُلُ زَيْدٌ ؛ بِئْسَتِ الْمَرْأَةُ هِنْدٌ .

بَجَلْ50.

- نَعَمْ –«ия» мағынасында. Кейде «болады», «жеткілікті» етістігінің мағынасында жұмсалады.

(بَخَّ) .51 / немесе بَخْ - بَخْ / мақтау үшін қолданылады. Паһ-паһ!

مَا شَاءَ اللَّهُ ! سُبْحَانَ اللَّهِ мағынасында.

بَعْدُ 52.

- «әлі күнге дейін», « содан», «нәтижеде» мағынасындағы зарфи заман. Мысалы:

رَأَيْتُ زَيْدًا وَ هُوَ لَمْ يَذْهَبْ بَعْدُ.

Кейде ол музаф болады да, мансуб жағдайында тұрады. Мысалы:

قَرَأْتُ بَعْدَ الصَّلاَةِ.

Кейде : مَا بَعْدَ – «после этого» мағынасында жұмсалады. Мысалы:

لاَ تَخْرُجْ بَعْدَ مَا.

بَسْ53.

- كَفَي немесе يَكْفِي – «жетер, жеткілікті» мағынасындағы феъли хукмий.

بَلْ54.

- «... , ал...», «... , атап айтқанда,...» мағынасында жұмсалады да, болымсыз сөйлемнен кейін тұрады. Өзінен кейінгі сөйлемнің баяндауышы болады да, өзінен бұрын тұрған сөйлемге қарсы қойылады. Мысалы:

لاَ تَضْرِبْ زَيْدًا ، بَلْ عَمْرًا.

Егер бұл шылау болымды сөйлемнен кейін келсе, онда кейінгі сөйлемдер қате айтылған алдыңғы сөйлемді түзетеді. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ بَلْ عُمَرُ

Оның мағынасы: «Маған Зәйд. Жоқ, Зәйд емес, Омар келді.».

بَلْهَ55.

- «алайда», «тіпті», «қой» мағынасында. Мысалы:

بَلْهَ مَا تَشْتَغِلُ بِهِ !

بِلاَ56.

- «... -сыз» мағынасындағы жар харфті хукман. Ол негізінде بـِ жар харфі мен لاَ болымсыз демеулігінен жасалған. Мысалы:

جَلَسَ زَيْدٌ بِلاَ أَدَبٍ .

(بَلَى) .57 / «... солай емес пе?» мағынасындағы терістеумен болымсыз сұраулы сөйлемге қарсы сөйлемді түсіндіру үшін қолданылады. Мысалы, أَ لَسْتُ بِغَنْىٍّ ؟ деп сұралғанда, بَلَى деп жауап берілсе, ол لاَ، بَلْ أَنْتَ غَنِىٌّ мағынасында болады.

Яғни егер «Мен бай емеспін бе?» деген сұраққа: « Жоқ, сен бай емессің» деп жауап беру дұрыс болмайды. «Жоқ, олай емес. Сен,әрине, байсың» деген жауап дұрыс болады.

بَلَى – сөзі نَعَمْ сөзіне қарсы мағынада жұмсалады. Егер نَعَمْ – «ия, солай» болса, بَلَى – «жоқ, олай емес» дегенді білдіреді.

بَيْدَ58.

- «алайда», «бірақ» мағыналарында алдыңғы сөйлемді толықтыру (истидрак) үшін, яғни оған сырттай қарсы келетін басқа бір сөйлемді қосу үшін жұмсалады. Әрдайым أَنَّ –мен бірге қолданылады. Мысалы:

زَيْدٌ كَثِيرُ الْمَالِ ، بَيْدَ أَنَّهُ بَخِيلٌ .

بَيْنَ59.

- зарфи макан, кейде зарфи заман да болады. «Арасында» мағынасын білдіреді. Мысалы:

خَتَمْتُ الْقُرْآنَ بَيْنَ الْعَصْرِ وَ الْمَغْرِبِ ؛ جَلَسْتُ بَيْنَ زَيْدٍ وَ عمرٍ.

Кейде түсірілген كَان-ның мутаммимы (толықтырушы) болады. Мысалы:

مَا... بَيْنَ الْمَدْرَسَةِ وَ الْمَسْجِدِ عِشْرُونَ ذِرَاعًا

негізінде бұл

مَا كَانَ بَيْنَ الْمَدْرَسَةِ وَ الْمَسْجِدِ عِشْرُونَ ذِرَاعًا.

بَيْنَا60.

«Сол бір ... кезде» мағынасындағы зарфи заман. Мысалы: بَيْنَا نَحْنُ فِى الْحَدِيقَةِ إِذْ أَمْطَرَتِ السَّمَاء.

بَيْنَا кейде بَيْنَمَا түрінде қолданылады. بَيْنَا -дан кейін келетін сөйлемдерде, көбінесе, إِذْ харфі болады.

تـَ61.

- жар харфі болып табылады және ант (қасам) үшін қолданылады. Мысалы:

بِاللَّهِ ، تَاللَّهِ ، وَاللَّهِ لَأَفْعَلَنَّ كَذَا.

تَا62.

- ذَا –ның әйел тегі болып табылатын ишара демеулігі (сілтеу есімдігі). Төмендегідей түрде жіктеледі:

تَا	مفرد
تَانِ = تَيْنِ	تثنية
أُولَئِكَ	جمع

Кейде تَهْ деп айтылады.

ثُمَّ63.

- « Содан соң» мағынасындағы жалғаулық. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ ثُمَّ عَمْرٌو.

تَعَالَ64.

- «Бері кел» мағынасындағы феъли хукмий. Мысалы:

تَعَالَ يَا رَجُلُ!

Төмендегідей жіктеледі:

تَعَالَ ؛ تَعَالَيَا ؛ تَعَالَوْا ؛ تَعَالِي ؛ تَعَالَيَا ؛ تَعَالَيْنَ.

ثَمَّ65.

- «Сонда» мағынасындағы зарфи макан болып табылады. Мысалы:

جَلَسَ زَيْدٌ ثَمَّ ؛ عَمْرٌو هَهُنَا وَ زَيْدٌ ثَمَّ.

Кейде вакф (кідіріс) жағдайында сүкунды (ه)-мен бірге қолданылады және ثَمَّةَ түрінде жазылады. Егер مِنْ –мен бірге ثَمَّ مِنْ түрінде қолданылса, «сондықтан», «соған орай» мағынасына ие болады. Мысалы:

الصَّلاَةُ فَرِيضَةٌ وَمِنْ ثَمَّ لاَ يَجُوزُ تَرْكُهَا .

جَيْرِ66.

أَجَلْ – «ия», «әрине» мағынасында жұмсалады. Қандай да бір хабарды бекіту үшін қолданылады. Мысалы,

деп мақтанып жатқанға:إِنَّ أَبِي مِنَ الْعُلَمَاءِ

جَيْرِ – «ия, білемін» деп жауап беріледі.

67. جَلَلْ - جَيْرِ және أَجَلْ .

حَاشَا68.

- Кейде жар харфі болып табылады. Одан кейін келген сөз мажрур жағдайында болады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدٍ.

Кейде истисна харфі болып табылады, ал одан кейін келген сөз мансуб жағдайында тұрады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدًا.

Кей жағдайларда етістік болып табылады, ал одан кейін тұрған сөз фаъил болады да, рафъ жағдайында тұрады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدٌ.

Кейде тазарту- танзих үшін де, қолданылады. Мысалы:

حَاشَا لِلَّهِ ؛ حَاشَا لِي أَنْ أَكُونَ مِنَ الْفَاسِقِينَ .

حَتَّى69.

- إِلَى сияқты жар харфі. Мысалы:

نِمْتُ الْبَارِحَةَ حَتَّى الصّبَاحِ.

- «أَنْ мукаддара» арқылы мансуб болған музариъ етістігі бар сөйлемге енетін жар харфі. Мысалы:

سِرْتُ حَتَّى تَغِيبَ الشَّمْسُ

негізінде бұл

سِرْتُ حَتَّى أَنْ تَغِيبَ الشَّمْسُ.

سِرْتُ سَرِيعًا حَتَّى أَدْخُلَ الْبَلَدَ

негізінде бұл

سِرْتُ سَرِيعًا حَتَّى أَنْ أَدْخُلَ الْبَلَدَ.

Кейде жалғаулық ретінде қолданылады. Мысалы:

أَكَلْتُ السَّمَكَةَ حَتَّى رَأْسَهَا.

Кейде түсіндіру үшін كَىْ мағынасында қолданылады да, музариъ етістігін мансуб жағдайына келтіреді. Мысалы:

أَلِّفْتُ حَتَّى أَسْهَلَ النَّحْوَ и تَزَهَّدْتُ حَتَّى أَدْخُلَ الْجَنَّةَ.

Кейде жалғыз ибтидаи кәләм (басқа сөйлемнің басы) үшін қолданылады. Мұндай жағдайда «сондықтан ...», « ... –ға дейін » мағынасына ие болады. Мысалы:

أَكَلْتُ السَّمَكَةَ حَتَّى رَأْسِهَا ؛ إِجْتَهَدْتُ الْبَارِحَةَ حَتَّى لَمْ أَنَمْ أَصْلاً.

Кейде мансуб жағдайындағы музариъ етістігінің алдында келеді. Мысалы:

أَجْتَهِدُ حَتَّى أَكُونَ عَالِمًا

негізінде бұл

حَتَّى أَنْ أَكُونَ عَالِمًا.

Бұл музариъ етістігі мұнда түсірілген أَنْ әсерінен мансуб болып табылады, ал حَتَّى – жар харфі. Сөйлем хукман мажрур болып табылады.

حَتَّى замирмен қатар келмейді. Мысалы,

деген сөйлемде.أَكَلْتُ السَّمَكَةَ حَتَّى رَأْسهَا

حَتَّى жар харфі немесе жалғаулық болып келуінде үлкен айырмашылық бар. Егер حَتَّى жар харфі болып, ал одан кейінгі сөз мажрур болып келсе, онда балық басына дейін желінгені айтылады. Ал егер حَتَّى – жалғаулық болып, одан кейінгі сөз мансуб болып келсе, онда балықтың басы да желінген айтылады.

حَسْبُ70.

- كَافِي мағынасына ие. Мысалы:

حَسْبِيَ اللَّهُ نِعْمَ الْمَوْلَي وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ هُوَ ؛ حَسْبُنَا اللَّهُ.

Кейде (بـِ ) қосымша әрпімен келеді. Мысалы:

بِحَسْبِكَ دِرْهَمٌ.

Бұл сөйлемде حَسْبُ (بـِ) әсерінен жазылуда мажрур болады, алайда хукман (ойда) марфуъ, دِرْهَمٌ үшін баяндауыш болады. Егер حَسْبُ изафаға қосылмаса, онда, «тек» мағынасына ие болады да, таъйинат болып есептеледі. Мысалы:

رَأَْيْتُ زَيْدًا حَسْبُ немесе فَحَسْبُ.

حَيْثُ71.

- заммалы мабний болып табылатын зарфи макан. Көбінесе, қандай да бір сөйлемге музаф болып келеді. Мысалы, «сен тұрған жерде мен тұрдым »:

وَقَفْتُ حَيْثُ وَقَفْتَ

أَجْلِسُ حَيْثُ زَيْدٌ جَالِسٌ؛ أَذْهَبُ حَيْثُ شِئْتُ؛ جَلَسْتُ حَيْثُ زَيْدٌ .

حَيْثُ кейде түсіндіру үшін қолданылады. Мысалы:

قُلْتُ حَيْثُ قُلْتَ.

Кейде бұл хайсиятта, яғни бұл жағдайда (بـِ) харфті بِحَيْثُ қолданылады. Мысалы:

قَدْ ضَعُفَ بَصَرُهُ بِحَيْثُ لاَ يَرَي شَيْئًا.

Кейде «... жағынан» мағынасындағы مِنْ харфті حَيْثُ مِنْ қолданылады. Мысалы:

الإِنْسَانُ مِنْ حَيْثُ هُوَ إِنْسَانٌ أَشْرَف الْمَخْلُوقَاتِ.

حَيْثُمَا шартты сөйлемге енеді де, музариъ етістігін мажзум жағдайына келтіреді. Мысалы:

حَيْثُمَا تَجْلِسْ - أَجْلِسْ .

حِيفْ72.

- междометие для выражения сожаления. Мысалы:

أَرَدْنَا أَنْ نَخْرُجَ لِلتَّفَرُّجِ حِيف ! كَانَ الْهَوَاءُ رَدِيئًا.

حِينَ73.

- «... кезінде» мағынасындағы зарфи заман. Көбінесе, сөйлемге музаф болып келеді. Мысалы:

قُمْتُ حِينَ قُمْتَ .

حِينَئِذٍ - «... болған кезде», «кезде» мағынасындағы зарфи заман.

حَيَّ74.

- «Тезірек мұнда келіңіз» мағынасындағы үгіттеу сөзі. Мысалы:

حَيَّ عَلَى الصَّلاَةِ және حَيَّ عَلَى الْفَلاَحِ.

Кейде حَيَّهَلَ деп қолданылады. Мысалы: الثَّرِيدَ حَيَّهَلَ .

حَيْصَ بَيْصَ75.

- үлкен қайғы мен қатты уайымды білдіреді. Мысалы:

وَقَعَ زَيْدٌ فِى حَيْصَ بَيْصَ.

خَلاَ76.

- жар харфі. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ خَلاَ زَيْدٍ.

Егер خَلاَ مَا деп айтсақ, бұл жар харфі емес, өзінен кейінгі әріпті мансуб ететін истисна харфі болады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ

ا

َا خَلاَ زَيْدًا .

دُونَ77.

- «... – дан басқа», «... – дан үлкенірек» мағынасындағы ойдағы (хукман) жар харфі. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ دُونَ عمر ؛ جَلَسَ زَيْدٌ دُونَ عَمْرٍو.

Кейде түсірілген كَان-ның мутаммимі (толықтырушысы) болып табылады. Мысалы:

قِيمَةُ هَذَا الْكِتَابِ مَا... دُونَ عشرة دَرَاهِم

негізінде бұл

... مَا كَانَ دُونَ عشرة دراهم.

Кейде (بـِ) харфімен бірге بِدُونِ түрінде қолданылады. Мысалы:

جَلَسَ زَيْدٌ بِدُونِ أَدَبٍ.

Кейде مِنْ харфімен бірге مِنْ دُونِ. түрінде қолданылады. Мысалы:

لاَ أَتَّخِذُ مِنْ دُونِكَ وَلِيًّا .

دُونَ кейде أَدْنَي мағынасындағы исм болып табылады. Мысалы:

مَنْ كَانَ دُونًا يَقْنَعُ بِالدُّونِ .

دُونَكَ 78.

«мә, саған», “ал”.

79. دَخِيلَكَ “өтінемін” мағынасында үлкен үміт білдіру үшін қолданылады. Мысалы:

دَخِيلَكَ تَفَضَّلُ إِلَى بَيْتِنَا.

80. ذَا ер тегіне тән “мынау”, “міне, мынау” мағынасындағы сілтеу сөзі. Әйел тегінде ته ؛ تى ؛ تا ؛ ذه ؛ ذى болады. Мысалы: ذَا عَبْدُ اللَّهِ وَ ذِى زَوْجَتُهُ وَ ذه خَادِمَتُهُ . ذَا -ның екілік түрі является ذَانِ немесе ذَيْنِ болады. Ал تَا -ның екілік түрі تَانِ және تَيْن болып табылады. ِ Ер тегінің және әйел тегінің көпше түрі – أُولاَءِ . Кейде (ه) ескерту харфімен бірге төмендегідей жазылады:

هَؤُلاَءِ؛هَاتَيْنِ؛هَاتَانِ؛هَاتِهِ؛هَاتِى؛هَاتَا؛هَذِهِ؛هَذِى؛هَذَيْنِ؛هَذَانِ؛هَذَا.

Сұраулы مَا харфінен кейін келген ذَا шылауы الَّذِي мағынасындағы исм мавсулге айналады. Мысалы:

مَا ذَا تَصْنَعُ ؟

мағынасында тұр.مَا الَّذِي تَصْنَعُ ؟.

81. (ذَاكَ) – “бұл”, “міне, осы” мағынасындағы сілтеу сөзі:

ذاكُنَّ ؛ ذَاكُمَا ؛ ذَاكِ ؛ ذَاكُمْ ؛ ذَاكُمَا ؛ ذَاكَ

Әйел тегінде:

болады.تَاكُنَّ ؛ تَاكُمَا ؛ تَاكِ ؛ تَاكُمْ ؛ تَاكُمَا ؛ تَاكَ

Екілік түрі:

ذَيْنِكَ = ذَانِكَ және تَيْنِكَ = تَانِكَ. Көпше түрі: أُولَئِكَ .

82. ذَلِكَ “бұл”, “міне, осы” мағынасындағы сілтеу сөзі: ذَلِكُنَّ ؛ ذَلِكُمَا ؛ ذَلِكِ ؛ ذَلِكُمْ ؛ ذَلِكُمَا ؛ ذَلِكَ

Әйел тегінде:

تِلْكُنَّ ؛ تِلْكُمَا ؛ تِلْكِ ؛ تِلْكُمْ ؛ تِلْكُمَا ؛ تِلْكَ.

Көпше түрі: أُلاَلِكَ .

83. ذُو “ие”, “қожайын” мағынасындағы исм муътал. Әрдайым қандай да бір исмге музаф болып келеді. Рафъ жағдайындаو харфіне, насб жағдайында (ا) әрпіне, жар жағдайында (ى) әрпіне аяқталады. Мысалы:

جَاءَنِي ذُو مَالٍ وَ رَأَيْتُ ذَا مَالٍ وَ مَرَرْتُ بِذِى مَالٍ.

ذُو -дың екілік түрі - ذَوَا және ذَوَىْ . Әрдайым музаф болғандықтан, онда ن болмайды. Мысалы:

جَاءَنِي ذَوَا عَدْلٍ وَرَأَيْتُ ذَوَىْ عَدْلٍ وَمَرَرْتُ بِذَوَىْ عَدْلٍ.

Көпше түрі:– أُولُو . Мысалы:

جَاءَنِي أُولُو الأَلْبَابِ وَ رَأَيْتُ أُولي الأَلْبَابِ وَ مَرَرْتُ بِأُولِي الأَلْبَابِ.

Өте сирек жағдайларда ذُو –дың көпше түрі ذَوُو және ذَوِى болады. Мысалы:

جَاءَنِي ذَوُوالْفَضْلِ وَرَأَيْتُ ذَوي الْفَضْلِ وَمَرَرْتُ بِذَوي الْفَضْلِ.

إِنَّمَا يعرف ذا الفضل ذووه.

Той тайпасының тілдік ерекшелігінде ذُو сөз алды шылауыالَّذِي немесе الَّتِي мағынасындағы исми мавсул болады. Мысалы:

жәнеجَاءَنِي ذُو ذَهَبَ أَمْسِ

جَاءَتْنِي ذُو ذَهَبَتْ أَمْسِ

деген сөйлемдердегі

.الَّذِي ذَهَبَ және الَّتِي ذَهَبَتْ.

84. ذَاتٌ

- ذُو –дың әйел тегі. Екілік түрі: ذَوَاتَانِ ؛ ذَوَاتَيْنِ . Көпше түрі: - ذَوَاتٍ және أُولاَتٍ Мысалы:

هَذِهِ امْرَأَةٌ ذَاتُ جَمَالٍ ؛ هَاتَانِ امْرَأَتَانِ ذَوَاتَا جَمَالٍ ؛ هَؤُلاَءِالنِّسَاءُ ذَوَاتِ جَمَالٍ.

Кейде ذَاتٌ дегенде, «дәл сол ер кісі немесе дәл сол әйел кісі» деген мағына еске алынады. Мысалы:

الذَّوَات الْكِرَامِ ؛ ذَاتُ الْمَعْدِنِ.

85. ذَيْتَ وَ ذَيْتَ

كَيْتَ وَ كَيْتَ “осылай да осылай” мағынасындағы көрсеткіш (киная) . Мысалы:

كَانَ الأَمْرُ ذَيْتَ وَ ذَيْتَ.

86. (رُبَّ )

“Кейде”, “жиі-жиі” мағыналарындағы исм мабний. Көп жағдайларда марфуъ жағдайында тұрады да, мүбтада болады. Мысалы:

رُبَّ صَدِيقٌ خَيْرٌ مِنْ شَقِيقٍ.

رُبَّ кейде есімдікке (замир) музаф болады. Мұнда маржеъи замир тамйиз болып келеді де, мансуб жағдайында тұрады. Содан соң ол сөйлемге келтіріледі. Мысалы:

رُبَّهُ رَجُلاً أَجْبَنُ مِنَ النِّسَاءِ.

رُبَّمَا да сөйлемнің “кейде”, “кейбір жағдайларда”, “мүмкін” мағыналарындағы тазйины болып табылады. Мысалы:

رُبَّمَا يَكُونُ الْعَدُوُّ الْعَاقِلُ خَيْرٌ مِنَ الصَّدِيقِ الْجَاهِلِ.

87. رُوَيْدَ

أَمْهِلْ уақыт (мұрсат) бер мағынасындағы феъли хукмий. Мысалы:

رُوَيْدَ زَيْدًا.

Кейде إِمْهَالٌ мағынасындағы масдар болып келеді. Мысалы:

{أَمْهِلْهُمْ رُوَيْدًا}

деген мағынада.أَمْهِلْهُمْ إِمْهَالاً

Кейде مَهْلاً «асықпай», «жай-жай» мағыналарында да болады. Мысалы:

يَمْشِي زَيْدٌ رُوَيْدَ.

88. رَيْثَمَا

“ ... дейін” мағынасында жұмсалады. Мысалы:

وَقِّفْ زَيْدًا رَيْثَمَا صَلَّيْنَا الْفَجْرَ

«Біз таң намазын оқып болғанға дейін Зәйдты бөгей тұр» мағынасында тұр.

89. زُهْ

- “пай-пай!”, “түһ!” мағынасындағы таң қалу одағайы. Мысалы:

زُهْ زَيْدٌ عُرْيَانٌ !!!

90. سـَ

Музариъ етістігінің алдына қойылатын истикбал (келер шақ) харфі. Мысалы:

سَيَرْجِعُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ.

91. سَوْفَ

Сондай-ақ истиқбал харфі де болып келеді. Алайда سـَ жақын келер шақ үшін, سَوْفَ алыс келер шақ үшін қолданылады. Мысалы:

سَوْفَ تَنْفَعُكَ صَدَقَاتُكَ.

92. سِوَى

غَيْرُ мағынасындағы жар харфі. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ سِوَى زَيْدٍ.

Кейде түсірілген كَانَ –ның мутаммимі болып табылады. Мысалы:

أَصْلُ الْمَرْفُوعَات الْفَاعِلُ وَ مَا سِوَاهُ فَرْعٌ عَلَيْهِ

негізінде

... وَ مَا كَانَ سِوَاهُ...

93. سَوَاءٌ сондай-ақ غَيْرُ мағынасына ие болады. Сөйлемнің тазйины болып қызмет етеді де, өзінен кейін келген сөзді алдыңғы сөздің амал -әрекетінен ерекшелеу, белгілеу үшін жұмсалады. әрқашан мажрур болып келеді, өйткені одан кейін келетін сөз музафин илайһи болады. Ал оның өзі болымды сөйлемнен кейін тұрса, мансуб болады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ سَوَاءَ زَيْدٍ.

Егер ол болымсыз сөйлемнен кейін тұрса, оның эърабы алдыңғы сөздің эърабына сәйкес келеді. Мысалы:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ سَوَاءُ زَيْدٍ ؛ مَا رَأَيْتُ أَحَدًا سَوَاءَ زَيْدٍ ؛ مَا مَرَرْتُ بِأَحَدٍ سَوَاءِ زَيْدٍ.

94. شُوَيَّهْ شُوَيَّهْ

- “шамалы-шамалы” мағынасында тұрады да, ауызекі сөйлеу тілінде қолданылады. Мысалы:

أَعْطَانِي شُوَيَّهْ شُوَيَّهْ.

95. صَبَاحَ مَسَاءَ

- “таң атарда және күн батарда”, “таңертең және кешке” мағынасындағы зарфи заман. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ صَبَاحَ مَسَاءَ.

96. صَهْ

- اُسْكُتْ мағынасындағы феъли хукмий.

97. طَالَمَا

- “ұзақ уақыт”, “алыс уақыттар” мағынасындағы зарфи заман. Мысалы:

طَالَمَا زَيْدٌ يُقِيمُ فِى الْبَلْدَةِ.

98. طُوبَي

- “қандай қуаныш”, “қандай үлкен қуаныш” мағынасында жұмсалады. Мысалы:

طُوبَي لِزَيْدٍ رَجَعَ ابْنُهُ.

99. طُرًّا “барлығы”, «жалпы» мағыналарындағы әр түрлі тазйинаттардың тамйизы болып табылады. Мысалы:

خَرَجَ الطُّلاَّبُ طُرًّا إِلَى الصَّحْرَاءِ لِلتَّفَرُّجِ.

100. عَدَا

–жар етуші харф. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ عَدَا زَيْدٍ.

Кейде مَا عَدَا болып жазылады. .Бұл жағдайда ол ерекшелеу харфі болып табылады және одан кейін келген сөз мансуб болады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ مَا عَدَا زَيْدًا.

101. عَسَي

“жақын”, “жақындады” мағыналарындағы ғайри мутасаррифа етістігі. Кейде замир муттасилмен бірге қолданылады. Мысалы: عَسَاكَ... عَسَاهُ .... Мысалы:

عَسَي زَيْدٌ أَنْ يَضْرِبَ.

Тек 14 түрде жіктеледі:

عَسَي ؛ عَسَيَا ؛ عَسَوْا ؛ عَسَتْ ؛ عَسَتَا ؛ عَسَيْنَ ؛ عَسَيْتَ ؛ عَسَيْتُمَا ؛ عَسَيْتُمْ ؛ عَسَيْتِ ؛ عَسَيْتُمَا ؛ عَسَيْتُنَّ ؛ عَسَيْتُ ؛ عَسَيْنَا.

102. عَلَى

- бірнеше мағынасы бар жар харфі:

1) “Жоғарылату”, “ бір нәрсенің үстінде орналасу ”. Мысалы:

سِرْتُ عَلَىالْفُلْكِ ؛ أَطْلعُ عَلَىالْجَبَلِ ؛ صَعِدَ زَيْدٌ عَلَىالسَّطْحِ.

2) Кейде إِلَى мағынасында жұмсалады. .Мысалы:

قَسَّمْتُ الْمَالَ عَلَيْهِمْ.

3) مَعَ . Мысалы:

هُوَ سَخِىٌّ عَلَى فَقْرِهِ

негізінде бұл

مَعَ فَقْرِهِ.

4) Себебін көрсету үшін. Мысалы:

جِئْتُكَ عَلَىَ كَوْنِكَ بَشُوشًا

негізінде бұл

بِسَبَبِ كَوْنِكَ.

5) Кейде қосымша үшін, яғни қайталау және толық жеткізу. Мысалы:

هُوَ غَنِىٌّ عَلَى أَنَّهُ بَخِيلٌ.

6) Өте сирек жағдайларда فَوْقَ мағынасында жұмсалады. Мысалы:

نَزَلْتُ مِنْ عَلَى السَّطْحِ

негізінде бұл

مِنْ فَوْقِ السَّطْحِ.

Кейде لـِ харфті зат есімге зиян келтірілгені көрсетіледі. Мысалы:

حُكِمَ فِى الْمَحْكَمَةِ عَلَى زَيْدٍ لِبَكْرٍ

яғни сотта Зәйдтың зиянына және Бәкірдің пайдасына үкім шығарылды.

لَهُ عَلَيَّ أَلْفُ دِرْهَمٍ

яғни менде пәленшенің мың дирхамы бар.

Салауат және сәлем عَلَى –мен қолданылады. Мысалы:

الصَّلاَةُ وَالسَّلاَمُ عَلَى مُحَمَّدٍ؛ السَّلاَمُ عَلَيْكُمْ ؛ وَعَلَيْكُمُ السَّلاَمُ.

Егер دَعَا етістігі عَلَى –мен қолданылса, онда ол бір нәрсеге немесе бір кісіге қарсы жасалған дуа (дуаи бад) болып есептеледі. Мысалы:

دَعَا أُسْتَاذُهُ عَلَيْهِ.

Алайда егер دَعَا етістігі (لـ) –мен қолданылса, онда ол бір нәрсе немесе бір кісінің пайдасына жасалған дуа болып есептеледі. Мысалы: دَعَا أُسْتَاذُهُ لَهُ

103. عَلَيْكَ

- “саған міндет болды” мағынасындағы феъли хукмий. Мысалы:

عَلَيْكَ بِكَفِّ نَفْسِكَ عَنْ هَوَاهَا

яғни

أَلْزَمَ بِكَفِّ نَفْسِكَ.

104. عَلَىَّ

- “маған алып кел” мағынасындағы феъли хукмий. Мысалы:

عَلَىَّ بِزَيْدٍ.

105. عَنْ

- жар харфі:

1) Бір нәрседен баз кешу, айырылу түсіндіру үшін «-дан» мағынасында болады. Мысалы:

رَمَيْتُ السَّهْمَ عَنِ الْقَوْسِ және أَخَذْتُ عَلَمِي عَنْ زَيْدٍ.

Кейде بَعْدُ мағынасында жұмсалады. Мысалы:

عَمَّا قَلِيلٍ ؛ عَمَّا قَرِيبٍ ؛ عَنْ قَلِيلٍ ؛ عَنْ قَرِيبٍ.

2) себебін көрсету үшін. Мысалы:

تَرَكْتُ الْعَمَلَ عَنْ قَوْلِكَ

деген мағынада.بِسَبَبِ قَوْلِكَ

3) тарап мағынасында. Мысалы:

اِجْلِسْ مِنْ عَنْ يَسَارِ

деген мағынада.مِنْ جَانِبِ يَسَارِ.

106. عِنْدَ

“жанында” және “қасында” мағынасындағы зарфи макан. Мысалы:

تَرَكْتُ الْكِتَابَ عِنْدَ الْمجلد؛جَلَسْتُ عِنْدَ زَيْدٍ

107. عَوْضُ

- Келер шаққа тән “ешқашан” мағынасындағы зарфи заман. Мысалы:

لاَ أُفَارِقُكَ عَوْضُ.

108. غَدًا

- “ертең” мағынасында. Мысалы:

أَذْهَبُ غَدًا إِلَى الْمَدْرَسَةِ صَبَاحًا.

109. غَيْرُ

- “басқа” мағынасында, үнемі музаф болып келеді. Мысалы:

غَيْرُكَ مِنْ رُفَقَائِي كُلُّهُمْ فُقَرَاءُ.

غَيْرُ Сөйлемнің тазйины болып қызмет етеді де, өзінен кейін келген сөзді алдыңғы сөздің амал -әрекетінен ерекшелеу, белгілеу үшін жұмсалады. әрқашан мажрур болып келеді, өйткені одан кейін келетін сөз музафин илайһи болады және үнемі мажрур жағдайында болады. Егер غَيْرُ болымды сөйлемнен кейін тұрса, онда мансуб болады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ غَيْرَ زَيْدٍ.

Егер غَيْرُ сөзі болымсыз сөйлемнен кейін тұрса, оның эърабы алдыңғы сөздің эърабына сәйкес келеді. Мысалы:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ غَيْرُ زَيْدٍ ؛ مَارَأَيْتُ أَحَدًا غَيْرَ زَيْدٍ ؛ مَامَرَرْتُ بِأَحَدٍ غَيْرِ زَيْدٍ.

Кейде бывает истидрак, яғни لكن мағынасындағы түзету болады. Мысалы:

وَمَاأَنْتَ إِلاَّ مِثْلُنَا غَيْر انَّكَ غَنِىٌّ.

Кейде بِغَيْرِ түрінде жазылады және хукман жар харфі болып табылады. Мысалы: خَرَجْتُ بِغَيْرِ إِذْنٍ.

غَيْرُ музаф болғанымен, ол маърифа емес. Сондықтан ол маърифаның анықтауышы болғанда, ол ال арқылы маърифаға айналады. Мысалы:

وَلاَ تسلك إِلَى الطَّرِيقِ الْغَيْرِ الْمُسْتَقِيم ؛ جَاءِنِيَ الرَّجُلُ الْغَيْرُ الْمُسْتَحيى.

Кейде “басқасы жоқ”, “тек осы ғана” мағынасында келіп, لَيْسَ غَيْرُ ؛ لاَغَيْرُ деген түрде жазылады.

110. فـَ

әр түрлі жағдайларда қолданылады:

1) “сәл кейінірек”, “тағы да” мағыналарындағы фаи атифа. Мысалы:

نَظَرْتُ فَقَرَأْتُ ؛ قُمْنَا فَصَلَّيْنَا ؛ جَاءَنِي زَيْدٌ فَبَكْرٌ.

Бұл арқылы іс-қимылдың бірінен соң бірі , іле-шала, үздіксіз жасалғандығын білдіреді.

2) “сондықтан” мағынасындағы фаи сабабия. Мысалы:

ضَرَبْتُهُ فَاوجعته ؛ ضَرَبْتُ زَيْدًا فَبَكَي.

3) белгілі бір іс-қимылды толық түсіндіру үшін жұмсалатын фаи тафсилия. Мысалы:

تَوَضَّئْتُ: فَغَسَلْتُ وَجْهِي وَيَدِي وَمَسَحْتُ عَلَى رَأْسِي وَعَلَى خُفِّي

немесе

غَضَبْتُ: فَقُلْتُ أَنْتَ أَحْمَقُ وَأَنْتَ جَاهِلٌ وَأَنْتَ خَبِيثٌ.

4) “өйткені” (لـِ) сияқты أَنّ –ға енетін “өйткені” мағынасындағы фаи таълилия. Мысалы: َ

أَضْرِبُكَ فَأَنَّكَ سَارِقٌ

деген мағынада.لِأَنَّكَ سَارِقٌ

5) Шартты сөйлемнен кейін жүмләи жазаияда келген фаи жавабия. Мысалы:

إِنْ تُكْرِمْنِي فَأَنْتَ مُحْسِنٌ

және

إِنْ أَحْبَبْتَنِي فَاتَّبِعْنِي.

Бұл фаи жавабия, сондай-ақ, бастауышы шартты мағынада болған баяндауыштарда болады. Мысалы:

الَّذِي يُحِبُّنِي فَهُوَ صَدِيقِي

немесе

كُلُّ رَجُلٍ يُعَادِي عَلَيَّ فَهُوَ جَاهِلٌ.

Бұл сөйлемдердің бастауыштарындағы шартты мағынасы төмендегідей: Бірінші сөйлемге هُوَ صَدِيقِي баяндауышты орналастыру үшін оның бастауышының қандай да бір анықтауышы (сапасы) болуы керек. Бұл - الَّذِي يُحِبُّنِي. Баяндауышты екінші сөйлемге (هُوَ جَاهِلٌ) орналастыру үшін де оның бастауышының қандай да бір анықтауышы (сапасы) болуы керек. Ол يُعَادِي عَلَيَّ арқылы білдірлген. Яғни кімде осы қасиет (هُوَ جَاهِلٌ) болмаса, ол осы сөйлемнің әсеріне ұшырамайды. Сондай-ақ бұл бастауыштары أَمَّا –дан кейін келген баяндауыштарда да болады. Мысалы:

أَعْلَمُ خُدَّامَكَ: فَأَمَّا زَيْدٌ فَهُوَكَسْلاَنٌ وَأَمَّا عَمْرٌو فَهُوَأَحْمَقُ وَأَمَّا بَكْرٌ فَهُوَ عَجُولٌ.

Ескерту: Фаи жавабиямен келген сөйлемдер, көбінесе, есімді болып келеді. Фаи жавабия музариъ етістігінің алдында тұрмайды. Мысалы:

деп айтуға болады, ал إِنْ تَضْرِبْنِي - أَضْرِبْكَ

فَأَضْرِبْكَ деп қолдануға болмайды.

6) Фаи фасиха болып табылады және кейбір сөйлемдерде қоданылады. Мысалы:

فَقَدْ جِئْنَا الْبَلْدَةَ

- Міне, қалаға жетіп қалдық.

7) Жалғыз ибтидаи кәләмда (сөйлемнің басы) қолданылатын фаи истинафия. Мысалы,

сияқты. فـَ сөзіндегі فَيَكُونُ деген аяттың {فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}

Ол فَهُوَ يَكُونُ –ға бағынып тұр. Егер бұлفـَ фаи жавабия болғанда, ол «أَنْ мукаддараның» әсерінен мажзум болып, فَيَكُنْ болып айтылар еді де:

еске алынар еді.إِنْ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُنْ

111. فَضْلاً

«...сияқты емес» мағынасында. Мысалы:

أَكْرَمْتُ الأَعْدَاءِ فَضْلاً عَنِ الأَصْدِقَاءِ және زَيْدٌ لاَ يَعْرِفُ الْقِرَاءَةَ فَضْلاً عَنِ الْكِتَابَةِ

негізінде فضل етістігіне мафъули мутлақ болып табылады. Мысалы:

112. فَصَاعِدًا

- “көбірек” мағынасында жұмсалады. Мысалы:

اِعْطِنِي دِرْهَمَيْنِ فَصَاعِدًا

дегенде

еске алынады. فَصَعِّدْ صَاعِدًا.

113. فَقَطْ

“Тек қана”, “осы ғана” мағынасында. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ فَقَطْ ؛ اِشْرَبْ فَقَطْ وَلاَ تَأْكُلْ.

114. فِى

- “ ...ішінде, -да, -де, -та, -те” мағынасындағы жар харфі. Мысалы:

جَلَسْتُ فِى الْمَسْجِدِ ؛ الْمَاءُ فِى الْكوزِ ؛ النَّجَاةُ فِى الصِّدْقِ وَ الْهَلاَكُ فِى الْكِذْبِ.

Кейде إِلَى мағынасында қолданылады. Мысалы:

دَخَلْتُ فِى الدَّارِ ؛ وَقَعَ الدَّلْوُ فِى الْبِئْرِ؛ شَرَعْتُ فِى الْكِتَابَةِ.

Ескерту: Кейде فِى түсіріледі. Мысалы:

سِرْتُ خَارِجَ الْبَلَدِ

негізінде бұл

... فِى خَارِجِ الْبَلَدِ.

كَتَبْتُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ

негізінде бұл

... فِى يَوْمِ الْجُمُعَةِ.

Егерفِى түсірілсе, оның мажруры فِى орнындағы мансубке айналады.

115. قَبْلُ

“Бұрын”, “алдымен, әуелі” мағынасында жұмсалады және بَعْدُ –ға қарсы қойылады. Егер музаф болмаса, онда заммаға аяқталады және мабний болады. Мысалы:

لِلَّهِ الأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ және الإِجْتِهَادُ قَبْلُ وَ الإِسْتِرَاحَةُ بَعْدُ.

Егер музаф болса, онда муъраб болады және, көбінесе, мансуб болып келеді. Мысалы:

نَسِيرُ قَبْلَ الصَّلاَةِ فِى الْحَدِيقَةِ.

قَبْلُ -ның мусағғары قُبَيْلُ болып, بَعْدُ -ның мусағғары بُعَيْدُ болып келеді. Мысалы:

الرَّجُلُ يَمْشِي قُبَيْلَ زَوْجِهِ –

Кісі өз әйелінен сәл бұрын келе жатыр.

116. قَدْ

- егер өткен шақ етістігінің алдында тұрса, онда «шын мәнінде» мағынасын білдіреді. Мысалы:

قَدْ جَاءَ زَيْدٌ وَقَدْ خَرَجَ عَمْرٌو.

Егер музариъ етістігінің алдында тұрса, онда «кейде», «кей жағдайларда» мағынасын білдіреді. Мысалы:

قَدْ يَصْدِقُ الْكَذُوبُ وَقَدْ يَجُودُ الْبَخِيلُ.

Ескерту: Қасиетті құранның قَدْ يَعْلَمُ اللَّهُ} { аяты бұл ережеден тыс, бұл аяттағы قَدْ «шын мәнінде» мағынасын білдіреді.

قَدْ кейде يَكْفِي мағынасындағы феъли хукмий болып келеді. Мысалы::

قَدْ زَيْدًا عَشْرَةُ دَرَاهِمَ

деген мағынада жұмсалап тұр.يَكْفِي زَيْدًا عَشْرَةُ دَرَاهِمَ

117. قَطْ

Бұл да فَقَطْ сияқты “тек” және «қана» мағыналарын білдіреді. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ قَطْ.

118. قَطُّ

- «ешқашан» мағынасын беретін зарфи заман. Мысалы:

لَمْ يَسْرِقْ زَيْدٌ قَطُّ ؛ وَلَمْ يَخُنْ أَصْلاً ؛ مَنْ ذَا الَّذِى مَا سَهَا قَطُّ және وَ مَنْ لَهُ الْحُسْنَي فَقَطْ.

119. كـَ

«сияқты, тәрізді, сынды, секілді» мағыналарын беретін ұқсату мәніндегі жар шылауы. Мысалы: زَيْدٌ كَالأَسَدِ ؛ الْجَاهِلُ كَالْخَشَبِ және كَتَبْتُ كَالْخَطَّاطِ сияқтылар. Бұл жар қылушы (كـَ) замирлерге қосылып келмейді. Мысалы: كَنَا ؛ كَكُمْ ؛ كَهُمْ деп айтылмайды, бірақ كَمِثْلِكُمْ ؛ كَمِثْلِهِمْ және كَمِثْلِنَا деп айтылыды. Және сөйлемдердің аяғында келіп, мухатабтың замиры (тыңдаушының замиры) болады. Мысалы:

ضَرَبَكَ ؛ ضَرَبَكُمَا.كِتَابُكَ ؛ كِتَابُكُمَا.

بِكَ ؛ بِكُمَا ؛ بِكُمْ және

120. كَمَا

- әр түрлі тазйинаттардың бірі. Мысалы:

كَتَبْتُ كَمَا يَكْتُبُ الْخَطَّاطُ الْمَاهِرُ.

Сондай-ақ “бірден”, “жақында” мағыналарында да жұмсалады. Мысалы:

صَلِّ كَمَا يَدْخُلُ الْوَقْتُ ؛ سَلِّمْ كَمَا تَدْخُلُ الدَّارَ ؛ لاَ نَقُمْ كَمَا يُسَلِّمُ الإِمَامُ.

121. كَمَانَ

- “сондай-ақ” мағынасына ие. Әдеби тілде жоқ, тек ауызекі тілде ғана қолданылады. Мысалы:

إِنْ تَذْهَبْ أَذْهَبُ كَمَانَ.

122. كَادَ يَكَادُ

- “айналу” мағынасындағы жақындау етістігі. Мысалы:

كَادَ زَيْدٌ يَسْقُطُ = يَكَادُ زَيْدٌ يَسْقُطُ.

123. كَانَ يَكُونُ

“айналды”, “айналады”, “болады” мағынасындағы толымсыз етістіктердің (нақис) бірі; әрдайым мансуб болып келген мутаммиммен қолданылады. Мысалы:

يَكُونُ زَيْدٌ غَنِيًّا ؛ كَانَ زَيْدٌ عَالِمًا.

Кейде وجد يوجد дегенді білдіріп, толық мағыналы етістік болады да, толықтыруды қажет етпейді. Мысалы:

كَانَ اللَّهُ قَبْل وُجُود الْمَخْلُوقَاتِ ؛ يَكُونُ ابْنِي بَعْدَ سَنَتَيْنِ.

124. كَذَا هَكَذَا

“солай”, “сондай”, “сол сияқты” мағынасындағы тазйинат. Мысалы: فَعَلْتُ كَذَا ؛ قُلْتُ كَذَا.

كَذَلِكَ - «дәл солай» дегенді білдіреді. Мысалы:

كَمَا أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ كَذَلِكَ لَيْسَ أَبُوهُ جَاهِلاً.

125. كَأَنَّ

“...-дай”, “сияқты ” мағынасындағы етістік тектес шылау. Мысалы:

كَأَنَّ زَيْدًا حِمَارٌ.

كَأَنَّمَا да «сияқты» мағынасындағы тазйинат. Мысалы: وَثَبَ زَيْدٌ كَأَنَّمَا هُوَ جَرَادٌ .

126. كَأَيِّنْ = كَأَىٍّ

كَمْ «қандай көп» деген мағынаны береді. Мысалы:

كَأَيِّنْ مِنْ عَالِمٍ لاَ يَخَافُ مِنَ الذُّنُوبِ

“күнәдан қорықпайтын қаншама көп ғалымдар бар” мағынасында. Кейде сұрақ үшін қолданылады. Мысалы:

كَأَيِّنْ دِرْهَمًا تُعْطِي لِي؟ بِكَأَيِّنْ نَبِيعُ الْكِتَابَ ؟.

127. كَرَبَ

كَادَ жақындатушы етістіктердің бірі болып табылады. Мысалы:

كَرَبَ زَيْدٌ يَسْقُطُ.

128. كُلُّ

بَعْضُ үшін антоним. “Әрбір”, “барлығы” мағыналарын білдіреді және көбінесе музаф болып келеді. Мысалы:

كُلُّ إِنْسَانٍ حَيَوَانٌ؛ كُلُّ آتٍ قَرِيبٌ ؛ طَالَعْتُ كُلّ الْكِتَاب.

Кейде музаф болмайды. Мысалы:

كُلٌّ يَشْتَرِي بِثَمَنِهِ

негізінде бұл

كُلُّ إِنْسَانٍ يَشْتَرِي بِثَمَنِهِ.

Кейде масдарға музаф болып келіп, мафъули мутлақтың рөлін ойнайды. Мысалы:

اِجْتَهَدْتُ كُلّ الإِجْتِهَادِ.

كُلَّمَا - «әрқашан» мағынасын білдіреді. Мысалы:

كُلَّمَا كَانَ الإِنْسَانُ فَقِيرًا لاَ يُعْتَبَرُ عِنْدَ النَّاسِ.

129. كَلاَّ

- “жоқ-жоқ”, “болмайды-болмайды” мағынасындағы феъли хукмий. Мысалы,

أَقُولُ عَيْبَكَ لِأَبِيكَ

деп айтқанға كَلاَّ деп жауап беріледі. Сондай-ақ

هَلْ لاَ تَذْهَبُ إِلَى الْقُرَى ؟

деген сұраққа: كَلاَّ . Кейде «шын мәнінде», «әрине» мағыналарын береді. Мысалы:

деген аятта.{كَلاَّ إِنَّ الإِنْسَانَ لَيَطْغَي}

- “Жоқ, шын мәнінде, адам қайта тұрады (восстает)“.

130. كِلاَ

- екеуі де деген мағына береді. Үнемі екілік түрдегі сөздерге музаф болады. Мысалы: كِلاَهُمَا жәнеكِلاَكُمَا . Оның эърабы – екілік түрдегі сөздің эърабы. Мысалы:

مَرَرْتُ بِرَجُلَيْنِ كِلَيْهِمَا ؛ رَأَيْتُ الرَّجُلَيْنِ كِلَيْهِمَا ؛ جَاءَنِيَالرَّجُلاَنِ كِلاَهُمَا.

Сөйлемде, көбінесе, таъкид (күшейту) болып келеді. Кейде бастауыш болып келеді. Мысалы:

كِلْتَاكُمَا عَالِمَتَانِ ؛ كِلاَكُمَا عَالِمَانِ. Егер олар замир (есімдік) емес исмге музаф болып келсе, олардың эърабы тақдирий болып келеді. Мысалы:

جَاءَنِي كِلاَ الرَّجُلَيْنِ ؛ رَأَيْتُ كِلاَ الرَّجُلَيْنِ ؛ مَرَرْتُ بِكِلاَ الرَّجُلَيْنِ.

كِلْتَا сөзі كِلاَ .-ның әйел тегі. Мысалы: كِلْتَاكُمَا ؛ كِلْتَاهُمَا

130. كَمْ

- “неше?” мағынасындағы сұрау демеулігі. Көбінесе, мансуб жағдайындағы тамйизы болады. Мысалы:

كَمْ دِينَارًا مَالُكَ ؟ كَمْ سَاعَةً تَنَامُ ؟. Кейде тамйизы болмайды. Мысалы:

كَمْ وَلَدُكَ ؟ كَمِ السَّاعَةُ ؟.

Кейбір жағдайларда “өте көп” мағынасында көптік мағынаны білдіру үшін қолданылады. Мысалы:

كَمْ مِنْ رَجُلٍ فِى السُّوقِ

немесе изафамен

деп қолданылады.كَمْ رَجُلٍ فِى السُّوقِ

“базарда қаншама көп адам.” деген мағынада. Бұл сөйлемде كَمْ хукман марфуъ болып келеді де, бастауыштың рөлін ойнайды. فِى السُّوقِ сөзіне қатысты болады да, түсірілген كَائِنٌ сөзінің хабары болады.

Кейде оның тамйизы түсіріледі. Мысалы:

بِكَمْ تَبِيعُ ؟

деген мағынада.بِكَمْ ثَمَنًا تَبِيعُ ؟.

كَمْ مَالُكَ ؟

деген мағынада.كَمْ دِينَارًا مَالُكَ ؟.

132. كَىْ

- “үшін” мағынасын береді. Музариъ етістігімен келеді де, оны мансуб етеді. Мысалы:

أَعْبُدُ اللَّهَ كَىْ أَدْخُلَ الْجَنَّةَ.

Кейде нафий музариъ етістігімен келеді. Мұнда да оны мансуб етеді. Мысалы:

أَجْتَهِدُ كَيْلاَ أَكُونَ جَاهِلاً.

Кейде مَا сұрау демеулігімен келеді де, (لـِ) жар етуші демеулігі сияқты لِمَ мағынасында болады. Мысалы:

كَيْمَ تُحَصِّلُ الْعُلُومَ ؟ كَيْمَهُ عَصَيْتَ ؟.

133. كَيْتَ وَ كَيْتَ

ذَيْتَ وَ ذَيْتَ сияқты «солай да солай» мағынасында жұмсалады. Мысалы:

قَالَ زَيْدٌ كَيْتَ وَ كَيْتَ.

134. كَيْفَ

“қалай”, “қай түрде?” деген мағынаны білдіреді. Мысалы:

كَيْفَ تَذْهَبُ ؟ كَيْفَ جِئْتَ ؟ كَيْفَ حَالُكَ ؟ كَيْفَ أَنْتَ ؟.

Кейде “не үшін болса да, міндетті түрде болады” мағынасында келеді. Мысалы:

إِنَّ زَيْدًا سَخِىٌّ جِدًّا كَيْفَ ؟! وَهُوَ قَدْ أَطْعَمَ فِى رَمَضَانَ ثَلاَثَةَ آلاَفٍ مِسكِينًا.

كَيْفَمَا - «қандай түрде?» мағынасындағы шартты демеулігі. Мысалы:

كَيْفَمَا تَجْلِسْ - أَجْلِسْ.

135. لـَ

“міндетті түрде”, “әрине” мағынасына ие болады да, таъкид ретінде жұмсалады. Мәтінде төрт түрде келеді:

1) لـَ ибтидая. Мысалы:

لَتَكُونَنَّ مِنَ الْعُلَمَاءِ ؛ لَزَيْدٌ قَائِمٌ ؛ لَأَنْتُمُ الْعُلَمَاءُ.

2)-3)-4) (لـَ ) жауаптары үш түрлі болады. Мысалы:

а) Анттың жауабы. Мысалы:

وَاللَّهِ لَأَفْعَلَنَّ كَذَا.

б) لَو жауабы. Мысалы:

لَوِ اجْتَهَدُوا لَعَلِمُوا.

в) لَوْلاَ жауабы. Мысалы:

لَوْ لاَ الْعُلَمَاءُ لَهَلَكَ النَّاسُ.

Үлкен кітаптарда да لـَ фариқа, لـَ мавтиа және لـَ табйина деп аталатын لـَ түрлері кездеседі.

136. لـِ

Екі түрі бар: 1) өзінен кейінгі сөзді мажрур етуші шылау. Бұл لـِ жар харфі он мағынада қолданылады:

1. Таълил, яғни “үшін” мағынасында түсіндіру үшін. Мысалы:

عَزَّرْتُ لِلتَّأْدِيبِ ؛ اِجْتِمَعْنَا لِتَحْصِيلِ الْعِلْم.

2. Пайдалы, тиімді мағынасында. Мысалы:

حُكِمَ فِى الْمَحْكَمَةِ لِزَيْدٍ عَلَى عَمْرٍو

«Сотта үкім Зәйдтың пайдасына және Амрдың зиянына шығарылды» мағынасында.

3. Иелену (тәуелдеу) мағынасында. Мысалы:

هَذَا الْمَالُ لِزَيْدٍ ؛ ذَاكَ الْفَرَسُ لِبَكْرٍ.

4) Арналу (специализация), спецификация мағынасында. Мысалы:

الْجُلُّ لِلْفَرَسِ ؛ اللِّحْيَةُ لِلرِّجَالِ ;

الثَّدْىُ لِلنِّسَاءِ.

5. Мафъулият үшін. Мысалы:

اللَّهُمَّ اغْفِرْلِي ؛ قَالَ كَذَا وَ أَجَبْتُ لَهُ كَذَا.

قُلْتُ لِزَيْدٍ ؛ أَظْهَرْتُ لِزَيْدٍ и أَعْطَيْتُ لِزَيْدٍ دِرْهَمًا.

6) Зарфият (пысықтауыш) үшін فِى мағынасында. Мысалы:

كَتَبْتُ لِسَبْعِ خلون من رمضان

Мағынасында.فِى سَبْعِ.

Кейде

түрінде қолданылады. لِسَبْعِ خلت немесе مضت немесе مضين.

Сондай-ақ:

{ونضع الموازين القسط ليوم القيامة}

деген аятта

мағынасында. فِى يَوْمِ الْقِيَامَةِ.

7) بَعْدُ мағынасында. Мысалы:

أَقِيمُوا الصَّلاَةَ لِدُلُوكِ الشَّمْس

мағынасын береді.بَعْدَ دُلُوكِ الشَّمْس.

8) “өте аз” мағынасында عَنْ түрінде жұмсалады. Мысалы:

قُلْتُ لِزَيْدٍ أَنَّهُ لَمْ يَفْعَلِ الشَّرَّ

деген мағынада.قُلْتُ عَنْ زَيْدٍ.

9) Ант үшін. Мысалы:

لِلَّهِ لاَ يُؤَخَّرُ الأَجَلُ

деген мағынада.وَاللَّهِ لاَ يُؤَخَّرُ الأَجَلُ.

10) Қосу үшін. Мысалы:

رَدَفَ لَكُمْ

- бұлرَدَفَكُمْ деген мағынада жұмсалып тұр.

Бұл жар етуші لـِ демеулік кейде« أَنْмукаддара» әсерінен мансуб болған музариъ етістігімен келеді. Мысалы:

جَلَسْتُ لِأَكْتُبَ

негізінде бұл

جَلَسْتُ لِأَنْ أَكْتُبَ.

مَا كَانَ زَيْدٌ لِيُرَبَّيَ عمرًا

негізінде бұл

لِأَنْ يُرَبَّيَ عمرًا.

Ескерту: Бұл мысалда кавни манфийдан кейін музариъ етістігімен келген لـِ жар шылауы ләми жухуд (терістеуші ләм) деп аталады. Сондай-ақ бұл (لـِ) жар шылауы замирмен бірге келгенде, максур емес, мафтух болып келеді. Мысалы: لَهُ ؛ لَهُمَا ؛ لَهُمْ.

Ескерту: Кейде бұл لـِ жар шылауы түсіріледі. Мысалы:

سِيرُوا فِى الْبَسَاتِينِ تَفَرُّجًا

негізінде бұл لِلتَّفَرُّجِ

2)لـِ амри ғайиб (үшінші жақ бұйрық рай) жіктелуінде. Мысалы: لِيَفْتَحْ ؛ لِيَنْصُرْ және لِيَضْرِبْ .

Егер мұның (لـِ ) алдында فـَ ؛ وَ немесе ثُمَّ сөздері тұрса, онда (لـِ ) кәсралы емес, сүкунды болып келеді. Мысалы:

وَلْيَفْتَحْ ؛ فَلْيَنْصُرْ ؛ ثُمَّ لْيَضْرِبْ.

137. لاَ

- «жоқ» мағынасындағы терістеу харфі, оның 9 түрі бар:

1) لاَ нафия. Етістіктерді олардың эърабтарын өзгертпей, терістеу үшін қолданылады. Мысалы:

لاَ يَضْرِبُ ؛ لاَ ضَرَبَ.

2) لاَ нахия. Музариъ етістігімен «нахий» (бұйрық райда терістеу) үшін жұмсалады және оның қосымшасын мажзум етеді. Мысалы:

لاَ يَضْرِبْ ؛ لاَ تَضْرِبْ ؛ لاَ أَضْرِبْ және لاَنَضْرِبْ.

3) لاَ жинсия. Бастауышы мен баяндауышы белгісіздік формасында (накра) келген есімді сөйлемдерде қолданылады. «Етістік тектес шылау» болып табылады және бастауышты мансуб жағдайына келтіреді. Мысалы:

لاَ شَيْئَ عَلَىَّ ؛ لاَ أَرْضَ دَائِمٌ ؛ لاَ رَجُلَ فِى الدَّارِ ؛ لاَ صَاحِبَ جُودٍ مَمْقُوتٌ ؛ لاَ خَادِمَيْنِ لِي ؛ لاَ كِتَابَ عِنْدِي.

Ескерту: Бұл لاَ «...(бірде-бірі) жоқ» мағынасында тұр. Сондықтан ол لاَ нафий жинс деп аталады.

4) لاَ мушаббаха. لَيْسَ мағынасындағы бұл لاَ бастауышы мен баяндауышы белгісіздік формасында (накра) келген есімді сөйлемдерде қолданылады және бастауышты емес, баяндауышты мансуб жағдайына келтіреді. Мысалы:

لاَ شَيْئٌ عَلَى الأَرْضِ بَاقِيًا ؛ لاَ رَجُلٌ حَاضِرًا.

Мушаббаха لاَ «бірде -бір» деген мағынананы білдірмейді, өйткені бұл لاَ жоғарыдағыдай бүтін бір жинсті жалпы терістемейді, тек бір ғана бөлігін терістеу үшін қолданылады. Сондықтан

деп айтуға да болады. لاَ رَجُلٌ حَاضِرًا ، بَلْ رَجُلاَنِ.

5) لاَ мутлақ (абсолютті). Есімді сөйлемдерде толық терістеу үшін қолданылады және жүзеге аспайтын لاَ болып келеді. Ол бастауышты да, баяндауышты да мансуб жағдайына келтірмейді. Кейде бұл لاَ «еш» мағынасын береді, кейде бұл мағынаны бермейді. Оның мағынасы қаринаға (кілт сөзге) қарап анықталады.

6) لاَ жалғаулығы:

جَاءَ زَيْدٌ لاَ عَمْرٌو и أُحِبُّ الْعِلْمَ لاَ الْمَالَ.

7) لاَ жауап. Мысалы,

деген сұраққаهَلْ لَكُمْ طَعَامٌ ؟

لاَ деп жауап беріледі.

8) غَيْرُ мағынасындағы لاَ . Ол исм сипатындағы сөйлемдерде келеді:

زَيْدٌ لاَ عَالِمٌ

деген мағынада.غَيْرُ عَالِمٍ .

جِئْتُ بِلاَ زَادٍ وَ غَضِبْتِ مِنْ لاَ شَيْءٍ.

9) Қосымша لاَ . Мысалы:

{لاَ أُقْسِمُ...} [الآية]

негізінде бұл

أُقْسِمُ.

138. لاَتَ

составлен из терістеуші لاَ және қосымшаتَ .харфтерінен жасалады. Мысалы:

لاَتَ سَاعَةَ الإِسْتِرَاحَةِ

негізінде бұл

لاَتَ السَّاعَةُ ساعةَ الإِسْتِرَاحَةِ

- «бұл демалатын уақыт емес» мағынасында.

لاَتَ حِينَ مَنَاصٍ

деген мағынада жұмсалады жәнеلاَتَ الْحِينُ حِينَ خَلاَصٍ

еске алынады.لاَتَ الْحِينُ حِينَ مَنَاصٍ.

لاَتَ وَقْتَ نَدَامَةِ

негізінде бұл

لاَتَ الوقتُ وَقْتَ نَدَامَةٍ.

Осы لاَتَ , сондай-ақ مَا ؛ لَيْسَ және لاَ есімді сөйлемнің баяндауышын мансуб жағдайына келтіреді. Алайда осы сөз алды шылауы қатысқан сөйлемнің бастауышы уақыт мағынасындағы исм болып, үнемі түсіріледі. Қандай бастауыштың түсірілгенін баяндауышқа қарап білуге болады, өйткені бастауыш пен баяндауыш бір лафздан (выражение) құралған.

139. لاَ بُدَّ

«қажет, керек» мағынасында. Мысалы:

لاَ بُدَّ مِنَ الْعُلُومِ

деген мағынада жұмсалады. لاَ بُدَّ مِنَ الْعُلُومِ كائن

لاَ بُدَّ مِنْ أَنْ أَقْرَأَ.

Осы لاَ بُدَّ –дан кейін مِنْ келуі керек. Кейде مِنْ мағынасындағы و әрпімен қолданылады. Мысалы:

لاَ بُدَّ وَأَنْ أَقْرَأَ

негізінде бұл

مِنْ أَنْ أَقْرَأَ.

140. لاَ شَكَّ

«күмәнсыз, даусыз» мағынасында. Мысалы:

لاَ شَكَّ فِى أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ.

لاَ مَحَالَةَ «күмәнсыз» мағынасында қолданылады. Мысалы:

الْمَوْتُ آتٍ لاَ مَحَالَةَ.

لاَ جَرَمَ да «даусыз» мағынасын береді. Мысалы:

لاَ جَرَمَ لَآتِيَنَّكَ.

لاَ رَيْبَ да لاَ شَكَّ дегенді білдіреді. Мысалы:

لاَ رَيْبَ أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ.

141. لاَ سِيَّمَا

«атап айтқанда» дегенді білдіреді. Мысалы:

أَكْرَمْتُ الْقَوْمَ لاَ سِيَّمَا زَيْدًا.

Кейде (و ) әрпімен біргеوَ لاَ سِيَّمَا болып жазылады. Мадхулдың (одан кейін тұрған сөз) эърабы «Истисна» тарауында қарастырылған.

142. لَدُنْ

«жанында», «қасында» мағынасын береді және үнемі музаф түрінде келеді. Мысалы: جَلَسْتُ لَدُنْهُ және خَرَجَ مِنْ لَدُنْهِ

Кейде لَدْ ؛ لُدْ ؛ لُدْنِ ؛ لَدَنْ ؛ لَدِنْ болып қолданылады.

143. لَدَى

«жанында», «қасында» мағынасын білдіретін жар шылауы. Мысалы:

جَلَسْتُ لَدَى زَيْدٍ.

Егер ол есімдікке (замир) музаф болып келсе, оның қосымшасындағы алиф (ى ) әрпіне өзгереді. Мысалы: لَدَيَّ ؛ لَدَيْكَ ؛ لَدَيْه .

144. لَعَلَّ

«мүмкін», «ықтимал» мағынасындағы «етістік тектес шылау». Мысалы:

لَعَلَّ زَيْدًا سَخِىٌّ.

145. لِكَىْ

«үшін» мағынасын береді. Мысалы:

أَجْتَهِدُ لِكَىْ أَكُونَ عَالِمًا ؛ لاَ أَذْنَبُ لِكَيْلاَ أَدْخُلَ جَهَنَّمَ.

146. لِئَلاَّ

негізінде бұл - لـِ + أَنْ + لاَ . Мысалы:

أَجْتَهِدُ فِى الدُّرُوسِ لِئَلاَّ أَبْقَي جَاهِلاً.

147. لَكِنَّ

истидрак үшін, яғни түзету, толықтыру үшін қолданылады. Көбінесе, ташдидті болып келеді және «етістік тектес шылаулар» қатарына жатады. Мысалы:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ لَكِنَّ زَيْدًا حَاضِرٌ.

Кейде жалғаулық болып келеді. Алайда мұндай жағдайда ол ташдидке аяқталмайды, сүкунды болып келеді. Мысалы:

لَمْ أَرَ زَيْدًا لَكِنْ خَادِمَهُ.

Кейбір жағдайларда ол тек истидрак және ибтидаи кәләм үшін қолданылады. Мысалы:

سِرْ أَيْنَمَا شِئْتَ لَكِنَّ لاَ تَدْخُلِ الْبَسَاتِينَ.

Сондай-ақ مَا харфімен لَكِنَّمَا дегенде де солай болады.

148. لِمَاذَا

«не үшін?» дегенді білдіреді. Мысалы:

لِمَاذَا تَذْهَبُ إِلَى السُّوقِ ؟.

149. لِمَ

«не үшін?» деген мағынаны береді. Негізінде, لِمَا -ның жеңілдетілген түрі болып табылады. Мысалы:

لِمَ تَذْهَبُ إِلَى الْقَرْيَةِ ؟.

150. لَمَّا

- егер өткен шақ етістігінің алдында тұрса, онда ол إِذَا типіндегі шартты шылау (харф шартия) болады. Мысалы:

لَمَّا خَرَجَ ذَهَبَ.

Егер ол музариъ етістігінің алдында тұрса, онда ол жахд мақсатында болады; ол музариъ етістігін мажзум жағдайына келтіреді. Мысалы:

لَمَّا يَفْتَحْ.

Кейде إِلاَّ мағынасында қолданылады. Мысалы:

مَا مِنْ عَالِمٍ لَمَّا عَلَيْهِ حَاسِدٌ.

151. لَمْ

музариъ етістігінің мағынасын өзгертетін жахд шылауы. Ол жазм шылауы болғандықтан, музариъ етістігін мажзум жағдайына келтіреді. Мысалы:

لَمْ يَفْتَحْ ؛ لَمْ يَفْتَحَا ؛ لَمْ يَفْتَحُوا.

Ескерту: Музариъ етістігінің мағынасы осы және келер шаққа тән. Егер музариъ етістігінің алдында لَمْ және لَمَّا харфтері қойылса, онда музариъ етістігінің мағынасы өткен шақтағы терістеуге өзгереді.

152. لَنْ

келер шақта терістеу үшін қолданылады және сөйлемге таъкид (күшейту) мәнін қосады. لَنْ музариъ етістігін мансуб жағдайына келтіреді. Мысалы:

لَنْ يَفْتَحَ ؛ لَنْ يَفْتَحَا ؛ لَنْ يَفْتَحُوا.

153. لَوْ

إِنْ сияқты «егер», «егер де» мағынасындағы шартты шылау (харф шартия). Алайда إِنْ келер шақ үшін, ал لَوْ - өткен шақ үшін қолданылады. إِنْ музариъ етістігін мажзум жағдайына келтіреді, ал لَوْ олай етпейді. Мысалы:

لَوْ يُكْرِمُنِي زَيْدٌ - أُكْرِمُهُ және لَوْ أَكْرَمَنِي زَيْدٌ - لَأَكْرَمْتُهُ.

Жауапта, яғни жүмләи жазаияда, көбінесе бір لـَ таъкиды болады. Кейде ол таманна (қалауын білдіру) үшін қолданылады. Мысалы:

لَوْ تَأْتِينِي فَتُحَدِّثَنِي

- бұл:

لَيْتَكَ تَأْتِينِي فَتُحَدِّثَنِي.

Ал кейде ол музариъ етістігімен келеді де, масдар мағынасын білдіреді. Мысалы:

نَوَدُّ لَوْ نُعَمَّرُ مِائَةَ سَنَةٍ.

154. لَوْ لاَ

«егер ... болмағанда» мағынасын береді. Мысалы:

لَوْ لاَ زَيْدٌ لَهَلَكَ عَمْرٌو.

Кейде соңында муттасил замир болады. Мысалы:

لَوْ لاَهُ ؛ لَوْ لاَهُمَا ؛ لَوْ لاَهُمْ ؛ لَوْ لاَهَا ؛ لَوْ لاَهُمَا ؛ لَوْ لاَهُنَّ ؛ لَوْ لاَكَ ؛ لَوْ لاَكُمَا ؛ لَوْ لاَكُمْ ؛ لَوْ لاَكِ ؛ لَوْ لاَكُمَا ؛ لَوْ لاَكُنَّ ؛ لَوْ لاَيَ ؛ لَوْ لاَنَا.

Кейде мунфасил замирмен ... لَوْ لاَ أَنَا... لَوْ لاَ أَنْتَ... لَوْ لاَ هُوَ. түрінде қолданылады.

Жоғарыда келтірілген мысалда لَوْلاَ - феъли хукмий, زَيْدٌ - фаъил, لا َزَيْدٌ - шартты сөйлем.

لَوْ لاَكَ لَهَلَكْتُ деген сөйлемде предлог لَوْ - шартты шылау, لاَ - феъли хукмий, كَ - марфуъ жағдайындағы фаъил. Сондай-ақ لاَكَ - жүмләи шартия (шартты сөйлем) ,لَهَلَكْتُ - жүмләи жазаия.

155. لَوْ مَا

لَوْ لاَ мағынасында қолданылады. Мысалы:

لَوْمَا زَيْدٌ لَهَلَكَ عَمْرٌو.

Осы لَوْ لاَ және әріптері де لَوْ مَا أَلاَ және هَلاَ сияқты тарғиб (шақыру, үгіттеу)сөз алды шылаулары болып табылады. Егер олар өткен шақ етістігімен келсе, онда ескерту мәнін білдіреді. Мысалы:

لَوْ لاَ قُلْتَ ؛ لَوْ مَا قُلْتَ

« Әй, сен неге сөйледің? Сөйлемей-ақ қойсаң болар еді!». Егер олар музариъ етістігімен келсе, онда үгіттеу, бір іс-әрекетке шақыру мәнін білдіреді. Мысалы:

لَوْ لاَ تَقْرَأَ الْقُرْآنَи لَوْ مَا تَقْرَأَ الْقُرْآنَ

« Сен неге құран оқымайсың? Оқысаңшы!».

156. لَيْتَ

«эх, егер де ...», «шіркін-ай ...» мағынасын білдіретін « етістік тектес шылау». Мысалы:

لَيْتَ زَيْدًا غَنِىٌّ және لَيْتَ عَمْرًا حَىٌّ.

157. لَيْسَ

Есімді сөйлемдерге кіретін және олардың баяндауыштарын мансуб жағдайына келтіретін «жоқ», «... емес» мағынасындағы өзгермейтін (жамид) етістік. Мысалы:

لَيْسَ زَيْدٌ عَالِمًا.

لَيْسَ сөзі қатысқан кейбір сөйлемдерде баяндауыш,қосымша (بـِ) харфінің әсерінен мажрурге айналады. Мысалы:

لَيْسَ زَيْدٌ بِعَالِمٍ.

158. مَا

• оның 10 түрі бар:

1) «Не?» мағынасындағы сұраулы مَا. Мысалы:

مَا هُوَ؟ и مَا تَطْلُبُ؟.

2) Шартты مَا . Мысалы:

مَا يَخْرُجْ - يَسْرِقْ ؛ مَا تَطْلُبْ - أَطْلُبْ.

3) مَا , «жоқ», «... емес» мағынасындағы терістеу етістігі. Мысалы:

مَا فَتَحَ и مَا يَفْتَحُ.

4) لَيْسَ сияқты терістеу мағынасындағы مَا :

مَا زَيْدٌ قَائِمٌ и مَا زَيْدٌ بِقَائِمٍ.

5) شَىْءٌ мағынасындағы مَا мавсуфа. Мысалы:

اِشْتَرَيْتُ بِمَا عَزِيز لِي и رَأَيْتُ مَا سِوَي زَيْدٍ.

Бұл сөйлемдерлегі مَا сөзі شَىْء мағынасындағы мавсуф болып табылады.

6) «әлдебір» және « қандай да бір» мағынасындағы مَا мункара. Мысалы:

جَلَسَ فِى مَكَانٍ مَا ؛ اِقْرَأْ كِتَابًا مَا ؛ رَأَيْتُ شَيْئًا مَا.

7) «сондай бір, ...-ған (который)» мағынасындағы مَا мавсула. Мысалы:

وَقَعَ مَا وَضَعَ فَوْقَ الْخُوَانِ ؛ مَا كَتَبْتُهُ رِسَالَةٌ.

8) مَا масдария. Мысалы:

أُحِبُّكُمْ بِمَا أَطَعْتُمْ أَىْ بِإِطَاعَتِكُمْ.

9)مَا масдария сияқты «олай болса», «мұндай жағдайда» мағынасын білдіретін مَا замания. Мысалы:

أَكْرِمْ ضَيْفَكَ مَا دَامَ فِى بَيْتِكَ؛ خَرَجْتُ مَالَمْ يَخْرُجْ زَيْدٌ и بَكَي زَيْدٌ بَعْدَ مَا ضَحِكَ.

10) أَيْنَمَا ؛ كَأَنَّمَا ؛ إِنَّمَا сияқты сөздердегі қосымша مَا.

عَلاَمَ ؛ إِلاَمَ ؛ كَيْمَ ؛ عَمَّ ؛ مِمَّ ؛ لِمَ - мұнда да жеңілдету үшін مَا сөзіндегі (ا) түсіріледі.

159. مَا ذَا

«не?», «бұл не?» мағынасын білдіреді. Мысалы:

مَا ذَا تَصْنَعُ؟

деген мағынада.مَا الَّذِي تَصْنَعُهُ؟

160. مَتَى

«қашан?», «қай уақытта?» мағыналарында жұмсалады және екі жағдайда қолданылады:

1) сұрақ үшін. Мысалы:

مَتَى جِئْتَ ؟

2) шарт үшін. Мысалы:

مَتَى تَخْرُجْ - أَخْرُجْ.

Кейде қосымша ما харфімен مَتَيمَا болып жазылады. Мысалы: مَتَيمَا تَخْرُجْ – أَخْرُجْ .

161. مُذْ

« ...-дан бері », « ... уақыттан бері» мағынасындағы жар шылауы. Мысалы:

مَا رَأَيْتُهُ مُذْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ.

Кейде «(пәлен) уақыт», «(пәлен) уақытқа дейін» мағынасын білдіреді. Мысалы:

مَا رَأَيْتُ زَيْدًا مُذْ يَوْمِنَا هَذَا.

Кейде مُذْ «... уақыт» мағынасын білдіреді. Мұндай жағдайда ол исм болады, хукман марфуъ болады да, бастауыштың рөлін ойнайды. Одан кейін тұрған сөз марфуъ жағдайында болады да, баяндауыштың рөлін ойнайды:

مُذْ سَنَةٍ لَمْ أَرَ زَيْدًا.

Кейде ол мезгіл пысықтауышы (зарфи заман) болады. Мысалы:

جِئْتُ مُذْ دَعَا

«мен белгіленген уақытта келдім» мағынасында.

Егер مُذْ –дың мадхулында (кейінгі сөзде) ال болса, онда ол заммалы болады да, сонымен байланысады. Мысалы:

مَا رَأَيْتُ زَيْدًا مُذُ اللَّيْلَةِ.

162. مَعَ

жар шылауы. Мысалы:

سِرْتُ مَعَ زَيْدٍ.

Кейде ол مُجْتَمِعًا мағынасында исми мансуб болады да, хал рөлін ойнайды. Мысалы: ذَهَبْنَا مَعًا وَ رَجَعْنَا مُنْفَرِدِينَ .

163. مَنْ

үш түрлі болады:

1) «не?» мағынасындағы истифхам (сұрау есімдігі). Мысалы:

مَنْ ضَرَبْتَ ؟ مَنْ كَتَبَ ؟ مَنْ هُوَ ؟

2) « кім ... қылса, сол ...» мағынасындағы шартты шылау. Мысалы:

مَنْ يَضْرِبْنِي أَضْرِبهُ.

3) «-ған ...» мағынасындағы мавсул. Мысалы:

رَأَيْتُ مَنْ ضَرَبَكَ ؛ مَنْ ضَرَبَكَ جَاهِلٌ.

«Бұл кім?», «Ол не?» мағыналарында. Мысалы:

مَنْ ذَا الَّذِي مَا سَهَا قَطُّ وَمَنْ لَهُ الْحُسْنَي فَقَطْ

« ешқашан қате жасамаған тек жақсылық еткен кісі» деген мағынада.

164. مِنْ

«...-дан» мағынасындағы жар шылауы. 7 жағдайда қолданылады:

1) Ибтидаия. Мысалы:

سِرْتُ مِنَ الْبَصْرَةِ إِلَى الْكُوفَةِ.

2) Табъизия, яғни «кейбір» мағынасында. Мысалы:

أَخَذْتُ مِنَ الدَّرَاهِمِ и جَاءَنِي مِنَ الرِّجَالِ

негізінде

أَخَذْتُ بَعْضًا مِنَ الدَّرَاهِمِи جَاءَنِي بَعْضٌ مِنَ الرِّجَالِ.

3) Табйиния. Мысалы:

خَاتَمِي مِنْ فِضَّةٍ ؛ هَذَا مِنْ حَدِيدٍ.

4) Таълилия. Мысалы:

رَجَعْتُ مِنَ الْخَوْفِ и بَكَيْتُ مِنْ رِقَّةِ قَلْبِي.

5) Пысықтауыш үшін (зарфият). Мысалы:

{إِذَا نُودِيَ لِلصَّلاَةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ}

деген мағынада.فِى يَوْمِ الْجُمُعَةِ

وَ فَائِتُ الْحَجِّ يَقْضِيهِ مِنْ قَابِلٍ

деген мағынада.فِى السَّنَةِ الآتِيَةِ

6) إِلَى мағынасындағы мафъулият үшін. Мысалы:

بِعْتُ الْمَالَ مِنْ زَيْدٍ.

7) Қосымша (заида) сөз. Мысалы:

مَا جَاءَنِي مِنْ أَحَدٍ

негізінде

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ.

مِنْ сөз алды шылауының қосымша сөз ретінде өмір сүруі жүмләи адамияға (болымсыз етістігі бар сөйлем) тән болып табылады.

Ескерту: Сөйлемдегі бұл қосымша مِنْ сөзі дегенде, таъкид еске алынады.

Ескерту: Кейде مِنْ түсіріледі. Мысалы:

وَاخْتَارَ مُوسَى قَوْمَهُ

негізінде

مِنْ قَوْمِهِ.

أَخَافُ أَسَدًا

негізінде

أَخَافُ مِنْ أَسَدٍ.

165. مَهْ

«тоқта», «жасама», «айтпа» мағынасындағы одағай сөз.

166. مَهْيَمْ

«не бар?», «не болды?» мағынасында.

167. مَهْلاً

مُبْطِئًا сияқты «ақырын», «асықпай», «баяу» мағыналарындағы пысықтауыш. Мысалы:

مَهْلاً يَا رَفِيقِ ؛ سِرْ مَهْلاً ؛ اِقْرَأْ مَهْلاً.

Кейде عَلَى مَهْلٍ деп айтылады.

168. مَهْمَا

«барлығы», «қанша болса да» мағыналарында жұмсалады. Мысалы:

مَهْمَا أَجِدْ آخُذْ.

Кейде «әрқашан, үнемі, әрдайым» мағыналарын білдіреді. Мысалы:

مَهْمَا تَخْرُجْ - أَخْرُجْ.

Кейде «... –ғанға дейін» мағынасын береді. Мысалы: اِجْتَهِدْ مَهْمَا أَمْكَنَ.

169. ـًـٍـٌ

Сөз соңында айтылып, танвин деп аталатын сүкунды نْ, алайда басқа әріптер жазуда бейнеленбейді. Мысалы: حِكْمَةٍ ؛ حِكْمَةً ؛ حِكْمَةٌ ؛ زَيْدٍ ؛ زَيْدًا ؛ زَيْدٌ.

Танвин тек исмдерге ғана тән. Етістіктер мен шылауларда танвин болмайды. ال әсерінен маърифа болып келген, сондай-ақ музаф, ғайри мунсариф және мабний болып келген исмдер еш уақытта танвинді болмайды. Мысалы,

деп айтуға болмайды.أَنْتٍ ؛ أَحْمَدٌ ؛ الْكِتَابٌ ؛ مَنً ؛ ضَرَبً.

Сондай-ақ ابْنُ үшін мавсуф (анықталушы сөз) болып келген аламдарда да танвин болмайды. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدُ بْنِ عَمْرٍو ؛ وَ رَأَيْتُ زَيْدَ بْنِ عَمْرٍو ؛ وَ مَرَرْتُ بِزَيْدِ بْنِ عَمْرٍو.

Бұл мысалдардың барлығында زيد сөзі - мавсуф, ал – ابن оның сифаты болып табылады. Сондықтан танвин زيد сөзіне қосыла алмайды.

Танвин кейде түсірілген музафин илайһидің орнына келеді. Мысалы:

{وَجَعَلْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ}

Бұл танвин

сияқты.فَوْقَ بَعْضِهِمْ.

Пысықтауыштардағы (зарф) танвин:

سَاعَتَئِذٍ ؛ عَامَئِذٍ ؛ حِينَئِذٍ ؛ يَوْمَئِذٍ дегендер كَانَ كَذَا сөйлемінен алынған.

170. نَّ

таъкид есебінде етістіктердің қосымшасына қосылады. Мысалы: اِفْتَحْنَانِّ ؛ اِفْتَحَانِّ ؛ اِفْتَحِنَّ ؛ اِفْتَحُنَّ ؛ اِفْتَحَانِّ ؛ اِفْتَحَنَّ

Нун таъкид сондай-ақ анттан кейін келетін болымды музариъ етістіктерінен кейін келеді. Мысалы:

وَاللَّهِ أَصُومَنَّ غَدًا.

Етістіктер 4 түрлі болады:

1) Мазий мусбат (өткен шақ болымды етістігі): ضَرَبَ

2) Мазий манфий (өткен шақ болымсыз етістігі)

مَا ضَرَبَ

3) Музариъ мусбат (осы-келер шақ болымды етістігі): يَضْرِبُ

4) Музариъ манфий (осы-келер шақ болымсыз етістігі):

لاَ يَضْرِبُ.

Тіпті антқа жауап ретінде келетін музариъ етістігінде нун таъкид болмаған күнде де ол музариъ мусбат болмайды. Ол тақдир жасалған لاَ әсерінен музариъ манфий болып есептеледі. Сондықтан егер біреу

деп айтса, وَاللَّهِ أَصُومُ غَدًا

онда ол ойда (хукман)

болып есптеледі.وَاللَّهِ لاَ أَصُومُ غَدًا

Сондықтан бұл кісіге ертең ораза тұтуы қажет емес. Егер ол антын бұзса, онда ол өз антын бұзған болады.

Кейде нун таъкид сүкунды болады. Мысалы:اِفْتَحِنْ ؛ اِفْتَحُنْ ؛ اِفْتَحَنْ

Бұл нун таъкид хафийфа (жеңіл таъкид) екілік және көпше түрлердегі жіктелулерге қосылмайды. Егер ол сүкунды болса, онда екі қатар келген сүкуннен қашу үшін ол түсіріледі. Мысалы:

لاَ تُهَيِّنْ الْفَقِيرَ

негізінде

لاَ تُهَيِّنْنْ الْفَقِيرَ.

171. نَعَمْ

«ия», «ия-ия» мағынасын беретін жауап шылауы.

172. نِعْمَ

Мадақтау етістігі, әйел тегінде نِعْمَتْ болады. Мысалы:

نِعْمَ الرَّجُلُ زَيْدٌ немесе نِعْمَ رَجُلاً زَيْدٌ және نِعْمَتِ الْمَرْأَةُ هِنْد және نِعْمَتْ خَادِمَة هِنْد.

Кейде оның ع әрпі кәсралы, алم әрпі ташдидті болып келеді де, نِعِمَّا түрінде жазылады.

негізінде бұл

نِعْمَ + مَا

деген мағынада.نِعْمَ الشَّيْءُ.

Мысалы:

{إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِىَ}.

173. وَ

- оның 6 түрі болады:

1) Ибтидаия (бастауышы). Алдыңғы сөйлемге қатысы жоқ сөйлемнің басында келеді. Мысалы, وَمَا ؛ وَلَكِنْ

сияқты.وَمَا ؛ وَلَكِنْ деген сөйлемдердегі اُحْضُرْ فِى هَذَا الْمَوْضِعِ وَ مَا تَجِدُ فِيهِ فَهُوَ لَكَ

سِرْ أَيْنَمَا شِئْتَ وَ لَكِنْ لاَ تَدْخُلِ الْبَسَاتِينَ.

2) Жалғаулық (атифа). Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ وَعَمْرٌو؛ زَيْدٌ قَرَأَ وَعَمْرٌو كَتَبَ؛ زَيْدٌ قَائِمٌ وَ عَمْرٌو قَاعِدٌ.

3) Халия (пысықтауыш үшін). Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدٌ وَ قَدْ تَدْمَعُ عَيْنَاهُ и تَيَقَّضْتُ وَ عَمْرٌو نَائِمٌ.

4) مَعَ мағынасында

جِئْتُ وَ زَيْدًا ؛ سِرْتُ وَ النِّيلَ және طَالَعْتُ وَ الْمِصْبَاحَ.

5) Касамия (для клятвы). Мысалы:

وَ اللهِ تَالله لاَ أُوذِيَ أَحَدًا және {وَ التِّينِ وَالزَّيْتُونِ} және {وَالسَّمَآءِ...}.

6) رُبَّ мағынасында жұмсалады. Мысалы:

وَ بَلْدَة لَيْسَ بِهَا أَنِيسٌ...

деген мағынада. رُبَّ بَلْدَةٍ لَيْسَ بِهَا أَنِيسٌ...

174. وَا

қайғы –мұң басқанда қолданылатн нида харфтерінің бірі. Мысалы:

وَا حَسْرَتَاه ؛ وَا وَيْلاَه ؛ وَا زَيْدَاه.

Қайғыдан وَا زَيْدَاه сияқты сөздермен мұңын шерту надба деп аталады. Қайғы не үшін шегіліп жатса, оны мандуб деп атаймыз. Қайғылану екі түрлі болады: мандубтың барлығынан немесе жоқтығынан. Бір нәсенің жоқтығынан болатын қайғыланудың мысалы Зәйдтың жоқтығынан وَا زَيْدَاه деп жылау болып табылады. Бір нәрсенің барлығынан қайғыланудың мысалы ретінде басқа қайғы келгендігі және Зәйдтың өлімінің нәтижесінде пайда болған мұңды алуға болады. Қандай бір нәрсенің барлығынана кісіні мұң басса, оны мандуб деп атаймыз.

175. وَاه

қайғы мен қасіретті білдіру үшін қолданылады.

176. وَاهًا

«қандай әдемі» дегенді білдіреді. Мысалы:

وَاهًا لِزَيْدٍ.

177. وَىْ

«таң қаларлық жәйт!» мағынасындағы таң қалу одағайы. Мысалы:

وَىْ لِزَيْدٍ.

178. وَيْحٌ

«о, бейшара» деген сөзбен аяушылық білдіру. Мысалы:

وَيْحٌ لِزَيْدٍ.

179. وَيْلٌ

«азап», «вайл» (тозақ) және «от» мағынасында жұмсалады. Мысалы:

وَيْلٌ لِزَيْدٍ.

180. وَ إِلاَّ

«олай болмаса, әйтпесе» мағынасында жұмсалады. Негізінде бұл:

وَ + إِنْ + لاَ.

Мысалы:

اِقْرَأْ دُرُوسَكَ وَ إِلاَّ أَضْرِبُكَ

деген мағынада. وَإِنْ لاَ تَقْرَأُ أَضْرِبُكَ.

إِنْ تَجْتَهِدْ - تَعْلَمْ وَ إِلاَّ فَلاَ

деген мағынада.وَإِنْ لاَ تَجْتَهِدْ فَلاَ تَعْلَمْ.

181. وَ إِنْ

«егер», «тіпті егер» мағынасында қолданылады:أَكْرَمْتُ زَيْدًا وَإِنْ كَانَ عَدُوًّا لِي

Ескерту: Бұл و жалғаулық و деп аталады.

182. وَ لَوْ - وَإِنْ

«егер», «тіпті егер» мағынасында қолданылады. Мысалы:

أَكْرِمُوا الشُّيُوخَ وَ لَوْ كَانُوا جَاهِلِينَ ؛ اُطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْبِالصِّينِ.

183. هْ

сүкунды ه деп аталады және сүкунмен тұрып байланысады. Мысалы:

وَا زَيْدَاهْ ؛ مَا هِيَهْ.

184. ـهُ

замир ғайиб муттасил. Төмендегідей түрленеді:ـهُنَّ ؛ - ـهُمَا ؛ - ـهَا ؛ - ـهُمْ ؛ -ـهُمَا ؛ - ـهُ.

185. هُوَ

замир ғайиб мунфасил. Төмендегідей түрленеді:هُنَّ ؛ هُمَا ؛ هِىَ ؛ هُمْ ؛ هُمَا ؛ هُوَ

186. هَا

ескерту (назар аудару) үшін қолданылады. Мысалы:

هَهُنَا ؛ هَا أَنْتُمْ ؛ هَؤُلاَءِ ؛ هَذِهِ ؛ هَذَا.

Сондай-ақ ол خُذْ және «бас сал» мағынасындағы феъли хукмий болып табылады:

هَا زَيْدًا.

187. هَاءَ

«бас сал», «ал» мағынасын білдіреді. Төмендегідей түрленеді:هَاؤُنَّ ؛ هَاؤُمَا ؛ هَاءِ ؛ هَاؤُمْ ؛ هَاؤُمَا ؛ هَاءَ . Мысалы:

هَاؤُمُ اقْرَأُوا الْكِتَابَ.

188. هَاتِ

«бері алып кел» мағынасын білдіреді. Төмендегідей түрленеді:

هَاتُنَّ ؛ هَاتَا ؛ هَاتِي ؛ هَاتُوا ؛ هَاتَا ؛ هَاتِ . Мысалы:

هَاتُوا الْكِتَابَ ؛{قُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}.

189. هَبْ

«елестет» мағынасындағы етістік. Мысалы:

هَبْ زَيْدًا قَالَ كَذَا وَ لَكِنَّهُ لَمْ يَقُلْ كَذَا.

190. هَلْ

сұрау демеулігі. Мысалы:

هَلْ جَاءَ زَيْدٌ ؟ هَلْ زَيْدٌ قَائِمٌ ؟.

Кейде бұл هَلْ дегенде, لَيْسَ еске алынады. Мысалы:

{هَلْ جَزَآءُ الإِحْسَانِ إِلاَّ الإِحْسَانُ}

деген мағынада.لَيْسَ جَزَآءُ الإِحْسَانِ شَيْئًا إِلاَّ الإِحْسَانُ.

191. هَلاَّ

أَلاَ үгіттеу, шақыру және ескерту шылауы. Мысалы:

هَلاَّ قَرَأْتَ ؛ هَلاَّ تَقْرَأُ .

192. هَلُمَّ

«бері кел», «бері алып кел» мағынасында жұмсалады. Төмендегідей түрленеді:

هَلُمُّنَّ ؛ هَلُمَّا ؛ هَلُمِّي ؛ هَلُمُّوا ؛ هَلُمَّا ؛ هَلُمَّ.

Мысалы:

هَلُمَّ يَا زَيْدُ ؛ هَلُمَّ زَيْدًا.

Немесе «алып қой», «алып кет» мағынасында келуі мүмкін. Мысалы:

عُدَّ الأَعْدَادَ فَقُلْ وَاحِدٌ ، اِثْنَانِ ، ثَلاَثَةٌ وَ هَلُمَّ جَرَّا إِلخ.

193. هُنَا ؛هَهُنَا ؛ هُنَاكَ ؛ هُنَالِكَ

Пысықтауыш (зарфият) ишарасы.

194. هَيَا

Қаратпа шылауы. Мысалы:

هَيَا عَبْدَاللَّهِи هَيَا زَيْدُ.

195. هَيْتَ لَكَ

«саған бері кел дедім» мағынасында жұмсалады. Оның түрленуі:

هَيْتَ لَكَ؛هَيْتَ لَكُمَا؛هَيْتَ لَكُمْ؛هَيْتَ لَكِ؛هَيْتَ لَكُمَا؛هَيْتَ لَكُنَّ.

196. هَيْهَاتَ

«қандай алыс», «бұл өте алыс» мағынасында жұмсалады. Мысалы:

هَيْهَاتَ الْوُصُول!

197. يَوْمَئِذٍ

«бұл күні», «сол күні» мағынасындағы мезгіл пысықтауышы (зарфи заман).

198. يَوْمَ يَوْمَ

«күн сайын», «әр күні» мағынасын береді. Мысалы:

أُفٍّ لِزَيْدٍ يَأْتِي يَوْمَ يَوْمَ.

199. يَا

қаратпа шылауы. Мысалы:

يَا زَيْدُ ؛ يَا عَبْدَاللَّهِ және يَا رَبّ الْعَالَمِينَ وَيَا أَرْحَم الرَّحِمِينَ.

200. يَعْنِي

негізінде يَقْصُدُ мағынасындағы عَنَي يَعْنِي музариъ етістігі болып табылады. Алайда, көбінесе түсіндіріліп жатқан заттың байланысы үшін жұмсалғанда, أَىْ қолданылады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الأَحْمَقُ يَعْنِي زَيْدٌ ؛ زَيْدٌ يَشْتَغِلُ بِأُمُورٍ مُفِيدَةٍ يَعْنِي يُؤَلِّفُ كِتَابًا مُفِيدَةً.

قواعد رسم خط

1. Әр сөздің әріптері барынша бірге жазылады. Мысалы:

عِلْمٌ ؛ قَلَمٌ ؛ قَمَرٌ. сөздерін былайша жазуға болмайды: (ق م ر) (قم ر) (ق مر).

2. Егер әлдебір сөздің басында немесе ортасында бір мунфасил харф (жеке әріп) келсе, онда бұл сөздің әріптері мүлдем байланыспайды. Мысалы:

قَوْلٌ ؛ عزم ؛ فَرِحٌ ؛ عذر ؛ مَدْحٌ ؛ بَابٌ ؛ رَمْزٌ ؛ أَمْرٌ ؛ أَدَبٌ.

3. Екі сөз бірге емес, бөлек жазылады. Мысалы:

تحت بيت جعفر ؛ عين بكر.

Алайда تحتبيتجعفر және عينبكر деп жазуға болмайды..

4. Алайда замир муттасил (бірлескен есімдік) және жеке тұрған әріптер (шылаулар) басқа сөздермен бірге жазылады, өйткені олар жеке сөздер емес. Мысалы:

كِتَابِي ؛ كِتَابُكَ ؛ كِتَابُهُ ؛ بِبَكْرٍ ؛ لِبَكْرٍ ؛ كَبَكْرٍ.

5. Если хамза стоит в начале слова, то (ا) пишется в удлиненной форме. Например أَحَدٌ ؛ إِذْنٌ ؛ أَمْرٌ

6. Егер хамза сөз соңында тұрса, ал хамзаның алдындағы сөз сүкунды болса, онда ع әрпінің тек алғашқы формасы ғана (ء) түрінде жазылады. Мысалы:

صَحْرَاء ؛ مَاء ؛ مِلْء ؛ شَىْء ؛ جُزْء ؛ بدء.

7. Егер хамза сөздің ортасында немесе аяғында тұрса, ал оның алдындағы сөз харакатты болса, онда ол, көбінесе алдыңғы әріптің харакатын алады. Егер алдыңғы әріп фатхалы болса, онда хамза أ түрінде жазылады. Мысалы:

قَرَأَ ؛ سَأَلَ ؛ المأذون ؛ المأمور ؛ الرأى ؛ الرأس.

Ескерту: Егер етістіктердің алдында тұрған хамза, сондай-ақ оның алдында тұрған әріп харакатты болса, онда ол ئـ және ـئـ. түрінде жазыла алады. Мысалы: سَئَلَ .

8. Егер хамзадан кейін тұрған кәсралы әріп (ـيـ ) болса, онда хамза ئـ және ـئـ түрінде жазылады. Мысалы:

اللَّئِيمُ ؛ الرَّئِيسُ.

9. Егер хамзаның алдында тұрған әріп кәсралы болса, онда хамза ـئـ ؛ ئـ және ئ түрінде жазылады. Мысалы:

يبتدئ ؛ يبدئ ؛ البارئ ؛ القارئ ؛ البئر ؛ الذئب.

10. Егер хамзаның алдында тұрған әріп заммалы болса, онда хамза ؤ түрінде жазылады. Мысалы:

السؤال ؛ الرؤياء ؛ الرؤية ؛ المؤدب ؛ المؤذن ؛ المؤمن.

11. Егер хамза сөздің ортасында тұрып, оның алдындағы әріп сүкунды болса, онда хамза өз харакатына сәйкес келеді. Сондықтан егер хамза фатхалы болса, онда أ түрінде жазылады. Мысалы:

: المسألة және المرأة.

12. Егер хамза кәсралы болса, онда ол ئـ және ـئـ түрінде жазылады. Мысалы:

السائل ؛ المسائل ؛ الأسئلة.

13. Егер хамза заммалы болса, онда ол ؤ түрінде жазылады. Мысалы:

المرؤوس ؛ المسؤول.

14. Егер хамзадан кейін сүкунды (ا ) әрпі тұрса, онда хамза жазылмайды. Хамзаның бар екендігі (ا) әрпінің үстіндегі мад (созылыңқылық) белгісінен танылады. Мысалы: قرآ ؛ قرآن ؛ مرآت ؛ آه ؛ آدم ؛ آمر ؛ آمين

15. Егер түсірілген хамзалы сөзге сұраулы хамза қосылса, онда айтылуда түсірілген хамза жазылуда да түсіріледі. Мысалы:

أَفْتَخَرْتَ ؟ и أَسْتَخْبَرْتَ ؟

негізінде

أَ افْتَخَرْتَ؟ и أَ اسْتَخْبَرْتَ ؟.

16. Егер екі хамзаи катъия сөз басында тұрса, онда олар ءا түрінде жазылды. Мысалы: ءَ إِن ؛ ءَ أَنْتُمْ ؛ ءَ إِذَا

آلآن бұл ережеге бағынбайды, өйткені ол, негізінде, «қазір? » мағынасындағы أالآن болып табылады.

17. بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ сөзіндегі اِسْمٌ сөзінің хамзасы жазылмайды. Алайда بِإِسْمِهِ تَعَالَي сөзінде ол жазылады.

18. اِبْنُ сөзінің хамзасы хамзаи васлия болып табылады. Егер اِبْنُ аламның анықтауышы болса және одан кейін тұрған сөз де алам болса, онда хамза жазылмайды. Мысалы:

جَاءَنِي زَيْدُ بْن عَمْرٍو؛ رَأَيْتُ زَيْدَ بْن عَمْرٍو؛ مَرَرْتُ بِزَيْدِ بْن عَمْرٍو.

19. Егер اِبْنُ сөзі алам немесе исми жинстің анықтауышы болса, я болмаса одан кейін тұрған сөз исми жинс болса, яки онда мүлдем анықтауыш болмаса, онда хамза жазылады.. Мысалы:

جَاءَنِيَ الرَّجُلُ ابْن عَمْرٍو ؛ جَاءَنِي زَيْد ابْن أَخِيكَ ؛ اِبْنُ زَيْدٍ جَاهِلٌ؛ زَيْدُ ابْن عَمْرٍو ؛ رَأَيْتُ ابْنَ زَيْدٍ.

20. Фатхалы немесе заммалы хамзаи катъия төмендегідей жазылады: أسد ؛ أحد ؛ أعلم ؛ أعلم ؛ أنت ؛ أن ؛ أن .

21. Егер хамзаи катъия (ا ) түрінде жазылып, кәсралы болса, онда кейде ол хамзаның төмендегі белгісімен (ишара) жазылады. Мысалы: إِمَامٌ ؛ إِكْرَامٌ ؛ إِنَّ ؛ إِنْ.

22. Хамзаи васлия үнемі (ا ) түрінде жазылады да, онда оның астында да, үстінде де хамзаның белгісі болмайды. Мысалы: الْكِتَابُ ؛ اِثْنَانِ ؛ اِبْنُ ؛ اِسْمٌ ؛ استغفر ؛ اجتمع.

23. Егер басында хамзаи васлия келетін сөзге, басқа бір сөз қосылса, онда ــ васл белгісі қойылады. Мысалы:

وَالْكِتَابُ ؛ وَاثْنَانِ ؛ وَابْنُ ؛ وَاسْمُ ؛ وَاسْتَغْفَرَ ؛ وَاجْتَمَعَ.

24. Егер ال әсерінен белгілілік формасындағы исмдерде бірінші әріп «харфи шамсиялардың» («күн әріптерінің») бірі болса, онда ال артиклінің ل әрпі осы бірінші әріпке (шамсия) өзгереді және идғам (ассимиляция) болады. Яғни ل әрпі сияқты емес, басқа әріп (шамсия) сияқты оқылады. Мысалы:

الذكر ؛ الدار ؛ الثمر ؛ التمر النعمة ؛ اللحم ؛ الظلم ؛ الطبع ؛ الضلال ؛ الصلاة ؛ الشمس ؛ السلام ؛ الزكاة ؛ الرحمة.

Ескерту: Шамсия әріптері - 14:

ت ، ث ، د ، ذ ، ر ، ز ، س، ش، ص، ض، ط، ظ ، ل ، ن.

25. Егер бұл исмдерге басқа бір исм қосылса, онда ال хамзасы, сондай-ақ оның ل әрпі оқылмайды да, айтылмайды да. Бірақ жазуда екеуі де қалады. Мысалы:

نواة التمر ؛ لذة الثمر ؛ باب الدار ؛ دوام الذكر ؛ نزول الرحمة ؛ اعطاء الزكاة ؛ رد السلام ؛ نور الشمس ؛ وقت الصلاة ؛ منع الضلال ؛ سلامة الطبع ؛ دفع الظلم ؛ أكل اللحم ؛ شكر النعمة.

26. Егер ال әсерінен белгілі болған исмге (ل ) жар харфі немесе(ل) таъкид қосылса, онда ال –ның (ا) әрпі жазылмайды. Мысалы:

لِلْكِتَابِ - لَلْكِتَابِ ؛ لِلْمَالِ - لَلْمَالِ ؛ لِلْعَالِمِ - لَلْعَالِمِ.

27. Алайда егер (بـِ ) және (كـَ) жар харфтері қосылса, онда (ا) жазуда болады. Мысалы: بِالْمَالِ және كَالْمَالِ .

28. Сүкунды алиф созылыңқы болып табылады және өз формасында жазылады. Мысалы: غَزَا ؛ دَعَا ؛ بَاعَ ؛ قَالَ ؛ لاَ ؛ مَا

29. Сүкунды (ا ) әрпі үнемі осы жағдайда (сүкун) тұратындықтан, оның сүкун белгісі ешқашан жазылмайды.

30. Сүкунды және заммалы әріптен кейін тұрған (و ) әрпінің, сондай-ақ кәсрадан кейін тұрған (ى) әрпінің сүкун белгісі жазылмайды. Мысалы: يَرْمِي ؛ يَدْعُو ؛ يَبِيعُ ؛ يَقُولُ.

31. Сөз соңында тұрған және ى әрпінен өзгеріп жасалған алиф ى түрінде жазылады: سَعَي؛ هَدَي؛ رَمَي

негізінде бұл - سَعَيَ؛هَدَيَ؛رَمَيَ

32. لَدَى ؛ عَلَى ؛ إِلَى сөздерінің алифы да ى түрінде жазылады. Егер бұл замирлер басқа бір замирге қосылып келсе, онда олардың алифы ى әрпіне өзгереді : لَدَيْهِ ؛ عَلَيْهِ ؛ إِلَيْهِ.

33. Сөз соңында төртінші немесе бесінші әріп болып келген алиф те ى түрінде жазылады:

مُوسَى ؛ عِيسَى ؛ الْمُصْطَفَى ؛ الْمُرْتَضَى؛ الْمَعْنَى؛ أَهْدَى؛ اِهْتَدَى؛ ضُرْبَى؛ حَتَّى؛ شَتَّى.

34. Егер алифы ى түрінде жазылған сөздерге замир қосылса, онда олардың (ا) әрпі бұрынғы (ا) күйінде жазылады. Мысалы: اهداه ؛ معناه ؛ مرتضاه ؛ مصطفاه ؛ هداه ؛ رماه.

35. Кейбір сөздерде алиф (و) түрінде жазылады. Мысалы: الرِّبَوا ؛ الذَّكَوةُ ؛ الزَّكَوةُ ؛ الصَّلَوةُ .

36. Кейбір сөздерде алиф мүлдем жазылмайды да, тақдирий (ойдағы) болып қалады. Мысалы:

إِلَهٌ ؛ الله ؛الرَّحمنُ ؛ إِسْحقُ ؛ إِسْمعيلُ ؛ هذا ؛ ذلك ؛ اولئك ؛ ثلثة؛ لكن.

37. Кейде жазудағы алифтер қатар келген екі сүкуннен қашу үшін оқылмайды. Мысалы:

سَمِعْنَا الْهُدَى ؛ عَلَى الأَرْضِ؛ إِلَى الْمَسْجِدِ؛ مَا الإِنْسَانُ؟ .

38. қатар келген екі сүкуннен қашу үшін алифтың түсіп қалатыны (айтылуда) сияқты жазудағы «вав» және «йа» да айтылмайды. Мысалы:

أَبُوالْقَاسِمِ ؛ أَبَاالْقَاسِمِ ؛ أَبِىالْقَاسِمِ ؛ ذُوالْمَالِ ؛ ذَا الْمَالِ ؛ ذِى الْمَالِ ؛ خذو المال ؛ خذا المال ؛ خذي المال.

39. Қосымшаларында (و) әрпі бар көпше түрдегі етістіктердің соңында бір ғана ешқашан оқылмайтын (ا) жазылады. Мысалы:اضربوا ؛ لم يضربوا ؛ ان يضربوا ؛ ضربوا.

40. Егер осындай (ا) әрпі бар көпше түрдегі етістіктердің соңына замир (есімдік) қосылса, онда бұл (ا) жазылмайды. Мысалы: اِضْرِبُوهُ ؛ ضَرَبُوهُ .

41. Фатхалы танвині бар исмдерден кейін де (ا ) жазылады. Егер бұл сөзден кейін вақф (кідіріс) келсе, онда кідіріс осы алифтың көмегімен іске асады. Мысалы: شَهِيدًا ؛ عَزِيزًا ؛ عَلِيمًا .

Ескерту: Бұл (ا ) вақф халынан басқа еш уақытта оқылмайды.

42. Егер исмнің соңында таи таънис немесе хамза келсе, я болмаса танвин себебінен соңынан бір алиф түсірілсе, бұл исмнің соңында фатхалы танвин келсе де, (ا) жазылмайды. Мысалы:مَعْنًى ؛ هُدًى ؛ نِدَاءً ؛ فِدَاءً ؛ عَالِمَةً ؛ رَحْمَةً .

43. Исми фаъил (فَاعِلٌ ) қалыбындағы зат есімдер (исм) (ى) әрпімен فَاعِيلٌ түрінде жазылмайды, (ى) әрпінсіз فَاعِلٌ түрінде жазылады. Мысалы, فَاتِحٌ ؛ عَارِفٌ ؛ عَالِمٌ сөздері сияқты. فَاتِيحٌ عَارِيفٌ ؛ عَالِيمٌ деп жазу қате болады.

44. (ى ) әрпі суласий мазид және рубаий етістіктерінің исми фаъилдарында да жазылмайды. Мысалы:مُنْعِمٌ ؛ مُعَلِّمٌ ؛ مُوَافِقٌ ؛ مُتَنَاسِبٌ ؛ مُشْتَهِرٌ ؛ مُنْفَرِدٌ ؛ مُسْتَرْشِدٌ ؛ مُدَحْرِجٌ.

45. (ى ) әрпі сондай-ақ مَفْعِلٌ қалыбындағы исми макандарда да жазылмайды. Мысалы: مغرب ؛ مشرق ؛ منزل ؛ مسجد .

46. فَعِيلٌ қалыбындағы зат есімдерде (ى ) әрпі жазылады. Мысалы: عزيز ؛ شريف ؛ عريف ؛ عليم .

47. فَعِلٌ қалыбындағы зат есімдерде (ى ) әрпі жазылмайды. Мысалы: فَرِحٌ ؛ فَطِنٌ ؛ مَلِكٌ .

48. مَكْتَبٌ көпше түрі -مَكَاتِبُ , مَقْصَدٌ - مَقَاصِدُ , مَصْرَفٌ - مَصَارِفُ .

49. Алайда َكْتُوبٌ көпше түрі - مَكَاتِيبُ , مَقْصُودٌ -مَقَاصِيدُ ^ مَصْرُوفٌ - مَصَارِيفُ.

50. Мавсула الَّتِي ؛ الَّذِي және оның көпше түрі الَّذِينَ тек бір (ل ) әрпімен ғана жазылады.

51. Алайда оның екілік түрлері اللَّتَانِ؛اللَّتَيْنِ؛اللَّذَانِ؛اللَّذَيْنِ және الَّتِي -дың көпше түрі -اللَّوَاتِي ؛ اللاَّئِي ؛ اللاَّتِي екі (ل ) әрпімен жазылады.

52. Егер ғайиб муттасил замирдың ер тегі жекеше түріндегі (ـهُ ) алдындағы әріп фатхалы немесе заммалы болса, онда ол (замир) (و) көмегімен мад болады (созылады). Алайда жазылуда бұл (و) әрпі көрінбейді. Мысалы: لَهُو және عِلْمُهُو болып оқылатын لَهُ және عِلْمُهُ сөздері.

53. Ал егер оның (замирдың) алдындағы әріп кәсралы болса, онда замир (ى ) көмегімен мад болады (созылады). Мысалы: بِهِى және بِعِلْمِهِى болып оқылатын بِهِ және بِعِلْمِهِ сөздері.

54. Егер бұл замирдың алдындағы әріп сүкунды болса, онда замир заммалы немесе кәсралы болады және (و ) көмегімен де, (ى) көмегімен де созылмайды. Мысалы: عَلَيْهِ ؛ إِلَيْهِ ؛ عَنْهُ ؛ مِنْهُ .

55. Бастапқы (түбір, аслий) (ت ) әрпі ت түрінде жазылады. Мысалы: الْيَاقُوتُ ؛ السَّبْتُ ؛ السُّكُوتُ ؛ الأُخْتُ ؛ الْوَقْتُ .

56. өткен шақ етістігіндегі әйел тегінің белгісі болып табылатын (ت) әрпі, сондай-ақ екінші және бірінші жақ белгісі болып табылатын (ت) әрпі де ت түрінде жазылады. Мысалы: فَتَحْتُ؛ فَتَحْتِ؛ فَتَحْتَ؛ فَتَحَتْ .

57. Зат есімдерде (исм) әйел тегінің белгісі болып табылатын (ت ) әрпі де созылған түрде жазылады. Мысалы: عَالِمَاتٌ ؛ مُسْلِمَاتٌ .

58. Созылған түрде жазылатын мұндай (ت ) таи тавийла деп аталады. Таи тавийла да вакф жағдайында (ت ) болып айтылады.

59. Жоғарыда айтылған (ت ) –лардан басқа қосымша харф болып келетін барлық таи таънистер ة және ـة түрінде жазылады. Мысалы:

فَاطِمَةُ ؛ عَالِمَةٌ ؛رِسَالَةٌ ؛ رَحْمَةٌ ؛ إِعانة ؛ إِستعانة ؛ مداراة ؛ منافاة؛ رماة ؛ هداة ؛ إخوة ؛ ألبسة.

60. (ه)түрінде жазылатын осындай (ت ) әріптері таи мудаввара деп аталады. Таи тавийла сондай-ақ таи мамдуда деп, ал таи мудаввара таи марбута деп аталады. Таи мудаввара кідіріс (вакф) кезінде (ه ) әрпіне айналады. Олардың дөңгелек түрде (ه) жазылуының себебі де осында.

61. Өзбек тілінде (кейде қазақ тілінде де) таи мудавварамен келген араб сөздері (ت ) түрінде жазылады да, (ت ) түрінде оқылады. Мысалы: عِزَّتْ – иззат (күш, қуат), مِلَّتْ – миллат (ұлт),دَوْلَتْ - давлат (мемлекет), حَقِيقَتْ - хакикат (ақиқат) , رَحْمَتْ – рахмат (рақымдылық), ^ مَنَافَاتْ –манафат.

62. Соңында (ت ) әрпі бар, бірақ қазақ тілінде айтылмайтын сөздер (ه)түрінде жазылады. Мысалы:

عَالِمَه - Алима; فَاطِمَه - Фатима;حِيلَه - айла және طَائِفَه - тайпа.

63. ерекшелеу демеулігі болмаған إِلاَّ, негізінде, إِنْ +لاَ тіркесі болып табылады. Мысалы:

إِلاَّ تُكْرِمُونَا - لاَ نُكْرِمْكُمْ

негізінде бұл -

إِنْ لاَ تُكْرِمُونَا-لاَ نُكْرِمْكُمْ.

64. وَ إِلاَّ негізінде وَ إِنْ لاَ болып табылады. Мысалы:

اِقْرَأْ وَ إِلاَّ أَضْرِبُكَ

негізінде бұл -

اِقْرَأْ وَإِنْ لاَ تَقْرَأْ أَضْرِبْكَ.

65. أَلاَّ негізінде أَنْ لاَ болып табылады. Мысалы:

أُرِيدُ أَلاَّ أَخْرُجَ

негізінде бұл -

أُرِيدُ أَنْ لاَ أَخْرُجَ.

66. لِئَلاَّ негізінде لِأَنْ لاَ болып табылады. Мысалы:

اِجْتَهَدْتُ لِئَلاَّ أَكُونَ جَاهِلاً

негізінде бұл -

اِجْتَهَدْتُ لِأَنْ لاَ أَكُونَ جَاهِلاً.

67. مِمَّ негізінде مِنْ مَا болып табылады. Сүкунды (ن) тажвид ережесі бойынша (م) әрпіне өзгеріп идғам жасалған. مَا сөзінің алифы қысқартылған және түсірілген. Мысалы:

مِمَّ تَأْكُلُ؟

негізінде бұл -

مِنْ مَا تَأْكُلُ؟

68. عَمَّ негізінде бұл عَنْ مَا болып табылады. Мысалы: عَمَّ تَسْأَلُ؟ негізінде عَنْ مَا تَسْأَلُ؟.

69. مِمَّنْ негізінде бұл مِنْ مَن болып табылады. Мысалы: مِمَّنْ تَخَافُ؟ негізінде مِنْ مَنْ تَخَافُ؟.

70. عَمَّنْ негізінде бұл عَنْ مَنْ болып табылады. Мысалы: عَمَّنْ تَعْتَزِلُ؟ негізінде عَنْ مَنْ تَعْتَزِلُ؟.

71. عَمْرٌو сөзін عُمَرُ сөзімен шатастырып алмау үшін оны қосымша (و) әрпімен марфуъ және мажрур жағдайларында жазады. Мысалы: جَاءَنِي عَمْرٌو және مَرَرْتُ بِعَمْرٍو .

72. Алайда мансуб жағдайында ол қосымша (و) –сыз жазылады, өйткені бұл кезде онда танвин болады және (ا) қосылады. Мысалы: رَأَيْتُ عَمْرًا . Бұл жағдайда онымен عُمَرُ арасында белгісіздік жоқ, өйткені عُمَرُ сөзі ғайри мунсариф болып табылады да, еш уақытта танвинді болмайды. Сондықтан мансуб жағдайында соңында (ا) жазылмайды. Мысалы: رَأَيْتُ عُمَرَ .

73. يَقْرَؤُنَ ؛ رُؤُسٌ ؛ رَؤُفٌ ؛ طَاوُسٌ ؛ دَاوُدُ сөздері бір (و ) ),әрпімен ғана жазылғанымен, екі (و ) әрпімен оқылады: رَؤُوفٌ ؛ طَاوُوسٌ ؛ دَاوُودُ ؛ يَقْرَؤُونَ ؛ رُؤُوسٌ .

74. أَنَا сөзі (ا ) әрпімен жазылғанымен, бұл (ا) оқылмайды, өйткені бұл негізінде - أَنَ. (ا)әрпі أَنْ менإِنْ харфтерін бір-бірінен ажырату үшін және вақф (кідіріс) кезінде أَنَا деп оқу үшін жазылады.

75. Тек бір әріптен тұратын амри хазир ғана вақф кезінде сүкунды (ه ) әрпімен жазылады. Мысалы: وَقَي يَقِي амры -قِهْ * وَحَي يَحِي -حِهْ *رَأَي يَرَي -رَهْ *أَتَي يَأْتِي -تِهْ.

76. مِائَة ережелерге бағынбай, бір қосымша (ا ) әрпімен жазылады. Жоғарыда екі сөздің бөлек жазылуының мысалдарын келтірдік, бірақ кейде خمسمائة ؛ أربعمائة ؛ ثلثمائة сөздері бірге жазылады. Алайда ألف ألف ؛ مائة ألف ؛ ثلثة آلآف сөздері бөлек жазылады.

77. أولئك ؛ أولاء ؛ أولى ؛ أولوا сөздеріндегі хамзаның заммасы үшін бір қосымша (و) әрпі жазылады.

78. رَجُلٌ мағынасындағы امرء сөзінің хамзасы марфуъ жағдайында заммалы болады да, (و ) түрінде жазылады. Мансуб жағдайында ол хамза фатхалы болады да, (ا) түрінде жазылады. Маур жағдайында ол кәсралы болады да, (ى ) түрінде жазылады. Мысалы:

جَاءَنِي امرؤٌ ؛ رأيت امرأً ؛ مررت بامرئٍ.

79. Егерجُزْءٌ сөзіне замир муттасил қосылса, рафъ жағдайында бұл сөз جُزْؤُهُ * түрінде, насб жағдайында -جُزْأَه ُ , ал жар жағдайында -جُزْئِهِ түрінде жазылады. Мысалы:

اكتفيت بجزئه ؛ أخذت جزأه ؛ هذا جزؤه .

80. Мад белгісі хамзаның алдында тұрған әлсіз әріптерге қойылады. Бұл әлсіз әріптер сүкунды болып, ал оның алдындағы әріп өзіне сай харакатты болған жағдайда, яғни (و ) әрпінің алдында заммалы әріп, (ا ) әрпінің алдында фатхалы әріп және (ى) әрпінің алдында кәсралы әріп келген жағдайда ғана жүзеге асады. Мысалы: سِىءَ ؛ سَآءَ ؛ سُوءَ .

81. Кейде мад хамзадан кейін тұрған сүкунды (ا) әрпіне қойылады. Мысалы:مرآت ؛ قرآن ؛ آمين .

82. Егер бір сөзде бір әріп қайталанса, әрі бірінші әріп сүкунды, екіншісі харакатты болып келсе, онда біріншісі идғам жасалады да, екі әріптің орнына бір әріп жазылады. Онда екі әріптің бар екендігін білдіру үшін оның үстіне (ـّ ) – шадда және идғам белгісі қойылады. Мысалы: يَفِرُّ ؛ يَمُرُّ ؛ فَرَّ ؛ مَرَّ.

83. Құран сүрелерінің басында тұрған әріптер өз аттарымен аталғандарымен, олар бір бүтін әріп ретінде жазылады. Мысалы:ق ؛ ن ؛ ص ؛ حم ؛ يس ؛ الم ؛ المر ؛ كهيعص .

84. الخ / إلى آخره –дан, اه / انتهي –дан, الآية / إلىآخر الآية –дан, және الحديث / إلىآخر الحديث –тан қысқартылған.

85. Қасиетті Құранда кейбір сөздер жоғарыдағы ережелер бойынша жазылмаған. Оның себебі қасиеті Құран жеті түрлі тәсілмен оқылады. Сондықтан Құранды барлық тәсілдерімен оқи білу үшін әр түрлі оқыла беретін сөздер оқудың әр түрлі тәсілдері үшін барынша ыңғайлы формада жазылған.

خطوط عربية

1. Сіздер әріптерден құралған және сөйлеуде айтылатын сөздер жазуда әріптер арқылы бейнеленетінін білесіздер. Әріптер формасында қағазға түсетін бейнелер жазу (китабат) деп аталады.

2. Жазуды (китабат) зерттейтін ғылым саласы имла деп аталады. Имланың «әліппеде» сипатталған айқын ережелерден басқа ережелері морфологияға, грамматикаға және басқа ғылым салаларына қатысты болады.

3. Имла ғылымының инша ғылымынан айырмашылығы бар. Инша – қалаған нәрсені тыңдаушыға түсінікті түрде айту. Имла – айтылған немесе айтылып жатқан сөзді оқырманға түсінікті түрде жазу.

4. Араб тілінде 29 әріп бар:

ا ب ت ث ج ح خ د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك ل م ن و ه لا ى.

5. Бұл 29 әріп ауыз қуысының 17 махраджынан шығады. Дәл қай махрадждан осы әріптердің қайсысы айтылып шығуы «тажвид» (фонетика) ғылымында қарастырылады.

6. олардың ішінде 15 әріптің нуктесі бар және из этих букв имеют точки и называются манкута (منقوطة ) және муъжама (معجمة) деп аталады:

ى ن ق ف غ ظ ض ش ز ذ خ ج ث ت ب.

Куфий жазуында бұл әріптер де нүктесіз жазылады.

7. Қалған 14 әріп нүктесіз жазылады. Сондықтан олар ғайри манкута және мухмала (غير منقوطة و مهملة ) деп аталады: لا ه و م ل ك ع ط ص س ر د ح ا

8. Араб жазуы европа тілдеріндегідей солдан оңға қарай емес, оңнан солға қарай оқылады.

9. Сөздердің әріптері бірігіп жазылады. Әрбір әріп өзінен бұрынғы әріппен байланысады. Алайда барлық әріптер өзінен кейінгі әріппен байланыса бермейді.

10. Өзінен кейін келген әріптермен бірігіп жазылатын әріптер муттасил әріптер деп аталады. Олардың саны 22:

ب ت ث ج ح خ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك ل م ن ه ى.

11. Өзінен кейінгі әріптерден бөлек жазылатын әріптер мунфасила әріптер деп аталады. Олардың саны 6: و ز ر ذ د ا

12. Мұнда сипатталған алиф хамза емес, сүкунды (ا ) болып табылады. Өйткені хамзада оған тән форма болмайды және әр түрлі формаларда жазылады. Хамзаның ережелері «Жазу ережелері» тарауында айтылған. Алиф сөзі хамза үшін де, сүкунды алиф үшін де қолданыла береді. Алайда соңғысы көбірек қолданылады.

13. Сіздерге жеке тұрған әріптер бір түрлі, сөз басында тұрған әріптер екінші түрлі, сөз ортасында тұрғандары – үшінші, сөз соңында тұрғандары төртінші түрде жазылатыны белгілі.

14. Бұл әріптер араб жазуының әр түрлі әдістерімен жазылады. Ислам әлеміндегі ең көне жазу «куфий» жазуы болып табылады. Ертеректе Құран да осы жазумен жазылған.

15. Куфий жазуында әріптердің нүктелері қойылмайды. Мысалы: ث ت ب әріптері бірдей жазылады. Сондай-ақ خ ح ج , ذ د , ز ر , ش س ,ض ص ,ظ ط , غ ع және ق ف әріптері араларында айырмашылықтары жоқ сияқты бірдей жазылған. Ал нүктелер кейінірек, араб тілін онша жақсы білмейтін араб емес кісілерге бір әріпті екіншінен айыру қиын болғандықтан ойлап табылған.

16. Сіздер араб әріптері 4 түрлі харакат: фатха, касра, замма және сүкунмен қолданылатынын, сондай-ақ бұл харакаттардың әр қайсысының арнайы белгісі бар екендігін білесіздер. Куфий жазуында бұл харакаттар мен сүкун белгісі (ـَــِـُــْ ) де көрсетілмейді.

Бұл таңбалар, сондай-ақ қайталау белгісі шадда (ــّـ ) кейінірек араб еместер үшін жасалған. Сондықтан нүктелі әріптер муъжама әріптер деп аталған.

17. Ал қазіргі кездерде қасиетті Құрандағы аяттар мен хадистердің көпшілігі нүктелер, харакаттар және шадда белгісімен жазылады. Алайда басқа кітаптарда нүктелер қойылады, бірақ харакат, сүкун және шадда жазылмайды.

18. Араб әріптерін үнемі, мүмкіндігінше, харакат, сүкун және шаддамен жазу керек. Өйткені харакат пен сүкунның өзгеруінен араб сөздерінің айтылуы мен мағыналары да өзгереді. Мысалы: ظهر 13 түрде оқылуы мүмкін:

ظَهَرَ ؛ ظُهِرَ ؛ ظَهْرٌ ؛ ظُهْرٌ ؛ ظَهْرٍ ؛ ظُهْرٍ ؛ ظَهَرٌ ؛ ظَهَرٍ ؛ ظِهْرٌ ؛ ظِهْرٍ؛ ظَهَّرَ؛ ظُهِّرَ؛ ظَهِّرْ.

19. Ал اظهر 30 түрде оқылуы мүмкін:

أَظْهَرَ ؛ أُظْهِرَ ؛ أُظْهِرُ ؛ أُظْهَرُ ؛ أَظْهِرْ ؛ اِظَّهَّرَ ؛ اُظُّهِّرَ ؛ اَظَّهِّرُ ؛ اُظَّهَّرُ ؛ اِظَّهَّرْ ؛ اِظَّهَرَ ؛ اُظُّهِرَ ؛ اَظَّهِرُ ؛ اُظَّهَرُ ؛ اِظَّهِرْ ؛ اَظَهَرَ ؛ اَظُهِرَ ؛ اَظَهَّرَ ؛ اَظُهِّرَ ؛ اُظَهِّرُ ؛ اُظَهَّرُ ؛ اَظْهَرُ ؛ اُظْهَرُ ؛ اِظْهَرْ ؛ اَظْهُرَ ؛ اَظْهَرُ ؛ اَظَهْرٌ ؛ اِظُهْرٌ ؛ اَظَهَرٌ ؛ اَظْهُرٌ .

20. Егер бұл әріптер куфий жазуында нүктелерсіз жазылса, онда олардың 60 түрі болуы мүмкін. Әрі олардың әр типі мағынасыз болып шықпайды, белгілі бір мағынаға ие болады.

21. Куфий жазуы біршама қиынырақ және баяуырақ жазылады. Егер оны асықпай жазбасаң, әріптер әдемі болып шақпауы мүмкін. Сондықтан куфий жазуында жылдам және әдемі етіп жазу қиын. Сондықтан ислам ғалымдары куфий жазуын өзгерту үшін басқа бір жазудың түрін жасап шығарған.

22. Белгілі жазулар - насх және сулис (араб), таълик (парсы), рокъа (түркі), дивани, урфий (жай жазу) және басқалар.

23. Урфий жазуының да бірнеше түрлері бар. Әр ел мен аймақта сөйлесуде, жазуда, хат алмасуда, келіссөздерде, санд және дәптерлерде қолданылатын урфий жазуының өзінше бір түрі болады.

Урфий жазуының Стамбулда бір түрі, Иранда – екінші, Түркістанда – үшінші, ал Қазанда өзінше бір түрі бар. Бұл кітаптағы (кітаптың түпнұсқасында) араб жазуы да насх жазуынан алынған.

Бұл жазулардың әрқайсысында жазудың арнайы ережелері бар. Осы ережелерге сәйкес жаттығулар нәтижесінде каллиграфия (сұлу жазу) дағдысы қалыптасады. Каллиграфия – керемет бір жұмыс. Шеберлер жазған керемет жазулар қараған адамды қуандырады.

إشارات صوتية

1. Батыс ғалымдары жазылған нәрсені толық және айқын түсіну үшін бірнеше тыныс белгілерін жасап шығарған. Қазір олар жаңа араб кітаптары мен жазуларында қолданылып жүр. Соған байланысты мұнда олардың кейбіреулерінің мағыналары мен қолданулары сипатталады.

2. Араб жазба құжаттарында қолданылатын белгілер 11: 1) (.); 2) (:); 3) (...); 4) (،); 5) (؛ ); 6) (-); 7) (=); 8) (؟); 9) (!); 10) (...); 11) («...»).

3. Бір нүкте кідірістің белгісі болып табылады және ол сөйлемнің соңына қойылады. Егер сөйлемнің соңында нүкте тұрса, онда тоқтап, кідіріс жасауға болады. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْيَوْمُ خَادِمُ بَكْرٍ رَاكِبًا عَلَى فَرَسٍ نَهَارًا . أَذْهَبُ غَدًا إِلَىالْبُسْتَانِ بَعْدَ الظُّهْرِ.

Бұл нүкте Қасиетті Құранда да бар және кейде жұлдызшалар арқылы белгіленеді:

{* ...}.

4. Автор сөзінің алдында қос нүкте қойылады. Мысалы:

قال أبي: إن العلوم الدينية و الفنون الدنيوية لازمتان لكل إنسان كامل. فقلت له: وإذا كان الأمر كذلك فأذن لى و أعنني أن أجتهد و أحصل العلوم و الفنون .

5. Санамалау алдында да қос нүкте қойылады. Мысалы:

الكلمة ثلثة أقسام : اسم وفعل وحرف والاسم على نوعين: معرب و مبنى.

6. Бір нәрсені түсіндіру алдында қос нүкте қойылады. Мысалы:

لاَ تَمْشِ مُتَكَبِّرًا بَلْ : مُتَعَلِّمًا أَوْ متحرمًا أَوْ تَاجِرًا.

Қос нүктеден кейін тұрған сөйлем алдыңғы сөйлемнің дәлелі бола алмайды.

7. Арифметикадағы қос нүкте де алдыңғы санды кейінгі санға бөлуді білдіреді. Мысалы, 100:4 сандарының арасындағы қос нүкте المنقسمة сөзін ауыстырады.. Жоғарыда келтірілген сандар мына сөйлемді ауыстырады:

المائة المنقسمة على أربعة أقسام.

8. Қысқаған немесе түсірілген сөздер болса көп нүкте қолданылады. Мысалы:

إذا اجتهد طالب يكون عالما و إلا فلا... ؛ قلت له :... من كتب هذا الكتاب؟ فقال: أنا

Бұл нүктелердің саны үшеу болуы шарт емес. Түсірілген сөздердің санына қарай нүктелердің саны беске-онға жетуі мүмкін.

9. Үтір (و ) жалғаулығын алмастырады. Мысалы: زَيْدٌ عَالِمٌ ، غَنِىٌّ сөзі زَيْدٌ عَالِمٌ وَ غَنِىٌّ мағынасына ие.

10. Үтір сондай-ақ шартты сөйлем мен оның жауабының арасына қойылады. Мысалы:

لوجئتموني ، لأكرمتكم.

Үтір барлық тілдерде өте кең тарағанымен, араб тілінде өте аз қолданылады. Өйткені ол түсірілген жалғаулық емес.

11. Нүктелі үтір бір-бірімен байланысы аз қысқа сөйлемдердің арасына қойылады. Мысалы:

جاءني زيد ؛ فاستقبلته عند الباب ؛ فقلت له: مرحبا أهلا و سهلا!

12. Өзбек тілінде осы нүктелі үтір болмаған жерде шамалы кідіріс жасалады. Мысалы: Мен Зәйдты арлы-ұятты болғаны үшін жақсы көремін, болмаса мен оны еш құрметтемеймін.

13. Кейде өлеңнің екі жолын ажырату үшін тире қолданылады. Мысалы:

عين الرضا عن كل عيب كليله - وعين السطخ تبدي المساويا.

14. Егер сөз жолдың соңына келіп қалса және жолдың соңына дейін ол сөздің жартысы ғана сыйатын болса, сол жерге дефис қойылады да, сөздің екінші жартысы келесі жолға жазылады (қазақ тілінде - тасымал). Бұл дефис сөздің екінші жартысы келесі жолда екендігін білдіреді. Мысалы:

مَفَا- إِبْرَا - إِسْمَا -

تِيح عِيل ، هِيم ،

15. Тең мағыналы сөздердің және синонимдердің арасына теңдік белгісі қойылады. Мысалы:

جُلُوسٌ = قُعُودٌ ؛ أَسَدٌ = لَيْثٌ ؛ بَشَرٌ= إِنْسَانٌ .

16. Теңдік белгісі сондай-ақ математикада сандардың арасындағы теңдікті білдіру үшін қолданылады. Мысалы, 100:4=25. Бұл

деп оқылады. المائة المنقسمة على أربعة يساوي خمسة وعشرين

17. Сұрау белгісі (?) сұраулы сөйлемдердің соңына қойылады. Мысалы:

مَا هُوَ؟ مَنْ هُوَ؟ هَلْ زَيْدٌ عَالِمٌ؟ هَلْ رَأَيْتَ زَيْدًا؟ أَيْنَ تَذْهَبُ؟ لِمَ تَضْحَكُ؟ كَيْفَ حَالُكَ؟ كَمِ السَّاعَة؟

18. Леп белгісі (!) сөздің немесе сөйлемнің леппен (қуаныш немесе ашу лебімен – ауд.еск.) айтылған кезінде қойылады. Мысалы:

يا رفيق! يا رفيق! تعجل! والا تبقي عنى!

19. Сондай-ақ бұл таңба таң қалу, таңырқау мәнін білдіру үшін қойылады. Мысалы:

ما بك يا صديقي ؟ قد اسود وجهك واغبرت ثيابك !

20. Жақша арнайы және мағыналы сөздердің екі жағынан қойылады. Мысалы:

نبينا) محمد (صلى)الله (عليه وسلم.

21. Сондай-ақ жақша онша түсінікті емес сөздерді түсіндіру және аудару үшін қойылады. Мысалы:

سافرت جالسا فىشمند و فر) السكة الحديد( وفى وابور) الباخرة( إلى استانبول )الْقُسْطَنْطِينِيَّة( فأرسلت منها إلى وطني )قزان( مكتوبا بالبوسطة ) البريد( واستخبرت منها بواسطة التلغراف ) القوة الكهربائية المعلومة(.

22. Сондай-ақ жақшаға басқа бір сөйлемге ескерту және түсіндіру үшін қосылатын сөйлем (жүмләи муътариза) жазылады. Мысалы:

أرجع من باغجه سراى) هى بلدة فى قطعة قريم التي هى شبه جزيرة فى الطرف الشمالى من البحر الأسود و معناه قصر الحديقة( إلىقزان)بلدة فى شاطىء نهر إِيتل(.

23. Сондай-ақ түсіндірме кітаптарында мәтіннің сөздері жақшада жазылады. Мысалы:

شرح تعريف الجملة (الجملة لفظ) قول (مؤلف) أى مركب (من كلمتين) اسما كان أو فعلا (أو أكثر) من كلمتين (إحديهما) أى إحدى الكلمتين (مسند) أى منسوب (إلى الأخرى) بحيث يكون إحديهما حكما والأخرى محكوما عليه (مثل زيد قائم) هذا مثال الجملة المؤلفة من اسمين ولفظ قائم فى هذه الجملة مسند إلى زيد (و) مثل (كتب زيد) هذا مثال الجملة المؤلفة من فعل واسم ولفظ كتب فيه مسند إلى زيد .

24. Автор сөзі немесе кітаптан алынған үзінді болып келетін ұзын сөйлемдер және сөздер тырнақшаға алынып жазылады. Мысалы:

وَ فِى الأَحَادِيثِ الْقُدْسِيَّةِ» :يَا ابن آدم أَحْسِنْ خُلُقَكَ لِعِبَادِي حَتَّى أُحِبَّكَ وَ أحبك فِى قُلُوبِهِمْ . «وَ فِيهَا أَيْضًا» :يَا ابن آدم لاَ تُؤْذِ أَحَدًا مِنْ خَلْقِي رِعَايَةً لِحَقِّي . «. وَ رُوِيَ عَنِ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم أَنَّهُ قَال: َ »صِنْفَانِ مِنْ أُمَّتِي إِذَا صَلَحُوا صَلَحَ النَّاسُ وَ إِذَا فَسَدُوا فَسَدَ النَّاسُ : الأُمَرَاءُ وَ الْفُقَهَاءُ «صدق رسول الله و نعم ما قال صلى الله عليه وسلم .

قد استراح قلم المرتب من تسويد هذه المجموعة فى أول المحرم الحرام سنة أربع عشرة وثلث مائة وألف 1314يوم الجمعة فى بلدة باغجه سراى من بلاد قريم .

تمام

الحمد لله رب العلمين، و الصلاة و السلام على محمد و على آله وأصحابه أجمعين.

202