Тамйизи махкумийдің мысалдары:

زَيْدٌ أَحْسَنُ خُلْقًا ؛ زَيْدٌ أَفْضَلُ عِلْمًا ؛ زَيْدٌ أَشْرَفُ نَسَبًا ؛ زَيْدٌ أَكْثَرُ مَالاً؛ زَيْدٌ أَقَلُّ وَلَدًا ؛ زَيْدٌ أَصْدَقُ قَوْلاً ؛ زَيْدٌ طَيِّبٌ نَفْسًا ؛ هَذَا أَشَدُّ حُمْرَةً.

Берілген сөйлемдердегі әр тамйиз, негізінде, бастауыш болып табылады, өйткені бұл сөйлемдер, негізінде, төмендегідей сипатқа ие:

خُلْقُ زَيْدٍ أَحْسَنُ ؛ عِلْمُ زَيْدٍ أَفْضَلُ ؛ نَسَبُ زَيْدٍ أَشْرَفُ ؛ مَالُ زَيْدٍ أَكْثَرُ؛ وَلَدُ زَيْدٍ أَقَلُّ ؛ قَوْلُ زَيْدٍ أَصْدَقُ ؛ نَفْسُ زَيْدٍ طَيِّبٌ ؛ حُمْرَةُ زَيْدٍ أَشَدُّ.

Исми микдарий – مِثْلُ ؛ مَسَاحَةٌ ؛ كَيْلٌ ؛ وَزْنٌ ؛ عَدَدٌ сияқты зат есімдер немесе соларды білдіретін (киная) كَذَا ؛ كَأَيِّنْ ؛ كَمْ ؛ قَدَرٌ ؛ ذِرَاعٌ ؛ صَاعٌ ؛ رَطْلٌ ؛ عِشْرُونَ сөздері.

Тамйизи миқдарийдің мысалдары:

عدديات:

قِيمَةُ هَذَاالْكِتَابِ عِشْرُونَ دِرْهَمًا ؛ إِشْتَرَيْتُ سِتِّينَ كِتَابًا بِثَلاَثِينَ دِينَارًا ؛ صُمْنَا ثَلاَثِينَ يَوْمًا ؛ عُمْرُهُ سَبْعُونَ سَنَةً وَ أَحَدَ عَشَرَ شَهْرًا وَخَمْسَةَ عَشَرَ يَوْمًا وَ إِحْدَى عَشَرَةَ سَاعَةً وَ خَمْسَةٌ وَ خَمْسِينَ دَقِيقَةً ؛ خَرَجْتُ عَنِ الْبَلْدَةِ فِى إِحْدَى عَشَرَةَ سَاعَةً وَ ثَلاَثِينَ دَقِيقَةً ؛ كَمْ دِينَارًا مَالُكَ؟ مَالِي تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ دِينَارًا ؛ كَأَيِّنْ دِرْهَمًا تُعْطِي لِي ؟ أُعْطِي لَكَ تِسْعُونَ دِرْهَمًا ؛ مَالُهُ كَذَا غُرُشًا.

وزنيات:

إِشْتَرَيْتُ رَطْلَيْنِ زَيْتًا ؛ بِعْتُ مَنَوَيْنِ سَمْنًا ؛ هَذَا قِنْطَارٌ عَسَلاً ؛ زِدْتُ عَلَى السَّمْنِ قَدَرَهُ عَسَلاً ؛ زِدْتُ عَلَى الْعَسَلِ مِثْلَهُ مَاءً.

كيليات:

إِشْتَرَيْتُ صَاعَيْنِ تَمَرًا ؛ وَرَاقُودًا خَلاًّ ؛ وَقَفِيزًا بُرًّا ؛ وَصَاعَيْنِ شَعِيرًا.

مساحيات:

إِشْتَرَيْتُ ذِرَاعَيْنِ حَرِيرًا ؛ بِعْتُ جَرِيبَيْنِ مَزْرَعَةً ؛ أَعْطَيْتُ ذِرَاعًا بَزًّا.

Тамйизи миқдарийдің саны болмаған мумаяздарды да музафин илайһи қылып қосуға болады. Мысалы:

إِشْتَرَيْتُ رَطْلَىْ زَيْتٍ وَ صَاعَىْ تَمَرٍ وَ ذِرَاعَىْ حَرِيرٍ وَ ذِرَاعَ بَزٍّ.

Сондай-ақ тамйиздерді مِنْ жар харфінің көмегімен мажрур қылып қолдануға да болады. Мысалы:

إِشْتَرَيْتُ سِتِّينَ مِنْ كِتَابٍ وَ رَطْلَيْنِ مِنْ زَيْتٍ وَ صَاعَيْنِ مِنْ تَمْرٍ وَ ذِرَاعَيْنِ مِنْ حَرِيرٍ.

Ескерту: إِمْتَلَأَ الإِنَاءُ مَاءً және هَذَا مَمْلُوءٌ خَلاًّ деген сөйлемдердегі مَاءً жәнеخَلاًّ сөздері тамйиз болмайды, махфузул-жар болады, өйткені олардың түбірі (негізі) - بِالْمَاءِ және بِالْخَلِّ. Жар әріптері түсірілгеннен кейін олар мансуб болды (“Махфузул-жар” тарауында бұған мысалдар келтіріледі).

مستثنى .§ -60

Ережеге бағынбайтын сөздердің (истисна) бірінен кейін келген зат есім vecnfcyа деп аталады. Ережеге бағынбайтын сөздер - 8:

إِلاَّ ؛ حَاشَا ؛ خَلاَ ؛ عَدَا ؛ مَا خَلاَ ؛ مَا عَدَا ؛ لَيْسَ ؛ لاَ يَكُونُ.

Мысалдары:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ إِلاَّ زَيْدًا ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدًا ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ خَلاَ زَيْدًا ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ عَدَا زَيْدًا ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ مَا خَلاَ زَيْدًا ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ مَا عَدَا زَيْدًا ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ لَيْسَ زَيْدًا ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ لاَيَكُونُ زَيْدًا.

Истисна – бұл айтылған баяндауыштың (амал-әрекет) хүкімінен бір нәрсені бөліп шығару. Мустасна – бұл айтылған баяндауыштан шығарылған бір сөз. Мустаснаның алдында тұрған сөз мустасна минһу деп аталады.

Мысалы, جَاءَنِيَ الْقَوْمُ إِلاَّ زَيْدًا деген сөйлемде القوم сөзі - мустасна минһу, إِلاَّ - истисна сөз, ал زَيْدًا - мустасна.

Қағида: Мустаснаның мағынасы әрқашан мустасна минһудың мағынасына қарама-қарсы болады. Алдыңғы сөйлемдегі القوم сөзінің мағынасы زيدًا сөзінің мағынасына қарама-қарсы болып тұр.

Мустаснаи муаххар және мустаснаи мукаддам. Мустана минхудан кейін тұратын мустасна мустаснаи муаххар деп аталады. Мысалы: جَاءَنِيَ الْقَوْمُ إِلاَّ زَيْدًا. Мустана минхудан бұрын тұратын мустасна мустаснаи муқаддам деп аталады. Мысалы: جَاءَنِي إِلاَّ زَيْدًا الْقَوْمُ .

Мустаснаи муттасил және мустаснаи мунқатиъ. Егер мустасна мустасна минһудың бір бөлігі болса және истисна жоқ кезде мустасна мустасна минһудың мағынасына ие болса, онда ол мустаснаи муттасил деп аталады. Мысалы: جَاءَنِيَ الْقَوْمُ إِلاَّ زَيْدًا деген сөйлемдегі زَيْدًا сияқты. Ол إِلاَّ харфімен истисна етілмесе де, قَوْمٌ сөзінің сөзінің мағынасына кіреді, яғни қауымның ішінде Зәйд те келген болады.

Егер мустасна мустасна минһудың бір бөлігі болмаса және истисна жоқ кезде мустасна мустасна минһудың мағынасына ие болмаса, онда ол мустаснаи мунқатиъ деп аталады. Мысалы, جَاءَنِيَ الْقَوْمُ إِلاَّ حِمَارًا деген сөйлемдегі حِمَارًا басқа сөздерден ерекшеленіп (исключение) тұрғанымен, оның قَوْمٌ сөзінің мағынасына қатысы жоқ.

Қағида: Кез келген мустасна мансуб болып табылады. Тек болымсыз сөйлемнен (жүмләи адамия) кейін إلاّ арқылы берілген мустаснаи муаххари муттасил бұл ережеге бағынбайды. Бұл мұндай истасналардың эърабы мустасна минһудың эърабына бағынатындығымен байланысты болады. Жүмләи адамияда мустасна минһудың етістігі болымды (мусбат) емес, болымсыз (манфий) болып келеді. Мысалы:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ إِلاَّ زَيْدٌ ؛ مَا رَأَيْتُ أَحَدًا إِلاَّزَيْدًا ؛ مَا جَلَسْتُ بِأَحَدٍ إِلاَّ بِزَيْدٍ.

Бұл мысалдарда болымсыз сөйлемнен (жүмләи адамия) кейін келтірілген әр мустасна жүмләи хафияи вужудияның бір бөлігі болып табылады. Олардың осы болымды сөйлемдердің (жүмләи вужудия) ішінде тұрғандығына байланысты олардың эърабы, яғни харакаты болады. Мысалы:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ إِلاَّ زَيْدٌ

негізінде:

. .... إِلاَّ زَيْدٌ جَاءَنِي;

مَا رَأَيْتُ أَحَدًا إِلاَّ زَيْدًا

негізінде:

.... إِلاَّ زَيْدًا رَأَيْتُ;

مَا جَلَسْتُ بِأَحَدٍ إِلاَّ بِزَيْدٍ

негізінде:

.... إِلاَّ يِزَيْدٍ جَلَسْتُ;

لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ

негізінде:

لاَ إِلَهَ مَوْجُودٌ إِلاَّاللَّهُ مَوْجُودٌ.

Мустаснои муфарраъ. Кейбір сөйлемдерде мустасна минһу түсіріледі. Мысалы:

مَا جَاءَنِي....إِلاَّ زَيْدٌ

негізінде –

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ إِلاَّ زَيْدٌ;

مَا رَأَيْتُ....إِلاَّ زَيْدًا

негізінде –

مَا رَأَيْتُ أَحَدًا إِلاَّ زَيْدًا;

مَا جَلَسْتُ....إِلاَّ بِزَيْدٍ

негізінде –

مَا جَلَسْتُ بِأَحَدٍ إِلاَّ بِزَيْدٍ.

قَرَأْتُ...إِلاَّ يَوْمَ الْجُمُعَةِ

негізінде -

قَرَأْتُ كُلَّ يَوْمٍ إِلاَّيَوْمَ الْجُمُعَةِ.

حاشا ؛ خلا ؛ عدا

Бұл сөздерден кейін харакаттың үш түрін қоюға болады: 1) рафъ, 2) насб және 3) жар.

Егер бұл етістік болса, онда бұдан кейін марфуъ жағдайындағы фаъил келеді. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدٌ ؛ خَلاَ زَيْدٌ ؛ عَدَا زَيْدٌ.

 Егер ол истисна әрпі болса, онда одан кейін мансуб жағдайындағы мустасна келеді. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدًا ؛ خَلاَ زَيْدًا ؛ عَدَا زَيْدًا.

 Егер бұл жар харфі болса, онда одан кейін мажрур келеді. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدٍ ؛ خَلاَ زَيْدٍ ؛ عَدَا زَيْدٍ.

غَيْرَ ؛ سِوَى

Кейде истисналар غَيْرَ және سِوَى сөздерінің көмегімен жасалады. Алайда олардың мустасналары музафин илайһи болады, сондықтан әрдайым мажрур жағдайында тұрады. Ал бұл сөздердің өздері, көбінесе, болымды сөйлемнен (жүмләи вужудия) соң тұрып, мансуб болып келеді. Мысалы:

جَاءَنِيَ الْقَوْمُ غَيْرَ زَيْدٍ ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ سِوَى زَيْدٍ.

Болымсыз сөйлемнен кейін олар анықтауыш рөлін ойнайды да, өз мустасна минһуларына сәйкес келеді. Мысалы:

مَا جَاءَنِي أَحَدٌ غَيْرُ زَيْدٍ ؛ مَا جَاءَنِي أَحَدٌ سِوَى زَيْدٍ ؛ مَا رَأَيْتُ أَحَدًا غَيْرَ زَيْدٍ ؛ مَارَأَيْتُ أَحَدًا سِوَى زَيْدٍ ؛ مَا جَلَسْتُ بِأَحَدٍ غَيْرِ زَيْدٍ ؛ مَا جَلَسْتُ بِأَحَدٍ سِوَى زَيْدٍ.

ذُوالْجَارّ .§61

Жарлармен (“Харфтер” тарауында қарастырылған) қосылып айтылатын зат есімдер зул-жар деп аталады. Зул-жар “жар харфі бар” деген мағынаны береді. Жар харфтері - 16:

بـِ ؛ لـِ ؛ كـَ ؛ فِى ؛ مِنْ ؛ عَنْ ؛ إِلَى ؛ عَلَى ؛ حَتَّى ؛ مُذْ ؛ مُنْذُ ؛ حَاشَا؛ خَلاَ ؛ عَدَا ؛ وَ ؛ تـَ.

Қағида: Әрбір зул-жар зат есім өздерінен бұрын тұрған жар харфінің әсерінен мажрур болады. Мысалы:

كَتَبْتُ بِالْقَلَمِ ؛ ضَرَبْتُ لِلتَّأْدِيبِ ؛ كَتَبْتُ كَالْخَطَّاطِ ؛ جَلَسْتُ فِى الْمَسْجِدِ ؛ رَجَعْتُ مِنَ السَّفَرِ ؛ خَرَجْتُ عَنِ الْبَيْتِ ؛ خَرَجْتُ إِلَى السَّفَرِ ؛ كَتَبْتُ عَلَى الصَّحِيفَةِ ؛ إِجْتَهَدْتُ حَتَّى الصَّبَاحِ ؛ لاَ أَرَي زَيْدًا مُذْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ ؛ لاَ أَرَى زَيْدًا مُنْذُ يَوْمِ السَّبْتِ ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ حَاشَا زَيْدٍ ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ خَلاَ زَيْدٍ ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ عَدَا زَيْدٍ ؛ وَاللَّهِ لَنُصَلِّبَنَّ ؛ تَاللَّهِ لَنَصُومَنَّ.

مُلْحَقَاتِ ذِى الْجَارّ

سِرْتُ مَعَ زَيْدٍ ؛ جَاءَنِيَ الْقَوْمُ سِوَى زَيْدٍ ؛ جَاءَنِي زَيْدٌ دُونَ بَكْرٍ ؛ جَاءَنِي زَيْدٌ بِدُونِ بَكْرٍ ؛ جَلَسَ زَيْدٌ بِلاَ أَدَبٍ ؛ جَلَسَ زَيْدٌ بِغَيْرِ أَدَبٍ ؛ جَلَسْتُ لَدَى الأُسْتَاذِ ؛ جَلَسْتُ لَدُنْ زَيْدٍ ؛ جِئْتُ مِنْ لَدُنْ زَيْدٍ.

Қағида: Әрбір зул-жар мажрур болып келеді. Мысалы:

جِئْتُ بِزَيْدٍ ؛ جِئْتُ بِزَيْدَيْنِ ؛ جِئْتُ بِزَيْدِينَ ؛ جِئْتُ بِأَبِى بَكْرٍ.

Зул-жар қатынасы

Қағида: Зул-жарлар сөйлемде әрдайым етістікке немесе исми сифатқа қатысты болады. Қай етістікке немесе исми сифатқа қатысты болатыны оны аударғаннан кейін айқындалады. Мысалы: كَتَبْتُ بِالْقَلَمِ деген сөйлемдегі بِالْقَلَمِ сөзі كَتَبْتُ етістігіне қатысты екендігі айқын.