Мысалдары:

هَيْهَاتَ الْوُصُولُ ؛ شَتَّانَ الأَمْرَانِ؛ سَرْعَانَ الْفَرَسُ ؛ أُفٍّ لَكُمْ ؛ مِائَةُ أَلْفُ دِينَار بَسْ ؛ حَاشَا أَنْ أَخُونَ ؛ رُوَيْدَ زَيْدًا ؛ تَعَالَ هُنَا ؛ إِيَّكَ مِنَ الْغَيْبَة ؛ كَلاَّ لاَ تَظْلِمْ أَحَدًا ؛ حَيَّهَلَ الطَّعَامَ ؛ حَيَّ عَلَي الصَّلاةِ ؛ هَلُمَّ شَاهِدَكَ ؛ هَاتِ دَلِيلَكَ ؛ هَاءَ اقْرَإِ الكِتَابَ ؛ هَبْ أَنَّكَ غَنِىٌّ ؛ دَخِيلَكَ عَلِّمْنِي ؛ بَلْهَ الْجَدَلَ ؛ آمِينْ يَا مُعِينُ ؛ عَلَيَّ زَيْدًا؛ عَلَيْكَ بِالْعِبَادَتِ ؛ إِلَيْكَ عَنِّي ؛ دُونَكَ زَيْدًا ؛ تَرَاكِ الذُّنُوبَ.

Ескерту: فَعَالِ қалыбындағы феъли хукмийдің әрқайсысы амр хазир мағынасына ие болады. Мысалы:

دَخَالِ = اُدْخُلْ ؛ نَزَالِ = اِنْزِلْ.

باب أدوات .§ -17

Сөз алды шылаулары (харф, адат) – басқа бір сөзге қосылмайынша толық мағынасы болмайтын сөздер. Мысалы, как в выражении بِزَيْدٍ дегендегі харфы بِـ бірге, қоса, -мен мағыналарына ие. Араб тілінде жүзге жуық әр түрлі сөз алды шылаулары бар.

حروف جارة

“Жар сөз алды шылаулары” 16:

1. بـِ - бірге, қоса, -мен

2. لـِ - үшін

3. كـَ - сияқты, сынды, тәрізді, секілді

4. فِي - ішінде

5. مِنْ - -дан, -ден, -тан, -тен...

6. عَنْ - -дан, -ден, -тан, -тен...

7. إِلَي - -ға, -ге, -қа, -ке...

8. عَلَي - үстінде, үстіне...

9. حَتَّي - тіпті, дейін, шейін

10. مُذْ - ... бері

11. مُنْذُ - с ... бері

12. حَاشَا - ... басқа

13. خَلاَ - одан басқа

14. عَدَا - ... басқа

15. - 16) وَ ؛ تَ ( ... атымен ант етемін (ант ету үшін)

Бұл сөз алды шылаулары үнемі исмнің алдынан келеді және оны мәжрур қылады, яғни исмге кәсра харакаты қойылады. Сондықтан олар « жәр етуші харфтер» деп аталып кеткен. Жәр харфтерінен кейін келген сөз зул-жар деп аталады.

Мысалдары:

بِزَيدٍ ؛ لِزَيْدٍ ؛ كَزَيْدٍ ؛ فِي الْمَسْجِدِ ؛ مِنَ الْبَلْدَةِ ؛ عَنِ البَيْتِ ؛ إِلَي الْقَرْيَةِ ؛ عَلَي الْبَيْتِ ؛ حَتَّي الرَّأْسِ ؛ مُذْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ ؛ مُنْذُ يَوْمِ الْجُمُعَةِ ؛ حَاشَا زَيْدٍ ؛ خَلاَ زَيْدٍ ؛ عَدَا زَيْدٍ ؛ وَاللهِ ؛ تَاللهِ.

مُلْحَقَات حروف جارة

Төменлегі сөздер ғалымдардың пікірінше, жәр харфтері болып саналады:

مَعَ - бірге, қоса

سِوَي = دُونَ = بِدُونِ = بِلاَ = بِغَيْرِ - ...басқа

لَدَي = لَدُنْ - ... қарсы, керісінше

لَدُنْ مِنْ - ... жағынан

Мысалдары:

مَعَ زَيْدٍ ؛ سِوَي زَيْدٍ ؛ دُونَ زَيْدٍ ؛ بِدُونِ زَيْدٍ ؛ بِلاَ أَدَبٍ ؛ بِغَيْرِ أَدَبٍ ؛ لَدَي زَيْدٍ ؛ لَدُنْ زَيْدٍ ؛ مِنْ لَدُنْ زَيْدٍ.

Ескерту: «Кейде», «әдетте», «жиі-жиі» мағынасындағы رُبَّ сөзі жар харфі болып есептелмейді, ол , «исм мабний» деп аталады. Мысалы:

رُبَّ صَدِيقٍ خَيْرٌ مِنْ شَقِيقٍ.

حروف عطف .§ -18

Белгілі бір сөзді басқа бір сөздің ережесіне бағындырып жіберу үшін қолданылатын харфтер атф немесе жалғаулық деп аталады. Ең көп қолданылатын жалғаулықтар -12: وَ ؛ فـَ ؛ ثُمَّ ؛ حَتَّي ؛ أَوْ ؛ أَمْ ؛ لاَ ؛ وَلاَ ؛ وَ إِمَّا ؛ بَلْ ؛ لَكِنْ ؛ أَيْ.

Мысалдары:

جَائَنِي زَيْدٌ وَ بَكْرٌ - Маған Зәйд және Бәкір келді

جَائَنِي زَيْدٌ فَبَكْرٌ - Маған Зәйд пен Бәкір келді

جَائَنِي زَيْدٌ ثُمَّ بَكْرٌ - Маған Зәйд, содан соң Бәкір келді

مَاتَ النَّاسُ حَتَّي الأَنْبِيَاءُ - Адамдардың барлығы, тіпті пайғамбарлар да қайтыс болды.

هُوَ عَالِمٌ أَوْ جَاهِلٌ - Ол – ғалым немесе надан.

أَ زَيْدٌ أَمْ بَكْرٌ هُوَ - Ол Зәйд пе, әлде Бәкір ме?

جَائَنِي زَيْدٌ لاَ بَكْرٌ - Маған Зәйд емес, Бәкір келді

لَمْ يَجِئْ زَيْدٌ وَلاَ بَكْرٌ - Маған Зәйд те, Бәкір де келмеді

الإِنْسَانُ إِمَّا صَالِحٌ وَ أِمَّا طَالِحٌ - Адам не жақсы не жаман болады.

لَمْ يَجِئْ زَيْدٌ بَلْ بَكْرٌ - Зәйд келмеді, Бәкір келді

لَمْ يَجِئْ زَيْدٌ لَكِنْ بَكْرٌ - Зәйд келмеді, бірақ Бәкір келді

جَائَنِيَ الْمُعَلِّمُ أَيْ مَحْمُودٌ - Маған оқытушы, яғни Махмұд келді

Кейбір сөйлемдерде أَيْ түсіп қалады. Мысалы:

деген сияқты сөйлемдерде.جَائَنِي حَبِيبُكَ .... زَيْدٌ,

негізінде ол - جَائَنِي حَبِيبُكَ أَيْ زَيْدٌ. (عطف بيان.

Сондай-ақ رَأَيْتُ زَيْدًا .... رَأْسَهُ , деген сияқты сөйлемдерде.

Негізінде бұл – رَأَيْتُ زَيْدًا أَيْ رَأْسَهُ.

حروف مشبهة بالفعل .§ -19

«Етістік сияқты харфтер» деп аталатын харфтер – 7:

إِنَّ ؛ أَنَّ ؛ كَأَنَّ ؛ لَكِنَّ ؛ لَيْتَ ؛ لَعَلَّ ؛ لاَ) جِنْسِيَّة.

إِنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ سَمِعْتُ أَنَّ زَيْدًا عَالِمٌ ؛ كَأَنَّ زَيْدًا فَقِيرٌ ؛ لَيْتَ زَيْدًا غَنِيٌّ؛ لَعَلَّ زَيْدًا سَخِيٌّ ؛ لاَخَيْرًا مِنْ زَيْدٍ مَوْجُودٌ.

Ескерту: لَكِن сөзі екі мағынада жұмсалады:  Егер соңғы нун әрпі сүкунды болса, (онда ол атф болады);  Егер соңғы нун әрпі ташдидті болса, (онда ол «етістік тектес харф» болады).

حروف شَتَّى .§ -20

حروف ندا

Қарату, шақыру мақсатында қолданылатын харфтер қаратпа харфтері деп аталады. Олардың саны – 6: يَا ؛ أَيَا ؛ هَيَا ؛ أَيْ ؛ أَ ؛ وَا.

Олардың әрқайсысы “әй” деген мағынады жұмсалады. . وَا - көбінсе қапа болғанда қолданылады.

يَا عَبْدَاللّهِ ؛ أَيَا عَبْدَالرَّحْمن ؛ هَيَا عَبْدَالرَّحِيم ؛ أَيْ عَبْدَالْحَمِيد ؛أَ عَبْدَالْغَفُور ؛ وَا وَيْلاَ ؛ وَا حَسْرَتَا.

حروف إستفهام

Сұрау мақсатында қолданылатын харфтер (сұрау демеуліктері) – екеу: أَ және هَلْ .

أَ زَيْدٌ كَاتِبٌ ؟ أَ كَتَبَ زَيْدٌ ؟ هَلْ زَيْدٌ كَاتِبٌ ؟ هَلْ كَتَبَ زَيْدٌ ؟

حروف جواب

Сұраққа жауап бергенде, 4 сөз алды шылаулары қолданылады:  نَعَمْ - ия;  لاَ - жоқ;  بَلَي - жо – жоқ;  إِي - ия, әрине.

1. أَ جَاءَ زَيْدٌ ؟ - نَعَمْ.

- Зәйд келді ме? – Ия.

2. أَ جَاءَ زَيْدٌ ؟ - لاَ.

– Зәйд келі ме? – Жоқ.

3. أَ لاَ تَعْلَمُ ؟ - بَلَي.

– Білесің бе? – білмеймін емес, білемін.

4. هَلْ رأَيْتَ السُّلْطَانَ ؟ - إِي وَاللَّهِ.

– Сен Сұлтанды көрдің бе? – Алаһтың атымен ант етемін, көрдім.

إِى وَاللَّهِ сондай-ақ қысқарған түрде: أَيْو деп те қолданыла береді.

حروف ترغيب

Қандай да бір амал-әрекетке үндеу, үгіттеу мақсатында жұмсалатын харфтер төртеу:  أَلاَّ;  هَلاَّ;  لَوْ لاَ;  لَوْمَا.

1. أَلاَّ تَقْرَأُ الْقُرْآنَ

- Тыңда (әй), Құран оқымаймысың (оқысайшы)!

2. هَلاَّ تُحَصِّلُ الْعُلُومَ

- (Әй), ғылым үйренбеймісің!

3. لَوْلاَ تُعَلِّمُنِى

- (Әй), мені үйретпеймісің!

4. لَوْمَا تَأْتِينَا

- (Әй), Бізге келсеңші!

حروف نفى

Нафий, яғни терістеу, жоқтығын көрсету үшін қолданылатын ададтар алтау:

1)لَمْ; 2) لَمَّا; 3)مَا; 4)لاَ; 5)لَنْ ; 6)إِنْ.

1. لَمْ يَفْتَحْ؛ 2) لَمَّا يَفْتَحْ؛ 3) مَا يَفْتَحُ؛ 4) لاَ يَفْتَحُ؛ 5) لَنْ يَفْتَحَ؛ إِنْ زَيْدٌ إِلاَّ كَاذِبٌ.

حروف تنبيه

Екінші жақта жіктеу үшін мынадай төрт харф қолданылады: يَا ؛ هَا ؛ أَمَا ؛ أَلاَ .

1. أَلاَ إِنَّكُمْ لَغَافِلُونَ؛ 2) أَمَا إِنَّكُمْ لَجَاهِلُونَ؛ 3) هَا أَنْتُمُ اخْرُجُواْ؛ 4) يَا لَيْتَنِي كُنْتُ غَنِيًّا.

أصوات

Араб тілінде зат есім, етістік, сөз алды қосымшаларынан (харфтерден) басқа тағы бір ерекше бір топ сөздер бар. Олар одағай (дыбыстар) деп аталады.

Одағай – бұл тыңдаушыға ескерту беру үшін, таң қалу, өкіну, жануарларға бұйыру үшін немесе белгілі бір дыбыс білдіру үшін қолданылатын сөздер. Ең көп танымал одағайлар – мыналар:

1) Таң қалуды білдіру үшін - وَىْ және زُه ْ;

2) Өкінішті білдіру үшін - آهْ ؛ أُوهْ ؛ وَاهْ

3) Жылдам бол - وَيْهًا

4) Тағы да айт - إِيهِى

5) тоқта, сөйлеме - أَصَهْ ؛ إِيهْ

6) Тоқта, олай етпе - مَهْ

7) Ұста, ұста - هَا هَا

8) Күлкіні білдіру үшін - هَا هَا هَا

9) Жөтелді білдіру үшін - أَخْ أُخْ

10) Жануарларды шақыру үшін - بُسْ بُسْ

11) Жануарды тоқтату үшін - بُسُّ بُسُّ

12) Түйені шөгеру үшін - نَخْ نَخْ ؛ إِخْ إِخْ

13) Ат тұяғының дүрсілін білдіру үшін - حَبَطْقِطِقْ

14) Қақпақ дауысын білдіру үшін - جَلَنْبَلَقْ

مذكر و مؤنث .§ -21

Исмдердің екі тегі болады:  ер тегі және  әйел тегі. Мүзәккар исм ( ер тегіндегі исм) деп соңында таънис (әйел тегінің) белгісі жоқ исмді айтамыз. Мысалы:

رَجُلٌ ؛ جَمَلٌ ؛ عَالِمٌ ؛ أَصْغَرُ ؛ أَحْمَقُ.

Таънис белгілері – үшеу:  таи мудаввара- ة = ـة;  алифи мақсура - ـىَ;  алифи мамдуда – آءُ . Соңында осы белгілердің бірі келген исм муаннас исм деп аталады. Мысалы:

اِمْرَأَةٌ ؛ نَاقَةٌ ؛ عَالِمَةٌ ؛ صُغْرَى ؛ حَمْقَاءُ.

Исм мүзәккар мағынасы көбінесе ер тегінде болады. Бірақ кейбір исм мүзаккарлардың мағынасы шындығында ер тегінде болмайды. Мағынасы мен формасы ер тегіне жататын исмдер мүзәккари хакикий деп аталады Мысалы: رَجُلٌ ؛ جَمَلٌ ؛ حِصَانٌ ؛ خَادِمٌ.

Ер тегіне формасы жатқанымен, мағынасы жатпайтын исмдер мүзәккари хукмий деп аталады. Мысалы: كِتَابٌ ؛ رَأْسٌ ؛ نُورٌ ؛ ذَهَبٌ .

Исм муаннас та исм мүзәккар сияқты муаннас хакикий болады: اِمْرَأَةٌ ؛ نَاقَةٌ ؛ رَمَكَةٌ ؛ خَادِمَةٌ, ал кейбіреулері – муаннас хукмий болады: ظُلْمَة ٌ ؛ رُكْبَةٌ ؛ فِضَّةٌ ؛ صَحِيفَةٌ.

مذكر معنوى

Кейбір исмдер таи таъниске аяқталғанымен, мағынасы таза ер тегінде болатын сөздер мүзаккар деп есептеледі де, мүзәккари маънавий деп аталады. Мысалы: ؛ خَلِيفَةٌ ؛ عَلاَّمَةٌ.

مؤنث معنوى

Кейбір исмдер таи таъниске аяқталмағанымен, мағынасы таза әйел тегінде болатын сөздер муаннас деп есептеледі де, муаннаси маънавий деп аталады. Мысалы: هِنْدٌ ؛ زَيْنَبُ ؛ مَرْيَمُ .

مؤنث سماعى

Араб тілінде сондай-ақ соңында әйел тегінің белгісі де жоқ, жне мағынасы да әйел тегіне жатпайтын сөздер де бар. Бірақ олар соған қарамастан, ер тегіндегі исмдердің ережесіне бағынады да, муаннаси самаъий деп аталады. Олардың ең көп қолданылатындары – 30:

عَقْرَبٌ ؛ عَنْكَبُوتٌ ؛ ثَعْلَبٌ ؛ إِبِلٌ ؛ أَرْضٌ ؛ سَمَاءُ ؛ شَمْسٌ ؛ نَارٌ ؛ جَهَنَّمٌ ؛ رِيحٌ ؛ خَمْرٌ ؛ عَصَا ؛ بِئْرٌ ؛ دَلْوٌ ؛ كَأْسٌ ؛ دَارٌ ؛ فُلْكٌ ؛ نَفْسٌ ؛ عَيْنٌ ؛ أُذْنٌ ؛ يَدٌ ؛ ذِرَاعٌ ؛ إِصْبَعٌ ؛ رِجْلٌ ؛ فَخْذٌ ؛ سَاقٌ ؛ عَقْبٌ ؛ نَعْلٌ ؛ سَرَاوِيلٌ ؛ شِمَالٌ.

جُرْجَانُ ؛ بُخَارَي ؛ دِمَشْقُ ؛ شَامُ ؛ مِصْرُ ؛ بَغْدَادُ сияқты жер, қала, ауыл атаулары да әйел тегінің ережелеріне бағынады. Адамнан басқа заттар мен құбылыстардың көпше түрі де әйел тегіндегі имдер деп есептеледі: كُتُبٌ және أَفْرَاسٌ .

علامات تأنيث .§ -22

تاء تأ نيث

Муаннас исмдердің жекеше түрдегі таи таънис вақф (кідіріс) кезінде (ه = ـه) қалыбына түсетіндіктен, (ة = ـة ) болып жазылады:

قُدْرَةٌ ؛ رَحْمَةٌ ؛ عَالِمَةٌ ؛ اِمْرَأَةٌ.

Мұндай формада жазылған та таи мудаввара деп аталады. Алайда муаннас исмдердің көпше түріндегі және өткен шақ түрінде келген таи таънистер вақф кезінде (ه) қалыбына түспейтіндіктен, (ت) болып жазылады. Мысалы:

عَالِمَاتٌ ؛ مُسْلِمَاتٌ ؛ فَتَحَتْ.

Бұл сияқты та таи тавийла деп аталады. Егер сөз соңында түбір (ت) әрпі болса, онда бұл таи таънис деп аталмайды. Сондықтан ол үнемі ұызын формады жазылады. Мысалы:

وَقْتٌ ؛ نَبَاتٌ ؛ سُكُوتٌ ؛ ثُبُوتٌ.

Кейбір исмдерде таи таънис жекеше түрі білдіреді. Мысалы: تَمْرَةٌ ؛ عِنَبَةٌ ؛ ضَرْبَةٌ бір рет ұру, бір жүзім, бір финик деген мағыналарда қолданылған. Алайда تَمْرٌ ؛ عِنَبٌ ؛ ضَرْبٌ, онда ол жалпы ұру, жүзім және финик деген мағыналарды береді де, жекеше түрде де, көпше түрде де жұмсала береді.

ألف مقصورة

Алифи мақсура сөздегі төртінші әріп болғандықтан, ол әрдайым ـىَ деген формада жазылады. Мысалы: فَتْوَى ؛ لَيْلَى ؛ حُبْلَى ؛ عُلْمَى.

Тек دُنْيَا ؛ عُلْيَا сияқты сөздерде ғана алифи мақсура (ا ) болып жазылады. Кейбір ер тегіндегі исмдердің де соңындағы (ا ) әрпі негізінде ى болып саналады. Сондықтан және сөздің төртінші және бесінші әріптері болғандықтан, ол ى болып жазылады. Бірақ олардағы (ا) әрпі таънис (әйел тегінің) белгісі емес. Мысалы:

اَلهُدَى ؛ اَلرَّحَى ؛ مُوسَى ؛ عِيسَى ؛ مُصْطَفَى.

ألف ممدودة

Алифи мамдуда әрқашан آءُ, деген формада, яғни алиф және хамзамен жазылады. Мысалы: صَحرَاءُ ؛ حَمْرَاءُ ؛ عَذْرَاءُ.

قَرَّاءُ ؛ رِدَاءُ ؛ كِسَاءُ сияқты сөздерде алифи мамдуда таънис белгісі болмайды, өйткені олардың хамзасы түбір әріп деп саналады. Таънис белгісі болып табылатын хамза және алифи мамдуда заида, яғни сырттан қослған қосымша әріп болуы керек.

Әйел тегіндегі исми фаъил, исми мафъул, исми фаъъал және тағы басқа көптеген сифати мушаббахалар таи таъниске аяқталады. Мысалы: جَمِيلَةٌ ؛ رَقَّاصَةٌ ؛ مَعْلُومَةٌ ؛ عَالِمَةٌ.

فَعْلاَنُ қалыбындағы сифати мушаббаха әйел тегінде, көбінесе, فَعْلَىқалыбында кездеседі. Кейде ол فَعْلاَنَةٌ қалыбында да кездеседі. Мысалы:

سَكْرَانُ - سَكْرَى = سَكْرَانَةٌ ؛ عَطْشَانُ - عَطْشَى = عَطْشَانَةٌ.

بعض أوزان .§ -23

أَفْعَلُ қалыбында исмдер екі түрлі болады:  исми тафзил;  сифати мушаббаха. Әйел тегіндегі алифи мақсуралы исми тафзил فُعْلَى қалыбында кездеседі. Мысалы: أَعْلَمُ - عُلْمَى ؛ أَكْبَرُ - كُبْرَى.

Әйел тегіндегі алифи мамдудалы сифати мушаббаха فَعْلاَءُ. Қалыбында кездеседі. Мысалы: أَحْمَرُ - حَمْرَاءُ ؛ أَحْمَقُ - حَمْقَاءُ.

فَعِيلٌ қалыбындағы исмдер бес түрлі болады:  сифати мушаббаха –جَمِيلٌ; сияқты.  исми фаъъал –عَلِيمٌ; сияқты  исми мафъул –قَتِيلٌ; сияқты  исми масдар –صَهِيلٌ; сияқты  исми зат – سَبِيلٌ сияқты.

فَعِيلٌ қалыбындағы исми мафъул ер тегінде де, әйел тегінде де бірдей қоланыла береді. Әйел тегі үшін таи таънис қосылмайды. Мысалы, رَجُلٌ قَتِيلٌ ؛ اِمْرَأَةٌ قَتِيلٌ, деп айтылғанымен, اِمْرَأَةٌ قَتِيلَةٌ. деп айтылмайды.

مِفْعِيلٌ ؛ مِفْعَالٌ ؛ فُعُولٌ қалыбындағы исми фаъъал ер тегінде де, әйел тегінде де бірдей қоланыла береді. Әйел тегі үшін таи таънис қосылмайды. Мысалы,

رَجُلٌ صَبُورٌ ؛ اِمْرَأَةٌ صَبُورٌ ؛ رَجُلٌ مِنْكَاحٌ ؛ اِمْرَأَةٌ مِنْكَاحٌ ؛ رَجُلٌ مِعْطِيرٌ؛ اِمْرَأَةٌ مِعْطِيرٌ.

مِعْطِيرَةٌ؛ مِنْكَاحَةٌ؛ صَبُورَةٌ деп қолдану қате болады. Оның үстіне, ثَيِّبٌ ؛ بِكْرٌ ؛ عَرُوسٌ ؛ زَوْجٌ дегендер ер тегінде де, әйел тегінде де бірдей қоланыла береді.

Исм عَاقِرٌ؛ ؛طَالِقٌ حَامِلٌ؛ ؛حَائِضٌ деген исмдер тек әйел тегінде ғана қолданылады және оларды ер тегінде жұмсауға болмайды. Олар өздері әйел тегінде қолданылатындықтан, оларға таи таънис қосылмайды.: اِمْرَأَةٌ حَائِضٌ ؛ اِمْرَأَةٌ حَامِلٌ ؛ اِمْرَأَةٌ طَالِقٌ ؛ اِمْرَأَةٌ عَاقِر ٌ .

Бұл исми сифаттарды міндетті түрде عَاقِرَةٌ ؛ طَالِقَةٌ ؛ حَامِلَةٌ ؛ حَائِضَةٌ. деп қолдану керек емес.

مفرد تثنية و جمع .§ -24

Исмдер үш түрге (сан мөлшер жағынан – ауд.еск.) бөлінеді:  муфрад (жекеше) ;  тасния (екілік);  жамъ (көпше).

( واحد) مفرد - егер исм бір затты білдірсе, онда ол жекеше түрде (муфрад) болады. Мысалы: عَالِمٌ ؛ عَالِمَةٌ ؛ مَكْتَبٌ ؛ فَرَسٌ.

(مُثَنَّي) تثنية - егер исм екі затты білдірсе, онда ол екілік түрде (тасния) болады. Мысалы:

عَالِمَانِ ؛ عَالِمَتَانِ ؛ مَكْتَبَانِ ؛ فَرَسَانِ.

قواعد تثنية

Қағида: әрбір екілік жекеше түрден жасалады. Егер кез келген жекеше түрдің соңына алиф және кәсралы нун (انِ) қоссақ, екілік түр пайда болады. Мысалы:

عَالِمٌ - عَالِمَانِ ؛ فَرَسٌ - فَرَسَانِ.

Ескерту: Таснияның алифы кейде ىْ әрпіне өзгертіледі. Мысалы:

عَالِمَيْنِ ؛ عَالِمَتَيْنِ ؛ مَكْتَبَيْنِ ؛ فَرَسَيْنِ сияқты.

Қағида% Егер муфрад исмнің соңында негізінде و болған (ا) келсе, оны таснияға айналдырғанда сол алиф (و) әрпіне қайта өзгереді. Мысалы: عَصَا - عَصَوَانِ & عَصَا негізінде عُصَوٌ болған.

؛ عَالِمَتَيْنِ ؛ مَكْتَبَيْنِ ؛ فَرَسَيْنِ.

Қағида: Егер жекеше түрдегі зат есімнің соңында негізінде ى болған (ا) келсе, оны таснияға айналдырғанда сол алиф ى әрпіне қайта өзгереді. Мысалы:: فَتَى - فَتَيَانِ. فَتَى - Бұл, негізінде, فَتًى болған.

Қағида: Алифи мақсураға аяқталатын әйел тегіндегі исм екілік түрге ауысқанда, алиф ى әрпіне өзгереді. Мысалы:

صُغْرَى - صُغْرَيَانِ ؛ حُبْلَى - حُبْلَيَانِ.

Қағида: Алифи мамдудаға аяқталатын әйел тегіндегі исм екілік түрге ауысқанда, хамза و әрпіне өзгереді. Мысалы:

حَمْرَاءُ - حَمْرَاوَانِ ؛ صَحْرَاءُ - صَحْرَاوَانِ.

Қағида: Соңғы түбір әрпі хамза болған исм екілік түрге ауысқанда, хамза ى әрпіне де, و әрпіне де өзгермейді. Мысалы: كِسَاءُ - كِسَاآنِ ؛ رِدَاءُ - رِدَاآنِ ؛ قَرَّاءُ - قَرَّاآنِ.

Қағида: أَبٌ сөзіндегідей жекеше түрдегі исм соңында түсірілген و, екілік түрінде түсірілмейді. Мысалы: حَمٌ - حَمَوَانِ ؛ أَخٌ - أَخَوَانِ ؛ أَبٌ - أَبَوَانِ.

حَمٌ ؛ اَخٌ ؛ اَبٌ сөздері, негізінде, حَمُو؛ أَخُو؛ أَبُو болған.

Қағида: Екілік түрдегі сөздер изафа көмегімен басқа сөздермен тіркескенде, олардың соңындағы нун әрпі түсіп қалады. Мысалы, مَكْتَبَاكُمْ = مَكْتَبَيْكُمْ ؛ فَرَسَاكُمْ = فَرَسَيْكُمْ, деп айтуға болады, бірақ مَكْتَبَانِكُمْ деп айтуға болмайды.

)جمع (مجموع .§ -25

Егер бір исмді айтқанда, екеуден көп зат еске алынса, онд ол көпше түрде (жамъ) болады. Мысалы: عَالِمُونَ ؛ عَالِمَاتٌ ؛ مَكَاتِبُ ؛ أَفْرَاسٌ.

Көпше түрдегі исм де екілік сияқты жекеше түрден жасалады:  Кейде жекеше түрді көпше түрге айналдыру үшін сөз соңына вав және нун ( ونَ) қосу керек болады. Мысалы: عَالِمٌ - عَالِمُونَ. Бұл ер тегіндегі исмнің көптелуі.  Ал кейде (ا ) және (ت) әріптері қосылады. Мысалы: عَالِمَةٌ - عَالِمَاتٌ. Бұл әйел тегіндегі исмнің көптелуі.

Кей жағдайларда жекеше түрді көпше түрге айналдыру үшін жекеше түрдің қалыбы мен формасы өзгереді. Мысалы:

مَكْتَبٌ - مَكَاتِبُ ؛ فَرَسٌ - أَفْرَاسٌ.

Көпше түрді екіге бөліп қарауға болады:  Жамъи салим;  Жамъи мукассар (таксир). Жекеше түрдегі зат есімнің басқа әріптері мен харакаттарын өзгертпей, тек соңына бір-екі әріптің қосылуы арқылы жасалатын көпше түрді жамъи салим (дұрыс форма) деп атаймыз. Мысалы: عَالِمٌ - عَالِمُونَ ؛ عَالِمَةٌ - عَالِمَاتٌ.

Жекеше түрдегі зат есімнің әріптері мен харакаттарының өзгеруі арқылы жасалған көпше түрді жамъи мукассар (немесе жамъи таксир, бұрыс форма) деп атаймыз. Мысалы:

مَكْتَبٌ - مَكَاتِبُ ؛ فَرَسٌ - أَفْرَاسٌ.

جمع سالم مذكر (جمع نونى ).

و және ن әріптеріне аяқталатын жамъи салим жамъи салим мүзәккар немесе жамъи нуний. Мысалы:

عَالِمٌ - عَالِمُونَ ؛ مُسْلِمٌ - مُسْلِمُونَ ؛ عَلِىٌّ - عَلِيُّونَ.

Қағида: Жамъи нуний, негізінен, исми сифат және кісі аламына тән. Басқа исмдерде бұлай жасалмайды. Мысалы:

عَالِمٌ - عَالِمُونَ ؛ مَعْلُومٌ - مَعْلُومُونَ ؛ كَذَّابٌ - كَذَّابُونَ ؛ أَعْلَمُ - أَعْلَمُونَ ؛ حَسَنٌ - حَسَنُونَ ؛ مِصْرِىٌّ - مِصْرِيُّونَ ؛ زَيْدٌ - زَيْدُونَ.

Әйел тегіндегі исм және исми жинсте жамъи нуний еш уақытта кездеспейді. Мысалы:

رَجُلٌ - رَجُلُونَ ؛ زَيْنَبُ - زَيْنَبُونَ, деп айтуға болмайды, бірақ رِجَالٌ ؛ زَيْنَبَاتُ. Деп қолдануға болады.

Көпше түрі فَعْلَى ؛ فَعْلاَءُ. Қалыбында жасалатын سَكْرَانُ ؛ أَحْمَرُ, сияқты сифати мушаббахалар да бар. Мұндай сифати мушаббахалардың көпше түрі де жамъи нуний болмайды. Мысалы: سَكْرَانُونَ ؛ أَحْمَرُونَ, деп айтуға болмайды, алайда سُكَارَى және حُمْرٌ деп айтуға болады.

Ескерту: عَالَمٌ - عَالَمُونَ, أَرْضٌ – أَرْضُونَ , сондай-ақ أَهْلٌ - أَهْلُونَ және سَنَةٌ - سِنُونَ сияқты сөздер өте аз кездеседі.

Қағида: Жамъи нунийда алдынан кәсра харакаты келетін و әрпі кейде ـيـ ,әрпіне өзгеріп кетеді. Мысалы :

عَالِمُونَ - عَالِمِينَ ؛ مِصْرِيُّونَ - مِصْرِيِّينَ.

Қағида: Жамъи нуний изафа арқылы басқа бір сөзге тіркескенде, олардың соңындағы нун түсіп қалады. Мысалы:

عَالِمُوكُمْ = عَالِمِيكُمْ ؛ عَلِيُّوكُمْ = عَلِيِّيكُمْ.

)جمع سالم مؤنث (جمع تائى .§ -27

ا және ت әріптеріне аяқталатын жамъи салим жамъи салими муаннас немесе жамъи таий деп аталады. Мысалы:

عَالِمَةٌ - عَالِمَاتٌ ؛ كَلِمَةٌ - كَلِمَاتٌ ؛ جَدَّةٌ - جَدَّاتٌ.

Қағида: Соңында таи таънис келетін көпше түрдегі исмдер жамъи таий деп аталады. Мысалы:

عَالِمَةٌ - عَالِمَاتٌ ؛ حَمْزَةٌ - حَمْزَاتٌ؛ عَلاَّمَةٌ - عَلاَّمَاتٌ.

Қағида: فُعْلَةٌ ؛ فِعْلَةٌ ؛ فَعْلَةٌ қалыптарындағы исмдерде ع орнындағы әріптер көпше түрде көбінесе ف әрпінің қарсысында тұрған әріптің харакатын алады. Мысалы:

تَمْرَةٌ - تَمَرَاتٌ ؛ سِدْرَةٌ - سِدِرَاتٌ ؛ حُجْرَةٌ - حُجُرَاتٌ.

Алайда : تَمْرَاتٌ ؛ سِدْرَاتٌ ؛ حُجْرَاتٌ = حُجُرَاتٌ. деп айтуға болады.

Қағида: Егер жоғарыдағы қалыптарда عорнындағы әріп харфи иллат (әлсіз әріп) болса, онда көпше түрде олардың ع әріптері үнемі сүкунды болады. Мысалы:

عَوْرَةٌ - عَوْرَاتٌ ؛ بَيْضَةٌ - بَيْضَاتٌ ؛ صُورَةٌ - صُورَاتٌ.

Қағида: Егер жоғарыдағы қалыптардағы исм сифати мушаббаха болса, онда көпше түрде ع үнемі сүкунды болады. Мысалы:

صَعْبَةٌ - صَعْبَاتٌ ؛ صِرْفَةٌ - صِرْفَاتٌ ؛ حُرَّةٌ - حُرَّاتٌ.

Қағида: Егер ер тегіндегі исми сифат адамнан басқа кез келген бір зат болғанда, олардың көпше түрі ат әрпінің көмегімен жасалады. Мысалы:

صَافِنٌ - صَافِنَاتٌ ؛ مَكْتُوبٌ - مَكْتُوبَاتٌ ؛ مَأْكُولٌ - مَأْكُولاَتٌ.

جمع أكبر .§ -28

فَعَالِلُ және فَعَالِيلُ қалыбындағы көпше түрді жамъи акбар деп атаймыз. Мысалы:

دَفْتَرٌ - دَفَاتِرُ ؛ قِرْطَاسٌ - قَرَاطِيسُ.

Жамъи акбардың 10 қалыбы бар:

1. فَعَالِلُ : دَفْتَرٌ - دَفَاتِرُ ؛ سَفَرْجَلٌ - سَفَارِجُ ؛

2. فَعَالِيلُ : قِرْطَاسٌ - قَرَاطِيسُ ؛ دُكَّانٌ - دَكَاكِينُ ؛

3. مَفَاعِلُ : مَكْتَبٌ - مَكَاتِبُ ؛ مَدْرَسَةٌ - مَدَارِسُ ؛

4. مَفَاعِيلُ : مَكْتُوبٌ - مَكَاتِيبُ ؛ مِفْتَاحٌ - مَفَاتِيحُ ؛

5. فَوَاعِلُ : فَائِدَةٌ - فَوَائِدُ ؛ قَاعِدَةٌ - قَوَاعِدُ ؛

6. فَوَاعِيلُ : قَانُونٌ - قَوَانِينُ ؛ قَارُورَةٌ - قَوَارِيرُ ؛

7. أَفَاعِلُ : أَفْضَلُ - اَفَاضِلُ ؛ أَكْرَمُ - أَكَارِمُ ؛

8. أَفَاعِيلُ : أُسْبُوعٌ - أَسَابِيعُ ؛ أُعْجُوبٌ - أَعَاجِيبُ ؛

9. فَعَائِلُ : رِسَالَةٌ - رَسَائِلُ ؛ صَحِيفَةٌ - صَحَائِفُ ؛

10. تَفَاعِيلُ : تَرْوِيحَةٌ - تَرَاوِيحُ ؛ تِمْثَالٌ - تَمَاثِيلُ.

جمع أصغر .§ -29

Жамъи таксирлар жамъи акбардан басқа жамъи асғар деп те аталады. Жамъи асғардың қалыптары өте көп. Бұл қалыптар бойынша ережелер жоқ. Әр исмнің жамъи асғары арабтардың сөйлеу тілінен алынған. Жамъи асғардың барлығы 32 қалыбы бар:

1. فَعْلٌ: صَاحِبٌ - صَحْبٌ ؛ طَائِرٌ - طَيْرٌ ؛

2. فُعْلٌ: أَحْمَرُ - حُمْرٌ ؛ أَبْيَضُ - بِيضٌ(بُيْضٌ) ؛

3. فَعَلٌ: قِصَّةٌ - قَصَصٌ ؛ حِلْقَةٌ - حَلَقٌ ؛

4. فِعَلٌ: فِرْقَةٌ - فِرَقٌ ؛ نِعْمَةٌ - نِعَمٌ ؛

5. فُعَلٌ: أُولَى - أُوَلُ ؛ أُخْرَى - أُخَرُ ؛

6. فُعُلٌ: كِتَابٌ - كُتُبٌ ؛ رَسُولٌ - رُسُلٌ ؛

7. فِعْلَةٌ: غُلاَمٌ - غِلْمَةٌ ؛ صَبِىٌّ - صِبْيَةٌ ؛

8. فَعَلَةٌ: طَالِبٌ - طَلَبَةٌ ؛ خَادِمٌ - خَدَمَةٌ ؛

9. فِعَلَةٌ: قِرْدٌ - قِرَدَةٌ ؛ فِيلٌ - فِيَلَةٌ ؛

10. فُعَلَةٌ: هَادٍ(ى) - هُدَاةٌ(هُدَيَةٌ) ؛ قَاضٍ(ى) - قُضَاةٌ ؛

11. أَفْعَالٌ: فَرَسٌ - أَفْرَاسٌ ؛ حُكْمٌ - أَحْكَامٌ ؛

12. أَفْعُلٌ: رِجْلٌ - أَرْجُلٌ ؛ شَهْرٌ - أَشْهُرٌ ؛

13. أَفْعِلَةٌ: سُؤَالٌ - أَسْئِلَةٌ ؛ جَوَابٌ - أَجْوِبَةٌ ؛

14. أَفْعِلاَءُ: نَبِىٌّ - أَنْبِيَاءُ ؛ وَلِىٌّ - أَوْلِيَاءُ ؛

15. فُعَلاَءُ: عَالِمٌ - عُلَمَاءُ ؛ أَمِيرٌ - أُمَرَاءُ ؛

16. فُعَّلٌ: رَاكِعٌ - رُكَّعٌ ؛ سَاجِدٌ - سُجَّدٌ ؛

17. فُعَّالٌ: تَاجِرٌ - تُجَّارٌ ؛ حَاكِمٌ - حُكَّامٌ ؛

18. فِعَالٌ: جَبَلٌ - جِبَالٌ ؛ صَغِيرٌ - صِغَارٌ ؛

19. فِعَالَةٌ: حَجَرٌ - حِجَارَةٌ ؛

20. فُعَالٌ: إِنْسَانٌ - أُنَاسٌ(النَّاسُ) ؛

21. فُعُولٌ: عِلْمٌ - عُلُومٌ ؛ أَمْرٌ - أُمُورٌ ؛

22. فُعُولَةٌ: بَعْلٌ - بُعُولَةٌ ؛ خَيْطٌ - خُيُوطَةٌ ؛

23. فَعِيلٌ: حِمَارٌ - حَمِيرٌ ؛ عَبْدٌ - عَبِيدٌ ؛

24. فِعْلاَنٌ: غُلاَمٌ - غِلْمَانٌ ؛ صَبِيٌّ - صِبْيَانٌ ؛

25. فُعْلاَنٌ: بَلَدٌ - بُلْدَانٌ ؛ أَحْمَرُ - حُمْرَانُ ؛

26. مَفْعِلَةٌ: شَيْخٌ - مَشِيخَةٌ(مَشْيِخَةٌ) ؛

27. مَفْعُولاَءُ: شَيْخٌ - مَشْيُوخَاءُ ؛ كَبِيرٌ - مَكْبُورَاءُ ؛

28. فَعْلَى: مَرِيضٌ - مَرْضَى ؛ شَتِيتٌ - شَتَّى ؛

29. فَعَالَى: صَحْرَاءُ - صَحَارَى ؛ خَطِيئَةٌ - خَطَايَا ؛

30. فُعَالَى: سَكْرَانٌ - سُكَارَى ؛ أَسِيرٌ - أُسَارَى ؛

31. فَعَالِى: أَهْلٌ - أَهَالٍ(الأهالى) ؛ أَرْضٌ - أَرَاضٍ ؛

32. فَعَالِلَةٌ: مَلَكٌ - مَلاَئِكَةٌ ؛ تِلْمِيذٌ - تَلاَمِذَةٌ.

جَمْعُ الْجَمْع ِ .§ -30

Кейбір исмдер толығырақ түсінік беру үшін көпше түрге екі рет өткізіледі. Мысалы, كَلْبٌ - сөзінің көпше түрі أَكْلُبٌ. Ал أَكْلُبٌ сөзінің көпше түрі – أَكَالِبُ. Мұндай мысалдарды көптеп келтіре беруге болады. Мысалы:

سِوَارٌ - أَسْوِرَةٌ ، أَسَاوِيرُ ، أَسَاوِرَةٌ ؛

خَبَرٌ - أَخْبَارٌ ، أَخْبَارَاتٌ ؛

رَجُلٌ - رِجَالٌ ، رِجَالاَتٌ ؛

صَاحِبٌ - صَوَاحِبُ ، صَوَاحِبَاتٌ ؛

جَمَلٌ - جِمَالٌ ، جِمَالَةٌ ، جِمَالاَتٌ.

جموع كثيرة

Кейбір исмдерде екі, үш немесе одан да көп әр түрлі жамъ формасы болады. Мысалы:

صَبِىٌّ - صِبْيَةٌ ، صِبْيَانٌ; غُلاَمٌ - غِلْمَةٌ ، أَغْلِمَةٌ ، غِلْمَانٌ;

دَارٌ - دُوَرٌ ، آدُرٌ ، دِيَارٌ; رِيحٌ - رِيَاحٌ ، أَرِيَاحٌ ، أَرْوَاحٌ;

سَنَةٌ - سِنُونَ ، سِنَوَاتٌ ، سُنَوَاتٌ ، سَنَهَاتٌ;

بَحْرٌ - بِحَارٌ ، بُحُورٌ ، أَبْحُرٌ ، أَبْحَارٌ;

شَيْخٌ - شُيُوخٌ ، أَشْيَاخٌ ، شَيْخَةٌ ، شَيْخَانٌ ، مَشِيخَةٌ ، مَشِيخَاءُ ، مَشَائِخُ ، مَشْيُوخَاءُ;

عَبْدٌ - عِبَادٌ ، عَبِيدٌ ، عُبُودٌ ، أَعْبُدٌ ، أَعْبَادٌ ، أَعْبِدَةٌ ، أَعَابِدُ ، مَعْبِدَةٌ، مَعْبُودَى ، مَعْبُودَاءُ ، مَعَابِدُ ، عُبُدٌ ، عَبِدٌ ، عُبْدَانٌ ، عِبْدَانٌ ، عِبِدَّانٌ ، عِبِدَّى ، عَبِدَّاءُ ، عَبْدُونَ ، عَبِيدُونَ.