Әр түрлі өзгертілген жамъ формалары

أَبُو - أَبُونَ ، آبَاءٌ; أُمٌّ - أُمَّهَاتٌ; أُنْثَى - إِنَاثٌ; اِبْنٌ - أَبْنَاءٌ ، بَنُونَ;

اِبْنَةٌ - بَنَاتٌ; أَخُو - إِخْوَةٌ ، إِخْوَانٌ; أُخْتٌ - أَخَوَاتٌ; اِمْرَأَةٌ - نِسَاءٌ، نِسْوَةٌ ، نِسْوَانٌ; أَمَةٌ - آمَاءٌ; مَاءٌ - مِيَاهٌ; شَاةٌ - شِيَاةٌ; شَفَةٌ - شِفَاهٌ; ثَوْبٌ - ثِيَابٌ; فَمٌ - أَفْوَاهٌ; حُوتٌ - حِيتَانٌ; نَارٌ - نِيرَانٌ; مَيِّتٌ - مَوْتَى ، أَمْوَاتٌ; بِئْرٌ - آبَارٌ; آنٌ - آنَاءٌ; أَدَبٌ - آدَابٌ; قَوْسٌ - قِسِىٌّ; دَلْوٌ - دُلِىٌّ ، أَدْلٍ (الأَدْلِى); يَدٌ - أَيْدٍ (الأَيْدِى); عَدُوٌّ - أَعْدَاءٌ; إِمَامٌ - أَئِمَّةٌ; قِيَاسٌ - أَقِيسَةٌ; حَلْيٌ - حُلْيٌ; قَرْيَةٌ - قُرًى (الْقُرَى); حَالٌ - أَحْوَالٌ; يَوْمٌ - أَيَّامٌ; لِحْيَةٌ - لِحًى(اللِّحَى); إِنَاءٌ - آنِيَةٌ; بَائِعٌ - بَاعَةٌ; حُسْنٌ - مَحَاسِنُ; شَافِعِىٌّ - شَافِعِيَّةٌ; حَنْبَلِيٌّ - حَنَابِلَةٌ; عَبْدُاللَّهِ - عَبَادِلَةٌ; نَصْرَانِىٌّ - نَصَارَى; عَرَبِىٌّ - عَرَبٌ; يَهُودِىٌّ - يَهُودٌ; تُرْكِىٌّ - تُرْكٌ; عَسْكَرِىٌّ - عَسْكَرٌ.

جَمْعِ قِلَّتْ وَ جَمْعِ كَثْرَتْ

Араб тілінде жамъ екі түрлі болады:  Оннан аз санды көрсету үшін;  Оннан көп санды көрсету үшін. Оннан аз санды көрсету үшін жұмсалатын жамъ жамъу киллат деп аталады. Мысалы,

أَغْلِمَةٌ ؛ صِبْيَةٌ ؛ أَيْتَامٌ ؛ أَفْلُسٌ.

Оннан көп санды көрсету үшін жұмсалатын жамъ жамъу касрат деп аталады. Мысалы,

غِلْمَانٌ ؛ صِبْيَانٌ ؛ يَتَامَى ؛ فُلُوسٌ.

Тоғыз теңгесі бар араб «لِى فُلُوسٌ» деп айтпайды, « أَفْلُسٌ لِى» деп айтады. Егер онда он теңгеден көп ақша болса, ол: « «لِى أَفْلُسٌ деп айтпайды, « لِى فُلُوس « деп айтады.

Қағида: أَفْعِلَةٌ ؛ فِعْلَةٌ ؛ أَفْعَالٌ ؛ أَفْعُلٌ қалыбындағы әрбір жамъ асғарлар, сондай-ақ жамъ нуний және жамъ таилар жамъу киллат болып саналады. Ал қалған жамъу асғарлар жамъу касрат болып саналады.

اسم مُصَغَّر .§ -31

Егер белгілі бір зат есімнің кішірейткіш формасын жасау үшін оның бірінші әрпіне замма, екіншісіне фатха қойылады да, екінші әріптен соң сүкунды ـيْـ әрпі қосылады. Мысалы: رُجَيْلٌ - رَجُلٌ.

Кішірецткіш формадағы исм исми мусағғар немесе исми тасғир деп аталады.

أوزان مصغر

Исми мусағғарлар мынадай үш қалыпта кездеседі:

1) فُعَيْلٌ: رُجَيْلٌ ؛ فُرَيْسٌ ؛ قُلَيْمٌ ؛ رُؤَيْسٌ ؛

2) فُعَيْعِلٌ: دُرَيْهِمٌ ؛ مُكَيْتِبٌ ؛ مُسَيْجِدٌ ؛ أُحَيْمِرٌ ؛

3) فُعَيْعِيلٌ: مُسَيْكِينٌ ؛قُنَيْدِيلٌ ؛ أُبَيْرِيقٌ ؛ سُكَيْكِينٌ.

قواعد تصغير

Қағида: Үшінші әрпі (ا) немесе (و) болған исмдер тасғир жасалғанда исмдердің (ا) және (و) әріптері ـيـ әрпіне өзгеріп, идғам жасалынады. Мысалы كِتَابٌ - كُتَيِّبٌ ؛ رَسُولٌ – رُسَيِّلٌ .

Қағида: فَاعِلٌ қалыбындағы исм кішірейту формасына өткенде, оның (ا) әрпі (و) әрпіне өзгереді. Мысалы:

شَارِبٌ - شُوَيْرِبٌ ؛ حَاجِبٌ - حُوَيْجِبٌ.

Қағида: فَاعُولٌ қалыбындағы исмдер кішірейту формасына өткенде, оның (ا) әрпі (و) әрпіне өзгереді. Мысалы:

قَانُونٌ - قُوَيْنِينٌ ؛ جَاسُوسٌ - جُوَيْسِيسٌ.

Қағида: مَفْعُولٌ және مِفْعَالٌқалыптарындағы исмдердің соңғы (و) және (ا) әріптері кішірейту формасына өткенде ى әрпіне өзгереді. Мысалы:

مَكْتُوبٌ - مُكَيْتِيبٌ ؛ مِفْتَاحٌ - مُفَيْتِيحٌ.

Қағида: Таи таъниске аяқталатын исмдер кішірейту формасына өткенде , өз ة әріптерін жоғалтпайды. Мысалы: بَلْدَةٌ - بُلَيْدَةٌ ؛ قَرْيَةٌ - قُرَيَّةٌ ؛ قَارُورَةٌ – قُوَيْرِيرَةٌ .

Қағида: خَاصَّةٌ ؛ دَابَّةٌ формасындағы исмнің тасғиры خُوَيِّصَةٌ ؛ دُوَيِّبَةٌ формасында болады.

Қағида: Таънис белгісінен тыс муаанаси самаъий белгісі бар үш әріпті исмдер тасғир жасалғанда, олардың соңына бір таи таънис қосылады. Мысалы:

أَرْضٌ - أُرَيْضَةٌ ؛ رِجْلٌ - رُجَيْلَةٌ ؛ عَصَا - عُصَيَّةٌ.

Қағида: Бес әріпті исмдерді кішірейту формасына (тасғир) өзгерткенде, олар өз соңғы әріптерін жоғалтады. Мысалы:

سَفَرْجَلٌ - سُفَيْرِجٌ ؛ جَحْمَرِشٌ - جُحَيْمِرٌ ؛ عَنْدَلِيبٌ - عُنَيْدِلٌ.

Қағида: Идғам немесе эълалдың (әлсіз әріптер) көмегімен өзгертілген исмдер кішірейту формасына өздерінің бастапқы түбір түрлеріне қайтарылғаннан соң ғана өткізіледі. Мысалы:

سَدٌّ - سَدَدٌ - سُدَيْدٌ ؛ خَطٌّ - خَطَطٌ - خُطَيْطٌ ؛ خُفٌّ - خُفَفٌ - خُفَيْفٌ ؛ بَابٌ - بَوْبٌ - بُوَيْبٌ ؛ نَابٌ - نَيْبٌ - نُيَيْبٌ ؛ مِيزَانٌ - مِوْزَانٌ - مُوَيْزِينٌ.

Қағида: Соңғы түсірілген иллат әріптері бар исмдер кішірейту формасына өткізілгенде, өздерінің тасғир ى әрпімен идғам жасалған иллат әріптерін қайтарып алады. Мысалы:

أَبٌ - أُبَيٌّ ؛ أَخٌ - أُخَيٌّ ؛ اِبْنٌ - بُنَيٌّ ؛ يَدٌ - يُدَيَّةٌ ؛ أَمَةٌ - أُمَيَّةٌ.

Бұл зат есімдердің бұрынғы алғашқы (түбір) формалары - أَمَيَةٌ ؛ يَدْيٌ ؛ بَنُو ؛ أَخُو ؛ أَبُو болған.

Қағида: دِيْوَانٌ ؛ دِينَارٌ ؛ إِنْسَانٌ формасындағы исмдердің тасғиры ережелерден тыс دُوَيْوِينٌ ؛ دُنَيْنِيرٌ؛ أُنَيْسِيَانٌ формасында болады.

Қағида: سَكْرَانُ ؛ عَذْرَاءُ ؛ حُبْلَي формасындағы исмдердің тасғиры سُكَيْرَانُ ؛ عُذَيْرَاءُ ؛ حُبَيْلَي формасында болады.

Қағида: اَلَّتِي ؛ اَلَّذِي ؛ تَا ؛ ذَا сөздерінің тасғиры اَللَّتَيَّا ؛ اَللَّذَيَّا ؛ تَيَّا ؛ ذَيَّا формасында болады.

Қағида: Кейбір исмдер тасғирға заида әріптері (қосымша әріптер) түсіріліп барып өткізіледі. Мысалы:

أَحْمَدٌ - حُمَيْدٌ ؛ حَارِثٌ - حُرَيْثٌ ؛ فَارُوقٌ - فُرَيْقٌ.

Мұндай тасғирлар тасғири тархим, яғни қысқартылған тархим деп аталады.

فائدة تصغير

Исмдер, көбінесе, тасғирға оның, шын мәнінде, шағын (кішкентай) екендігін көрсету үшін өткізіледі. Мысалы: قُلَيْمٌ (шағын қалам).

Кейде исмдер кішірейту формасына оның мағынасын төмендету, азайту үшін өткізіледі. Мысалы: رُجَيْلٌ (кішкентай адам).

Ал кейбір жағдайларда тасғир исмдердің мағыналарын құрметтеу, жақсы көру сияқты мағыналарды білдіру үшін қолданылады. Мысалы, بُنَيٌّ ؛ أُبَيٌّ (әкетай, балажаным)

اسم منسوب .§ -32

Егер бір нәрсенің қандай да бір исмнің мағынасына қатыстығын білдіру үшін ол исмнің соңына ташдидті (ىّ) әрпі қосылады. Мысалы: , مِصْرِىٌّ Мысырлық, Египеттік. Сондай-ақ بَغْدَادِىٌّ, قَزَانِىٌّ және тағы басқа осылар сияқты исмдер исми мансуб деп аталады.

قواعد نسبة

Қағида: Исми мансуб муаннас үшін қолданылғанда, оның соңына таи таънис жалғанады. Мысалы: مِصْرِيَّة ٌ ؛ بَغْدَادِيَّةٌ ؛ قَزَانِيَّةٌ.

Қағида: Таи таъниске аяқталатын исмдер қатыстық формаға (исми мансуб) өзгергенде, көбінесе, олардың ة әрпі түсіріледі. Мысалы:

عَادَةٌ - عَادِىٌّ ؛ تَجْرِبَةٌ - تَجْرِبِىٌّ ؛ مَكَّةٌ - مَكِّىٌّ؛ كُوفَةٌ - كُوفِىٌّ.

Қағида: فَاعِلَةٌ ؛فَعِيلَةٌ қалыбындағы исмдер исми нисбатқа ауысқанда, олардың ى және ة әріптері түсіріледі де, فَعَلِىٌّ қалыбына ие болады. Мысалы:

مَدِينَةٌ - مَدَنِىٌّ ؛ جَزِيرَةٌ - جَزَرِىٌّ؛ بَادِيَةٌ - بَدَوِىٌّ؛ عَلِىٌّ - عَلَوِىٌّ.

Араб тілінде حَقِيقَةٌ - حَقِيقِىٌّ ؛ طَبِيعَةٌ - طَبِيعِىٌّ типтес исмдер сирек кездеседі.

Қағида: Соңында алиф әрпі келетін исмдер исми мансубқа ауысқанда, олардың алиф әрпі و әрпіне өзгереді. Мысалы:

مُوسَى - مُوسَوِىٌّ ؛ عِيسَى - عِيسَوِىٌّ ؛ مُصْطَفَى - مُصْطَفَوِىٌّ ؛ مَعْنَى - مَعْنَوِىٌّ ؛ دُنْيَا - دُنْيَوِىٌّ ؛ أُخْرَى - أُخْرَوِىٌّ.

مُصْطَفِىٌّ؛ عِيسِىٌّ ؛ مُوسِىٌّ сияқты сөздер мен بُخَارِىٌّ сияқты исмдер сирек кездеседі.

Қағида: Соңғы әріптері алифи мамдуда және хамза болған исмдер исми мансубқа өткенде, олардың хамзалары و әрпіне өзгереді. Мысалы:

صَحْرَاءُ - صَحْرَاوِىٌّ ؛ عَذْرَاءُ - عَذْرَاوِىٌّ ؛ سَمَاءُ - سَمَاوِىٌّ ؛ شِتَاءُ - شِتَاوِىٌّ.

مَائِىٌّ - مَاءٌ сияқты исмдер ережеге бағынбайды.

Қағида: كُرَةٌ؛ لُغَةٌ؛ شَفَةٌ؛ سَنَةٌ сияқты исмдер исми мансубқа өткенде, ة әрпі و әрпіне өзгереді. Мысалы:

سَنَوِىٌّ ؛ شَفَوِىٌّ ؛ لُغَوِىٌّ ؛ كُرَوِىٌّ.

Қағида: مُفْتِى ؛ قَاضِى ؛ كُرْسِى сияқты исмдер исми мансубқа өткенде, олардың соңғы ى әрпі түсіріледі. Мысалы: مُفْتِىٌّ ؛ قَاضِىٌّ ؛ كُرْسِىٌّ.

Қағида: Көпше түрде тұрған исмді исми мансубқа өткізгенде, оны жекеше түрге айналдырып алу керек. Мысалы: خَدَمَةٌ - خَادِمِىٌّ ؛ كُتُبٌ - كِتَابِىٌّ.

Көпше түрде тұрған исм оның түрі (жекеше түрге – ауд.еск.) өзгермейінше исми мансубқа өте алмайды. Ал أَخْلاَقِىٌّ және فَرَائِضِىٌّ типтегі исмдер өте сирек кездеседі.

Қағида: عَشْرَةٌ .. ثَلاَثَةٌ ؛ اِثْنَانِ ؛ أَحَدُ сияқты исми ададтар исми мансубқа өткенде, عُشَارِىٌّ .. ثُلاَثِىٌّ ؛ ثُنَائِىٌّ ؛ أُحَادِىٌّ формаларына ауысады.

Қағида: Кейбір исмдер исми мансубқа өткенде, оларға ى нисбат әрпінің алдынан бір (ا) және бір кәсралы нун (نِ ) қосылады. Мысалы:

نَفْسٌ- نَفْسَانِيٌّ؛رُوحٌ - رُوحَانِىٌّ؛جِسْمٌ - جِسْمَانِىٌّ؛حَقٌّ - حَقَّانِىٌّ.

Исми мансубтың 7 түрлі сөзжасамы бар:

مِصْرِىٌّ ؛ مِصْرِيَّانِ ؛ مِصْرِيُّونَ ؛ مِصْرِيَّةٌ ؛ مِصْرِيَّتَانِ ؛ مِصْرِيَّاتٌ;

اَشْعَرِيٌّ ؛ اَشْعَرِيَّانِ ؛ اَشَاعِرَةُ; نَصْرَانِيٌّ ؛ نَصْرَانِيَّانِ ؛ نَصَارَى.

صيغة منسوب

Кейбір зат есімдерді исми мансубқа өткізгенде, оларға ى әрпі қосылмайды. Осы мақсатта олар فَاعِلٌ немесе فَعَّالٌ қалыбына ауысады. Мысалы:

فَاعِلٌ: لاَبِنٌ ؛ نَاعِلٌ ؛ رَاجِلٌ ؛ فَارِسٌ.

فَعَّالٌ: حَدَّادٌ ؛ خَبَّازٌ ؛ بَقَّالٌ ؛ عَطَّارٌ.

Бұл сияқты зат есімдер сийгаи мансуб деп аталады. Олар исми фаъил және исми фаъалдың сөзжасамдары емес, өйткені исми фаъил және исми фаъал үнемі исми масдардан жасалады. Ал бұл зат есімдер ими заттан жасалып тұр.

مَعْرِفَةٌ وَ نَكِرَةٌ .§ -33

Исмдер екі түрге бөлінеді:  Маърифа және  Накра.

Мағынасы белгілі зат есімдер маърифа (белгілілік форма) деп аталады. Мысалы:

هَذَا ؛ اَلْفَرَسُ ؛ زَيْدٌ.

Мағыналары белгісіз зат есімдер накра (белгісіздік форма) деп аталады. Мысалы: كِتَابٌ ؛ رَجُلٌ ؛ فَرَسٌ.

Маърифа 6 түрге бөлінеді:

 Алам - أَحْمَدُ؛ عَلِىٌّ؛ عَمْرٌو؛ بَكْرٌ؛ زَيْدٌ;

 «ال» - ды зат есімдер الْمَعْلُومُ ؛ الْعَالِمُ ؛ الْكِتَابُ ؛ الرَّجُلُ ؛ الْفَرَسُ;

 Исми замир - أَنْتُمَا؛ أَنْتَ؛ هُنَّ؛ هُمَا؛ هِىَ؛ هُمْ؛ هُمَ؛ هُوَ...

 Исми ишара - ذَاكَ؛ هَاؤُلاَءِ؛ هَاتَانِ؛ هَاتَا؛ هَاذَانِ؛ هَذَا...

 Исми мавсул (қатыстық есімдіктер) - مَا ؛ مَنْ ؛ اَلَّتِي ؛ اَلَّذِينَ ؛ اَللَّذَانِ ؛ اَلَّذِي...

 Музаъаф - فَرَسُ الَّذِي ؛ فَرَسُ هَذَا ؛ فَرَسُهُ ؛ فَرَسُ الرَّجُلِ ؛ فَرَسُ زَيْدٍ ؛ فَرَسُ خَادِمِ زَيْدٍ .

Ескерту: Егер қандай да бір зат есімнің басқа бір зат есімге қатысты болып, сонымен бірге аталуы музаф деп аталады. Музафтың барлығы маърифа бола бермейді. Тек маърифаға тіркескен (изафа) зат есімдер ғана маърифа болып табылады. Накраға тіркескен зат есімдер маърифа болмайды, олар накраи мухассасаһ (арнайы накра) болады. Мысалы:

كِتَابُ عَالِمٍ ؛ فَرَسُ رَجُلِ .

شِبْهُ ؛ مِثْلُ ؛ غَيْرُ сөздері маърифаға музаф болғанымен олар маърифа емес. Мысалы:

شِبْهُ عَمْرٍو ؛ مِثْلُ بَكْرٍ ؛ غَيْرُ زَيْدٍ .

Өйткені бұл зат есімдер накраға терең байланып (мутаваггил) қалған.

Маърифаның жоғарыда көрсетілген алты түрінен басқа зат есімдер накра болып табылады.

Қағида: Накра зат есімнен маърифа зат есім жасау үшін оның басына «ال» қсылады немесе оны басқа бір маърифа зат есіммен тіркестіру (изафа) қажет. Мысалы: فَرَسٌ – накра. Одан маърифа жасау үшін не الْفَرَسُ деп айту керек не فَرَسُ زَيْدٍ деп қолдану қажет. Маърифаға музаф болған исмге тіркескен зат есімдер де маърифа деп аталады. Мысалы: فَرَسُ خَادِمِ زَيدٍ .

ألفاظ مترادفة و مشتركة .§ -34

Жазылуы әр түрлі, бірақ мағыналары ұқсас екі сөзді мутарадиф (синоним) сөздер деп атаймыз. Мысалы:

إِنْسَانٌ = بَشَرٌ ؛ رِجْلٌ = قَدَمٌ ؛ قُعُودٌ = جُلُوسٌ ؛ عُرُوجٌ = صُعُودٌ ؛

هُبُوطٌ = نُزُولٌ ؛ دُخُولٌ = وُلُوجٌ ؛ قَطْعٌ = جَزْمٌ ؛ هِرٌّ = سِنَّوْرٌ ؛

صَحْرَاءُ = بَرِيَّةٌ = بَادِيَةُ ؛ أَسَدٌ = لَيْثٌ = حَيْدَرٌ = عَبَّاسٌ = غَضَنْفَرٌ.

Екі немесе одан да көп мағынада жұмсалатын сөз муштарак (омоним) деп аталады. Мысалы: عَيْنٌ – көз, бұлақ, алтын; адам; тыңшы және қоғам; ضَرْبٌ –ұру; саяхатқа шығу; мысал келтіру; الشَّارِبُ - мұрт, ішуші (кісі); الحَاجِبُ – перде; қас; السَّبُعُ – жыртқыш; жеті.

مُعْرَبٌ وَ مَبْنِىٌّ .§ -35

Сөздер екі топқа бөлінеді:  Муъраб и  мабний. Қосымшасы әр түрлі харакаттар немесе әріптер арқылы өзгеретін сөздер муъраб (түрленетін) деп аталады. Мысалы: زَيْدٌ ؛ زَيْدًا ؛ زَيْدٍ ؛ أَبُوهُ ؛ أَبَاهُ ؛ أَبِيهِ.

Үнемі бірдей харакатқа немесе сүкунға аяқталатын сөздер мабний (түрлебйтін) деп аталады. Мысалы:

أَنْتَ ؛ هَؤُلاَءِ ؛ حَيْثُ ؛ هَلْ .

Сөздердің төмендегі алты түрі муъраб болып табылады:

 Исми зат - رَجُلٍ ؛ رَجُلاً ؛ رَجُلٌ *

 Исми сифат - عَالِمٍ ؛ عَالِمًا ؛ عَالِمٌ *

 Исми масдар - فَتْحٍ ؛ فَتْحًا ؛ فَتْحٌ *

 Исми зорф - يَوْمٍ ؛ يَوْمًا ؛ يَوْمٌ *

 Исми адад - خَمْسَةٍ ؛ خَمْسَةً ؛ خَمْسَةٌ *

 Музариъ етстігі - إِنْ يَفْتَحْ ؛ أَنْ يَفْتَحَ ؛ يَفْتَحُ .

مَبْنِيَّاتٌ .§ -36

Сөздердің он екі түрі мабний болып келеді:

1) Өткен шақ етістіктері - فَتَحُوا ؛ فَتَحَا ؛ فَتَح...

2) Феъли хукмия - أُفٍّ ؛ سَرْعَانَ ؛ شَتَّانَ ؛ هَيْهَاتَ...

3) Харфтер - حَتَّي ؛ عَلَي ؛ إِلَي ؛ عَنْ ؛ مِنْ ؛ فِي...

4) Дыбыстар (одағайлар) - إِيهِي ؛ أَخْ ؛ آهْ ؛ زُهْ ؛ وَىْ...

5) Замир - أَنْتُمَا ؛ أَنْتَ ؛ هُنَّ ؛ هُمَا؛ هِىَ ؛ هُمْ ؛ هُمَا؛ هُوَ ...

6) Исми ишара -أُولاَئِكَ؛ ذَلِكَ؛ ذَاكَ ؛ هَؤُلاَءِ ؛ هَذِهِ ؛ هَاتَا ؛ هَذَا ...

Из исми ишарада төмендегі сөздер ережеге бағынбайды: هَاتَيْنِ ؛ هَاتَانِ ؛ هَذَيْنِ ؛ هَذَانِ, . Олар мураб болып саналады.

7) Исми мавсул - مَا ؛ مَنْ ؛ اللاَّتِي ؛ الَّذِينَ ؛ الَّتِي ؛ الَّذِي ... Из исми муърабта төмендегі сөздер ережеге бағынбайды::اللَّتَيْنِ ؛ اللَّتَانِ ؛ اللَّذَيْنِ ؛ اللَّذَانِ ؛ أَيُّ ؛ أَيَّةُ , олар исми муъраб болып саналады.

8) Күрделі сан есімдер -

أَحَدَ عَشَرَ ؛ ثَلاَثَةَ عَشَرَ ؛ أَرْبَعَةَ عَشَرَ؛ خَمْسَةَ عَشَرَ؛ سِتَّةَ عَشَرَ؛ سَبْعَةَ عَشَرَ ثَمَانِيَةَ عَشَرَ ؛ تِسْعَةَ عَشَرَ *

إِحْدَى عَشَرَةَ ؛ ثَلاَثَ عَشَرَةَ ؛ أَرْبَعَ عَشَرَةَ .... تِسْعَ عَشَرَةَ *

الْحَادِىَ عَشَرَ ... التَّاسِعَ عَشَرَ * الْحَادِيَةَ عَشَرَةَ ... التَّاسِعَةَ عَشَرَةَ.

Жоғарыда аталғандардан басқа сан есімдердердің барлығы муъраб деп есептеледі.

Төмендегі сөздердің бірінші бөлімі муъраб, екінші бөлімі мабний болып есептеледі:

اِثْنَتَىْ عَشَرَةَ ؛ اِثْنَتاَ عَشَرَةَ ؛ اِثْنَىْ عَشَرَ ؛ اِثْنَا عَشَرَ

9) Исми зарфтың кейбіреулері -

عَوْضُ ؛ قَطُّ ؛ أَمْسِ ؛ حَيْثُ ؛ هُنَا ؛ رُبَّمَا ؛ يَوْمَئِذٍ ...

Сондай-ақ төмендегі исми зарфтар мабний болып саналады:تَحْتُ ؛ يَمِينُ ؛ يَسَارُ ؛ فَوْقُ ؛ خَلْفُ ؛ أَمَامُ ؛ بَعْدُ قَبْلُ , , бірақ олардың басқа зат есімдерге тіркескен (музаф) болмауы шарт. Олай болған жағдайда олар муъраб болады.

10) فَعَالِ қалыбындағы есім сөздер:

جَمَادِ ؛ فَجَارِ ؛ خَبَاثِ ؛ فَسَاقِ ...

Бұл есім сөздердің кейбіреулері – исми сифат: خَبَاثِ ؛ فَسَاقِ, екінші біреулері исми масдар болып саналады: جَمَادِ ؛ فَجَارِ .

11) Истифхам сөздер (сұрау есімдіктері) -

أَنَّى ؛ أَيَّانَ ؛ كَأَيِّنْ ؛ أَيْنَ ؛ مَتَي ؛ مَنْ ؛ مَا ؛ كَيْفَ ؛ كَمْ ...

12) Шартты демеуліктер (калимаи шартийя) - لَمَّا ؛ إِذَا ؛ إِذَا مَا ؛ إِذْمَا ؛ مَهْمَا ...

إِعْرَاب أَسْمَاء .§-37

Муъраб исмдер үш күйде (септікте) болады: 1) Рафъ (атау); 2) Насб (табыс); 3) Жар (ілік). Осы үш септіктің әр қайсысы муъраб болып келгенде, өздерінің арнайы белгілері болады: Сөйлемдерде муърабтың осы үш септігінің бірі қосымшадағы белгілерге қарай ажыратылады:

عَلاَمَاتِ إِعْرَابِيَّةِ

Муърабтың рафъ, насб немесе жар септігінде тұрғандығын көрсететін белгілері эъраб немесе эъраб белгілері деп аталады.

Соңында рафъ белгісі бар исмдер марфуъ (атау септігі) деп, насб белгісі бар исмдер мансуб (табыс септігі) деп аталады, ал - жар – мажрур (ілік септігі). Признаки эърабтың белгілері не харакат не әлсіз әріптер (хуруфул илла) болып келеді. Эърабтың харакаттары үшеу: замма, фатха және кәсра. Эъраб әріптері де үшеу: ى ا و .

Рафъ белгісі, көбінесе, замма болып саналады. Насб белгісі –фатха, жар белгісі – кәсра болып саналады. Кейде «вав» және «алиф» рафъ белгісі болып келеді. Кейбір жадайларда кәсра, «алиф» және «йа» насб белгісі болып келеді. Ал кейде фатха және «йа» жар белгісі болып келеді.

Рафъ, насб және жар белгілері қандай жағдайларда қойылатыны туралы кейінірек («Таркиб ережелері» тарауында) айтамыз. Онда муъраб исмнің эъраб белгілері түсіндіріледі.

إعراب مفردات .§ -38

Қағида: Исми муърабтың рафъ белгісі – замма, насб белгісі – фатха, ал жардың белгісі – кәсра. Мысалы:

Рафъ:

عَالِمٌ؛ الْعَالِمُ ؛ عَالِمَةٌ ؛ الْعَالِمَةُ ؛ رَجُلٌ ؛ الرَّجُلُ ؛ مَكْتَبٌ ؛ الْمَكْتَبُ

Насб:

عَالِمًا؛ الْعَالِمَ ؛ عَالِمَةً ؛ الْعَالِمَةَ ؛ رَجُلاً ؛ الرَّجُلَ ؛ مَكْتَبًا ؛ الْمَكْتَبَ

Жар:

عَالِمٍ؛ الْعَالِمِ ؛ عَالِمَةٍ ؛ الْعَالِمَةِ ؛ رَجُلٍ ؛ الرَّجُلِ ؛ مَكْتَبٍ ؛ الْمَكْتَبِ

Тек алты есім сөз деп аталатын алты муфрадтың эърабы ғана басқа муфрадтардағыдай харакат емес, харф иллат болып келеді: ذُومَالٍ ؛ فُوهُ ؛ هَنُوهُ ؛ حَمُوهَا ؛ أَخُوهُ ؛ أَبُوهُ

Қағида: Сондықтан бұл алты муфрадта рафъ белгісі و , насб белгісі ا, жар белгісі ى . болып табылады. Мысалы:

أَبُوهُ ؛ أَخُوهُ ؛ حَمُوهَا ؛ هَنُوهُ ؛ فُوهُ ؛ ذُو مَالٍ ؛ أَبُو بَكْرٍ *

أَبَاهُ ؛ أَخَاهُ ؛ حَمَاهَا ؛ هَنَاهُ ؛ فَاهُ ؛ ذَا مَالٍ ؛ أَبَا بَكْرٍ *

أَبِيهِ ؛ أَخِيهِ ؛ حَمِيهَا ؛ هَنِيهِ ؛ فِيهِ ؛ ذِى مَالٍ ؛ أَبِي بَكْرٍ *

Бұл алты исмнің эърабы әлсіз әріптермен болу үшін олар қандай да бір зат есімге музаф болуы керек. Егер бұл зат есімдер басқа бір зат есімге тіркеспей, жеке айтылса, онда олардың эърабы әлсіз әріп емес, басқа зат есімдердегідей харакат болады. Мысалы: أَخٍ ؛ أَخًا ؛ أَخٌ ؛ أَبٍ ؛ أَبًا ؛ أَبٌ ...

ذُو – еш уақытта жеке айтылмайды.

Ескерту: أَحْمَدُ сияқты ғайри мунсариф (екі септікті) болып келген муфрадтардың эърабы кейінірек сөз болады.

إعراب تثنيات و جموع .§ -39

Қағида: Екілік түрде зат есімдердің рафъ белгісі ا , насб және жар белгісі ىْ болып келеді. Мысалы:

Олардың марфуътары: مَكْتَبَانِ ؛ رَجُلاَنِ ؛ عَالِمَتَانِ ؛ عَالِمَانِ;

Олардың мансубы мен мажруры: مَكْتَبَيْنِ ؛ رَجُلَيْنِ ؛ عَالِمَتَيْنِ ؛ عَالِمَيْنِ.

Қағида: Берлілген есім сөздердің екілік түрлерінде насб және жар белгісі болған ى әрпінің алдынан фатхалы бір әріп, сонан соң кәсралы ن әрпі келуі керек.

ملحقات تثنية

Сондай-ақ كِلْتَاهُمَا ؛ كِلاَهُمَا (екеуі де) және اِثْنَتَانِ؛اِثْنَانِ ثِنْتَانِ «екі, екеуі» деген мағынадағы есім сөздердің эърабы да екілік түрдегі исмнің эърабы сияқты, яғни рафъ белгісі (اْ) , насб және жар белгілері ىْ болып келеді. Мысалы:

Марфуътары: ثِنْتَانِ ؛ اِثْنَتَانِ ؛ اِثْنَانِ ؛ كِلْتَاهُمَا ؛ كِلاَهُمَا *

Мансуб және мажрурлары: ثِنْتَيْنِ؛ اِثْنَتَيْنِ؛ اِثْنَيْنِ؛ كِلْتَيْهِمَا؛ كِلَيْهِمَا &

أعراب جمع سالم مذكر (جمع نونى)

Қағида: Жамъи салим мүзәккардың, яғни жамъи нунийдың рафъ белгісі (وْ), насб белгісі де, жар белгісі де (ىْ) болып келеді. Мысалы:

Марфуътары: أَجْمَعُونَ ؛ مُسْلِمُونَ ؛ مَعْلُومُونَ ؛ عَالِمُونَ *

Мансубы және мажрурлары: أَجْمَعِينَ ؛ مُسْلِمِينَ ؛ مَعْلُومِينَ ؛ عَالِمِينَ.

Қағида: Осы жамъи салим мүзәккардың насб және жар белгісі болған ى әрпінің алдынан келген әріп кәсралы болуы, ал соңғы ن фатхалы болуы керек.

ملحقات جمع سالم مذكر

Сондай-ақ تِسْعُونَ .... عِشْرُونَ ؛ ذَوُو فَضْلٍ ؛ أُولُو عِلْمٍ көпше түрдегі зат есімдердің эърабы жамъи салими мүзәккардың эърабы сияқты болып келеді. Яғни рафъ белгісі وْ , насб және жар белгісі ىْ болып келеді. Мысалы:

Марфуътары: تِسْعُونَ .... عِشْرُونَ ؛ ذَوُو فَضْلٍ ؛أُولُو عِلْمٍ

Мансубы мен мажрурлары: تِسْعِينَ....عِشْرِينَ؛ذَوِى فَضْلٍ؛أُولِى عِلْمٍ

إعراب جمع سالم مؤنث (جمع تائى)

Қағида: Жамъи салими муаннас, яғни жамъи таий зат есімдерде рафъ белгісі замма, насб және жар белгісі кәсра болып табылады. Мысалы:

Марфуътары: مُسْلِمَاتٌ ؛ مَعْلُومَاتٌ ؛ عَالِمَاتٌ*

Мансубы мен мажрурлары: مُسْلِمَاتٍ ؛ مَعْلُومَاتٍ ؛ عَالِمَاتٍ.

إعراب جمع أكبر

Қағида: فَعَالِلُ және فَعَالِيلُ қалыптарындағы жамъи акбар зат есімдердің рафъ белгісі замма, насб және жар белгісі фатха болып табылады. Мысалы:

Марфуътары: قَوَاعِدُ ؛ مَفَاتِيحُ ؛ مَكَاتِبُ*

Мансубы мен мажрурлары: قَوَاعِدَ ؛ مَفَاتِيحَ ؛ مَكَاتِبَ.

إعراب جمع أصغر

Қағида: Жамъи асғарлар муфрад ережелеріне бағынады. Муфрадтарда рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха және жар белгісі кәсра болып табылады. Мысалы:

رِجَالٌ - الرِّجَالُ ؛ أَفْرَاسٌ - الأَفْرَاسُ ؛ مَلاَئِكَةٌ - الْمَلاَئِكَةُ *

رِجَالاً - الرِّجَالَ ؛ أَفْرَاسًا - الأَفْرَاسَ ؛ مَلاَئِكَةً - الْمَلاَئِكَةَ *

رِجَالٍ - الرِّجَالِ ؛ أَفْرَاسٍ - الأَفْرَاسِ ؛ مَلاَئِكَةٍ - الْمَلاَئِكَةِ *

Қағида: أَصْدِقَاءُ ؛ عُلَمَاءُ сияқты ғайри мунсариф (екі септікті) болып келген жамъи асғарлардың эърабы ережеге бағынбайды, өйткені олардың эърабы басқа ғайри мунсарифтердің эърабы болып табылады.

إعراب غير منصرف

Араб тілінде қосымшалары ешқашан да кәсра мен танвинді бола алмайтын зат есідер бар. Мұндай есімдер ғайри мунсариф (екі септікті) деп аталады. Ғайри мунсариф басқа араб сөздері сияқты түрленбеген дегенді білдіреді. Кәсра мен танвинге аяқталмайтын басқа зат есімдер сияқты түрленбейтініне байланысты олар осы атпен аталады.

Типы существительных Ғайри мунсариф зат есімдердің түрлері туралы кейінірек айтылады.

Қағида: Ғайри мунсариф зат есімдердің рафъ белгісі – замма, насб және жар белгісі фатха болып табылады. Мысалы:

Марфуътары: عُلَمَاءُ ؛ مَكَاتِبُ ؛ أَحْمَدُ

Мансубы мен мажрурлары: عُلَمَاءَ ؛ مَكَاتِبَ ؛ أَحْمَدَ .

Қағида: «ال» ақасында маърифа болып тұрған және музафы болған ғайри мунсарифтердің жарбелгісі кәсра болып келеді. Мысалы: ,

الأَحْمَدِ؛ الْمَكَاتِبِ؛ الْعُلَمَاءِ؛ بِأَحْمَدِكُمْ؛ إِلَى مَكَاتِبِكُمْ؛ مِنْ عُلَمَائِنَا.

أسماء غير منصرفة .§ -40

Зат есімдердің 12 түрі ғайри мунсариф болып келеді:

1) أَعْلَمُ ؛ أَحْمَدُ أَفْعَلُ қалыбындағы алам және сифат

Мысалы: أَسْوَدُ ؛ أَحْمَرُ ؛ أَفْضَلُ ؛ أَعْلَمُ ؛ أَحْمَدُ .

Ескерту: Алам да, сифат та болмайтын أَرْنَبُ сияқты сөздер ғайри мунсарифке жатпайды.

2) دَنَانِيرُ ؛ دَرَاهِمُ فَعَالِيلُ ؛ فَعَالِلُ қалыбындағы жамъи акбар. Мысалы:

مَصَابِيحُ ؛ مَسَاجِدُ ؛ قَوَاعِدُ ؛ دَنَانِيرُ ؛ دَرَاهِمُ .

Ескерту: Оларға «та» қосымша әрпімен келетін ғайри мунсариф емес تَلاَمِذَةٌ ؛ مَلاَئِكَةٌ, сөздері жатпайды.

3) عُلَمَاءُ ؛ مَرْضَي сияқты алифи мақсура немесе алифи мамдудаға аяқталатын жамъи асғар болып табылады. Мысалы:

مَرْضَي ؛ عُلَمَاءُ ؛ أَصْدِقَاءُ ؛ صَحَارَي ؛ سُكَارَي .

Ескерту: أَبْنَاءُ ؛ أَسْمَاءُ сияқты жамъи асғарлар оканчиваются на алифи мамдудаға аяқталғанымен, олардың хамзасы қосымша (заида) әріп емес, сондықтан олар ғайри мунсариф болмайды. شَيْءٌ сөзінің көпше түрі хамзасы түбір әріп болып келген أَشْيَاءُ. Сондықтан ол ережеден тыс болса да, ғайри мунсариф деп есептеледі.

4) صَحْرَاءُ ؛ صُغْرَى алифи мақсура немесе алифи мамдудаға аяқталған зат есімдер болып табылады. Мысалы:

صُغْرَى ؛ فَتْوَى ؛ إِحْدَى ؛ حَمْرَاءُ ؛ صَحْرَاءُ ؛ عَاشُورَاءُ .

5) زَيْنَبُ ؛ فَاطِمَةُ «та» қосымшалы және муаннаси маънавий зат есімдер деп саналады. Мысалы:

سُعَادُ ؛ مَرْيَمُ ؛ زَيْنَبُ ؛ عَائِشَةُ ؛ خَدِيجَةُ ؛ فَاطِمَةُ .

Ескерту: Бұл қағида таи таъниске аяқталатын мүзәккари маънавий болып келетін аламдарға да қатысты. Мысалы:

مُعَاوِيَةُ ؛ حَمْزَةُ ؛ طَلْحَةُ .

Ескерту: Ортасында сүкун келген әйел тегіндегі алам ғайри мунсарифке жатпайды: رَعْدٌ ؛ هِنْدٌ.

6) Соңында екі қосымша әрпі бар سَكْرَانُ؛ عِمْرَانُ, сияқты алам және сифати мушаббаха. Мысалы:

عِمْرَانُ ؛ سَكْرَانُ ؛ عُثْمَانُ ؛ رَمَضَانُ .

Ескерту: Соңында екі қосымша (ا) және (ن) әріптері келген, муаннасында таънисі бар сифати мушаббахалар ғайри мунсариф болмайды. Мысалы:

عُرْيَانٌ - عُرْيَانَةٌ ؛ نَدْمَانٌ - نَدْمَانَةٌ .

7) إِسْمَاعِيلُ ؛ إِبْرَاهِيمُ сияқты басқа тілден енген кірме аламдар. Мысалы:

إِبْرَاهِيمُ ؛ إِسْمَاعِيلُ ؛ يَعْقُوبُ ؛ يُوسُفُ ؛ دَاوُودُ ؛ سُلَيْمَانُ ؛ إِسْكَنْدَرُ ؛ جِبْرَائِيلُ.

Ескерту: لُوطٌ ؛ هُودٌ ؛ نُوحٌ сияқты басқа тілдерден енген ортасында сүкуны бар жалқы есімдер (аламдар) ғайри мунсариф болмайды.

8) يَزِيدُ ؛ شَمَّرَ сияқты етістіктен алынған аламдар. Мысалы:

تَبُوكُ ؛ يَنْبُعُ ؛ يَثْرِبُ ؛ يَشْكُرُ ؛ يَزِيدُ ؛ بَذَّرَ ؛ شَمَّرَ. Бұл аламдардың кейбіреулері адамдардың және жануарлардың аттары болып табылады, ал кейбіреулері – жер-су, қала атаулары.

9) خَضْرَ مَوْتُ ؛ بَعْلَبَكُّ сияқты екі сөзден құралып, бір сөз ретінде жұмсалатын аламдар. Мысалы: : شَمْسُ قَمَرُ ؛ بُخْتَنَصَّرُ ؛ خَضْرَ مَوْتُ ؛ بَعْلَبَكُّ .

Ескерту: сөйлемде екі сөз ретінде жұмсалатын مُحَمَّدُ الأَمِينُ ؛ عَبْدُ اللَّهِ сияқты күрделі аламдар ғайри мунсариф болмайды.

10) فُعَلُ қалыбындағы أُخَرُ ؛ عُمَرُ сияқты аламдар мен кейбір көпше түрдегі сөзжасамдар. Мысалы:

كُتَعُ ؛ جُمَعُ ؛ أُوَلُ ؛ أُخَرُ- قُزَحُ ؛ زُحَلُ ؛ مُضَرُ ؛ زُفَرُ ؛ عُمَرُ .

Ескерту: رُتَبُ ؛ دُوَرُ ؛ دُوَلُ сияқты жоғарыда айтылған көпше түрлерден (жамъ) басқа فُعَلُ қалыбындағы көпше түрлер ғайри мунсариф болмайды.

11) مَوْحَدَ ؛ أُحَادَ сияқты қайталама сан есімдер (исми адад). Мысалы:

مَعْشَرَ= عُشَارَ .... مَثْلَثَ = ثُلاَثَ ؛ مَثْنَى = ثُنَاءَ ؛ مَوْحَدَ = أُحَادَ .

12) بَغْدَادُ ؛ مِصْرُ сияқты елдер мен қалалардың аттары. Мысалы:

بَيْرُوتُ ؛ بَابِلُ ؛ بَغْدَادُ ؛ بُلْغَارُ ؛ قِرِيمُ ؛ مِصْرُ .

Қағида: Ғайри мунсариф деп саналатын бұл зат есімдер кәсраға және танвинге аяқталмайды. Сондықтан олардың насб және жар белгілері фатха болып табылады..

Қағида: Егер ғайри мунсариф зат есімдер «ال» арқылы маърифаға айналса немесе қандай да бір зат есімге музаф болып келсе, олардың жар белгісі кәсра болады. Мысалы:

أَحْمَدِكُمْ ؛ الأَحْمَرِ .

Қағида: Кейде өлең шумақтарында ғайри мунсарифтер ұйқас үшін кәсраға немесе танвинге аяқталады. Мысалы:

صُبَّتْ عَلَى مَصَائِبٌ لَوْ أَنَّهَا صُبَّتْ عَلَي الأَيَّامِ صِرْنَ لَيَالِيَا .

«маған қайғы келді. Егер осы қайғылар күндерге келсе, онд күндер қарайып кетер еді» деген шумақта مَصَائِبٌ танвинмен келген. Сондай-ақ

سَلاَمٌ عَلَي خَيْرِ الأَنَامِ سَيِّدٍ حَبِيبِ إِلَهِ الْعَالَمِينَ مُحَمَّدٍ .

بَشِيرٍ نَذِيرٍ هَاشِمِىٍّ مُكْرَمٍ عَطُوفٍ رَؤُوفٍ مَنْ يُسَمَّى بِأَحْمَدِ .

деген шумақта: сөздердің ұйқасы үшін بِأَحْمَدِ кәсрамен келген.

Қағида: Егер ғайри мунсариф алам дегенде нақты бір кісі емес, жалпы бір мағына еске алынса, онда оның ғайри мунсарифы жойылады да, қосымшасында кәсра және танвин келе береді. Мысалы:

لِكُلِّ فِرْعَونٍ مُوسًي

فرعون және موسى дегенде, Египеттің фараоны мен Мұса емес, жалпы жалған мен ақиқат назарға алынған. Сондықтан олар кәсра мен танвинге аяқталған.

بَعْضُ أَحْمَدٍ عَالِمٌ وَ لَيْسَ كُلُّ أَحْمَدٍ بِعَالِمٍ

Дегенде,екі أَحْمَدُ сөзі де Ахмед есімді нақты бір адам айтылып жатқан жоқ, Ахмед деген жалпы бір ат айтылып тұр. Сондықтан бұл сөздерді кәсра және танвин келген.

إعراب لفظى و تقديرى .§-41

Муъраб зат есімдердің эърабы көбінесе сөздерде байқалады. Мысалы: أَبِيهِ؛ أَبَاهُ؛ أَبُوهُ؛ زَيْدٍ؛ زَيْدًا؛ زَيْدٌ .

Осы есімдердің сөздерде көрінетін эърабы эъраб лафзий деп аталады. Кейбір айтуға қиындық тудыратын, ережеге бағынбайтын муърабтардың эрабы сөздерде түсіп қалады. Бірақ соған қарамастан, қалай болған жағдайда да бұл зат есімдердің эърабы бар және еепке алынады. Сөйлеуде болмайтын, бірақ ойда бар және есепке алынатын эърабтар эъраб тақдирий деп аталады.

Муъраб зат есімдердің бес түрінің эърабы эъраби такдирий деп саналады:

 حُبْلَي ؛ مُوسَي ؛ الْفَتَي ؛ الْعَصَا қосымшаларында сүкунды алифы бар зат есімдердің эърабы рафъ, насб және жар жағдайларында тақдирий болып саналады. Өйткені алифтің харакаты жоқ. Егер الفتى؛ العصا сөздері «ال» الفتى؛ العصا –ды алып тастау арқылы мунаккарға айналады да, оларға танвин қосылып, алиф түсіріледі. Мысалы: : فَتًى ؛ عَصًا .

 الْمُفْتِي ؛ الْقَاضِي сияқты соңында ي әрпі бар зат есімдердің эърабы рафъ және жар жағдайында тақдирий болады, өйткені ي үшін айтуға қиындық тудырады. Мысалы:

المُفْتِيُ ؛ القَاضِيِ ؛ الْقَاضِيُ ؛ الْمُفْتِيِ деп айту қиын, өйткені фатха ي үшін айтуға қиындық тудырмайды. Бұл зат есімдердің эърабы насб жағдайында тақдирий емес, лафзий болып табылады. Мысалы: الْمُفْتِيَ ؛ الْقَاضِيَ . Егер бұл зат есімдер «ال» -ды түсіру арқылы мунаккарға айналса, рафъ және жар жағдайларында олардың ي әрпі түсіріледі. Мысалы: مُفْتٍ ؛ قَاضٍ. Мунакар болғанда, сөз соңында екі сүкун қатар келді. Ал араб тіліне бұл жағдай тән емес. Алайда мунаккарларда насб жағдайында олардың ي әрпі түсірілмейді, фатха түрінде айтылады: مُفْتِيًا قَاضِيًا .

 الْجَارِيَةُ ؛ المَرْمِيُّ сөздерінің көпше түрі الْجَوَارِ ؛ الْمَرَامِي الْفَعَالِي қалыбында тұр, ал олардың эърабы рафъ және жар жағдайында тақдирий болады. Бірақ насб жағдайында олардың эърабы тақдирий емес, лафзий болып саналады. Бұл көпше түрлер (жамъ) жоғарыда сөз болған قاضي ережесіне бағынады. Рафъ және жар жағдайындағы муъаррафы: الْمَرَامِي ؛ الْجَوَارِي , ал насб жағдайында: الْجَوَارِيَ ؛ الْمَرَامِيَ болады. Рафъ және жар жағдайындағы мунаккары: : جَوَارٍ ؛ مَرَامٍ , ал насб жағдайында: جَوَارِيَ және مَرَامِيَ болады.

Егер зат есімдер و немесе ى әріптерінің біріне аяқталып, алдында тұрған әріп сүкунды болса, оның үш жағдайдағы эърабы да тақдирий емес, лафзий болады. Өйткені алдынан сүкун келген әлсіз әріптер үшін кәсра және замма айтуға қиындық тудырмайды. Мысалы: سَعْيٍ ؛ سَعْيًا ؛ سَعْيٌ ؛ دَلْوٍ ؛ دَلْوًا ؛ دَلْوٌ .

 Егер бірінші жақтың ى әрпі зат есімге қосылып келсе, оның эърабы үш жағдайда да тақдирий болады. Мысалы:

كِتَابِي ؛ قَلَمِي ؛ فَرَسِي . Бұл зат есімдердің қосымшалары ى әрпіне сәйкес келуі үшін оларға кәсра қойылған. Олардың соңына басқа харакат қойылмайды және бұл зат есімдер барлық жағдайда да бір формада жазылады.

 Соңы фатхадан басқа харакатқа (яғни заммаға немесе кәсраға) танвин болған зат есімдердің эърабы вакф (кідіріс) жағдайында айтылмай қалады. Мысалы:

جَلَسْتُ مَعَ زَيدْ ؛ جَاءَ زَيدْ.

Ал фатхалы танвинге аяқталатын зат есімдердің эърабы вакф (кідіріс) жағдайында айтылады. Мысалы:

ضَرَبْتُ وَلَدًا ؛ رَأَيْتُ زَيْدًا .

Толықтыру: Ауызекі сөйлеу кезінде көптеген сөздердің эърабы айтылмай қалады, өйткені халықта көптеген сөздерді кідіріспен (вакф) айту дағдыға айналған. Мысалы:

اليومْ ؛ يخرج ؛حجاج ؛ من مكهْ ؛ إلي مدينهْ .

Сондай-ақ: إِيشْ تَطْلُبْ ؟ مَا فِيشْ деген сөз қолданыстар да кездеседі. Негізінде олар:

болған. أَيُّ شَيْءٍ تَطْلُبُ ؟ مَا فِيهِ شَيْءٌ

Ауызекі сөйлуде мұндай сөздер жиі-жиі кездеседі.

إعراب حكمى

Ауызша және жазбаша тілде қолданылатын зат есімдердің эърабы, көбінесе, эъраб лафзий болып келеді де, өте сирек жағдайда эъраб тақдирий болып келеді. Өйткені эъраб муъраб зат есімдерге тән. Бірақ бұлай бола тұрса да, ережелерге сай болуы үшін сөйлемдерде мабний етістіктерде де эъраб болатын сияқты тұжырымдалады. Жағдайға қарай кейбіреулері ойда (хукман) марфуъ болып, екінші біреулері мансуб немесе мажрур болып есептеледі. Ал мабний зат есімдердің эърабы эъраби хукмий деп аталады.

إعراب فعل مضارع .§-42

Музариъ етістігінің эърабы үш түрлі болады: 1) рафъ; 2) насб; 3) жазм. Көп жағдайларда рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха және жазм белгісі сукун болып есептеледі. Музариъ етістігінің бұлардан басқа эъраб белгілері «эъраб белгілері» тақырыбында қарастырылады. Бұл үш эъраб арқылы музариъ етістігі не марфуъ (әдетте, ашық райда), не мансуб (қалау райда), яки мажзум (шартты және бұйрық райларда) деп қарастырылады.

مضارع مجزوم

Қағида: Егер музариъ етістігінің алдында «жазм етуші» әріптердің бірі (харфи жазима) келсе , онда етістік мажзум болады (яғни соңына сүкун қойылады немесе соңғы нун түсіріледі). Жазм етуші әріптер бесеу: إِنْ ؛ لَمَّا ؛ لَمْ ؛ لاَ ؛ لـِ. Мысалы:

إِنْ يَفْتَحْ ؛ لَمَّا يَفْتَحْ ؛ لَمْ يَفْتَحْ ؛ لاَ يَفْتَحْ ؛ لِيَفْتَحْ ..

اِفْتَحْ сияқты амри хазир жіктелулері түсірілген لـِ әрпі арқылы жазм болған, өйткені اِفْتَحْ негізінде لِتَفْتَحْ .болуы керек.

Жоғарыда аталған харфтердің ішінде төртеуі бір ғана музариъ етістікті жазм етеді. Алайда إِنْ үнемі екі музариъ етістікті жазм етеді. Мысалы:

إِنْ تَضْرِبْ – أَضْرِبْ.

Бұл إِنْ харфінде шарт бар болғандықтан, ол «إِنْ шартия» деп аталады.

Қағида: «إِنْ шартия» арқылы жазм болған музариъ етістігіне шылаулардың (атф) бірі арқылы бағынатын музариъ етістігі де жазм болады. Мысалы:

إِنْ تَجْتَهِدْ وَ تَعْلَمْ - تَفُزْ فَتَكُنْ مَسْعُودًا .

Қағида: Егер амр, нахий және истифхамнан (сұрау) соң мажзум музариъ етістігі келсе, ал оны жазм еткен етістік сөйлемде айтылмаса, онда ол есепке алынады да, «түсірілген إِنْ - إِنْ мукаддараи шартия» деп аталады. Мысалы:

زُرْنِي أُكْرِمْكَ

Негізінде:

زُرْنِي إِنْ تَزُرْنِي أُكْرِمْكَ

لاَ تَدْخُلْ أَطْرُدْكَ

Негізінде:

لاَ تَدْخُلْ إِنْ تَدْخُلْ أَطْرُدْكَ

هَلْ لَكُمْ مَاءٌ أَشْرَبْهُ

Негізінде:

هَلْ لَكُمْ مَاءٌ إِنْ يَكُنْ لَكُمْ مَاءٌ أَشْرَبْهُ

كلمات جازمة

Қағида: «إِنْ шартия» сияқты шарт мағынасын білдіретін 12 сөз бар. Олар да музариъ етістігін жазм ете алады, алайда бұлардың жоғарыдағы 5 харфтен айырмашылығы сол - бұлар бір етістікті емес, екі етістікті жазм етеді. Ол үшін бірінші етістік шарт (шартты сөйлемдегі шарт), ал екіншісі сол шарттың жауабы – жаваби шарт болуы керек.

1) مَا تَصْنَعْ - أَصْنَعْ ؛

2) مَنْ يَجْتَهِدْ - يَعْلَمْ ؛

3) أَيُّهُمْ يَضْحَكْ - يُضْرَبْ ؛

4) مَتَي تَخْرُجْ - أَخْرُجْ ؛

5) أَيَّانَ تَمْرِضْ - أَمْرِضْ ؛

6) أَيْنَ تَجْلِسْ - أَجْلِسْ ؛

7) أَنَّى تَأْخُذْ - آخُذْ ؛

8) مَهْمَا تَطْلُبْ - تَجِدْ ؛

9) كَيْفَمَا تَسِرْ - أَسِرْ ؛

10)حَيْثُمَا تَجْلِسْ - أَجْلِسْ ؛

11) إِذْمَا تَأْكُلْ - آكُلْ ؛

12) إِذَامَا تَقْرَأْ - أَسْتَمِعْ .

Бұл 12 сөз «калимаи жазима» (жазм етуші сөздер) деп аталады. Кейде «إِنْ шартия» және кейбір «калимаи жазималардың» өткен шақ етістігіне қатысы болады. Мысалы:

1) إِنْ ضَرَبَ - قَتَلَ ؛ 2) مَنْ عَابَ - عِيبَ .

Бұл сөйлемдердегі өткен шақ етістіктері мабний болғандықтан, олар сырттай жазм болмаған.

Қағида: Егер «إِنْ шартия» және «калимаи жазимаға», қатысы бар бірінші етістік өткен шақ етістігі, ал екіншісі музариъ етістігі болса, онда музариъ жазм болмайды, марфуъ болады. Мысалы:

1) إِنْ ضَرَبَ - يَقْتُلُ ؛ 2) مَنْ ضَحِكَ - يُضْحَكُ عَنْهُ .

مُضَارِع مَنْصُوب

Қағида: Егер музариъ етістігінің алдында «насб етуші» әріптердің бірі келсе , онда етістік мансуб болады (яғни соңына фатха қойылады немесе соңғы нун түсіріледі). Насб етуші әріптер төртеу:

إِذَنْ ؛ لَنْ ؛ كَىْ ؛ أَنْ .

Мысалы:

1) أَنْ يَفْتَحَ ؛ أَنْ تَفْتَحَ ؛ أَنْ أَفْتَحَ ) مضارع مصدرى ( *

2) كَىْ يَفْتَحَ ؛ كَىْ تَفْتَحَ ؛ كَىْ أَفْتَحَ ( مضارع تعليلى(*

3) لَنْ يَفْتَحَ ؛ لَنْ تَفْتَحَ ؛ لَنْ أَفْتَحَ ( نفى استقبالى تأكيدى( *

4) إِذَنْ أَقْرَأَ

- Олай болса, мен оқимын.

Ескерту: Музариъ етістігі إِذَنْ арқылы өте сирек мансуб болады. Көбінесе, إِذَنْ –нан соң келетін музариъ етістіктері марфуъ болады. Мысалы:

أَنَا إِذَنْ أَقْرَأُ.

Бұған қатысты ережелер «түрлі сөздер» тарауында түсіндіріледі.

Кейде музариъ етістігі жар етуші لـِ және حَتَّي әріптерінен соң келіп, «ойдағы أَنْ» көмегімен мансуб болады. Мысалы:

أَجْتَهِدُ لِأَكُونَ عَالِمًا

Негізінде:

أَجْتَهِدُ لِأَنْ أَكُونَ عَالِمًا

أَجْتَهِدُ حَتَّي أَجْمَعَ الْعُلُومَ

Негізінде:

أَجْتَهِدُحَتَّي أَنْ أَجْمَعَ الْعُلُومَ

Атф (жалғаулық шылау) харфтерінің бірі арқылы мансуб болған музариъ етістігі де, сондай-ақ оған атф қылынған (байланыстырылған) барлық музариъ етістіктері де «ойдағы أَنْ» арқылы мансуб болады. Мысалы:

أُرِيدُ أَنْ أَجْتَهِدَ وَ أَعْلَمَ فَأَتَفَنَّنَ ثُمَّ أُدَرِّسَ

Негізінде:

أُرِيدُ أَنْ أَجْتَهِدَ وَ أَنْ أَعْلَمَ فَأَنْ أَتَفَنَّنَ ثُمَّ أَنْ أُدَرِّسَ

مُضَارِع مَرْفُوع

Қағида: Егер музариъ етістігінің алдында насб немесе жазм етуші сөздер келмесе, ол марфуъ болып есептеледі. Мысалы: يَفْتَحُ ؛ تَفْتَحُ ؛ أَفْتَحُ ؛ نَفْتَحُ.

Егер музариъ етістігінің алдында насб немесе жазм етуші әріптерден басқа әріптер келсе де, ол етістік марфуъ болып есептеледі. Мысалы:

لَيَفْتَحُ؛ سَيَفْتَحُ؛ مَا يَفْتَحُ؛ لاَيَفْتَحُ؛ وَيَفْتَحُ؛ فَيَفْتَحُ؛ أَ يَفْتَحُ؛ قَدْ يَفْتَحُ

43-§. Музариъ етістігінің эъраб белгілері

Музариъ етістігінің 14 сийғасы (жіктелуі) бар: 6 ғайиб (үшінші жақта), 6 мухатаб (екінші жақта) және 2 мутакаллим (бірінші жақта):

يَفْتَحُ ؛ يَفْتَحَانِ ؛ يَفْتَحُونَ ؛ تَفْتَحُ ؛ تَفْتَحَانِ ؛ يَفْتَحْنَ ؛ تَفْتَحُ ؛ تَفْتَحَانِ ؛ تَفْتَحُونَ ؛ تَفْتَحِينَ ؛ تَفْتَحَانِ ؛ تَفْتَحْنَ ؛ أَفْتَحُ ؛ نَفْتَحُ.

Бұл 14 жіктелудің бесеуінде ـن келмейді:

يَفْتَحُ ؛ تَفْتَحُ ؛ تَفْتَحُ ؛ أَفْتَحُ؛ نَفْتَحُ.

Бұлар муфрадат деп аталады. Хотя نَفْتَحُ көпше түрде тұрғанымен, оның соңында ـن болмағандықтан, ол муфрад ережесіне бағынады. Олардың жетеуінде бір қосымша (заида) әріптен кейін бір ـن әрпі келеді.

يَفْتَحَانِ ؛ يَفْتَحُونَ ؛ تَفْتَحَانِ ؛ تَفْتَحَانِ؛ تَفْتَحُونَ؛ تَفْتَحِينَ؛ تَفْتَحَانِ.

Бұл жіктелулер сийғаи нуния деп аталады. Олардың көпшілігі, әйел тегі жекеше түрдегі تَفْتَحِينَ - дан басқасы, екілік және көпше түрде келеді. Тағы да екі сөздің соңында нун болса да, ол заида әріптен соң емес. Яғни сийғаи нунияның екі жіктелуінде әлсіз әріп болмайды: يَفْتَحْنَ؛ تَفْتَحْنَ .

Олар – әйел тегі көпше түрдегі екі жіктелу.

Әйел тегі көпше түрдегі жіктелулер. Музариъ етістігінің әйел тегі көпше түрдегі екі жіктелуі муъраб емес, мабний болып есептеледі. Олардың қосымшалары үнемі бір ғана түрде қолданылады. Олардың ن әрпі еш уақытта түсірілмейді, өйткені ол көпше түрдің белгісі болып табылады. Бұл екі сийғаның алдында жазм немесе насб етуші сөздер келсе де немесе еш нәрсе келмесе де олардың қосымшалары еш уақытта өзгермейді. Мысалы:

إِنْ يَفْتَحْنَ - إِنْ تَفْتَحْنَ؛ أَنْ يَفْتَحْنَ -أَنْ تَفْتَحْنَ؛ يَفْتَحْنَ -تَفْتَحْنَ.

Нуния жіктелуінің эърабы. Егер нуния жіктелуінің (сийғаи нуния) алдынан жазм немесе насб етуші харфтердің бірі келсе, олардың соңғы ن әрпі түсіріледі:

إِنْ يَفْتَحَا؛ إِنْ يَفْتَحُوا؛ إِنْ تَفْتَحَا؛ إِنْ تَفْتَحَا؛ إِنْ تَفْتَحُوا؛ إِنْ تَفْتَحِي*

أَنْ يَفْتَحَا؛ أَنْ يَفْتَحُوا؛ أَنْ تَفْتَحَا؛ أَنْ تَفْتَحَا؛ أَنْ تَفْتَحُوا؛ أَنْ تَفْتَحِي*

Нуния жіктелулері жазима әріптерінің көмегімен мажзумға және насб етуші әріптердің көмегімен мансубқа айналады. Егер жіктелудің алдында жазм етуші әріп те, насб етуші әріп те келмесе, олардың ن әрпі түсірілмейді де, олар марфуъ болып қалады:

يَفْتَحَانِ ؛ يَفْتَحُونَ ؛ تَفْتَحَانِ؛ تَفْتَحَانِ؛ تَفْتَحُونَ؛ تَفْتَحِينَ؛ تَفْتَحَانِ.

Қағида: Бұл жеті нуния жіктелу марфуъ болғанда ن әрпі қалдырылатыны, ал мансуб және мажзум болғанда түсірілетіні айқын болды. Осылайша, нуния жіктелуінің рафъ белгісі ن әрпі болады да, ал мансуб пен мажзумның белгісі түсірілген ن әрпі болып есептеледі.

إعراب مفردات .§-44

Музариъ етістігінің бес жіктелуін (сийғасы ) қосымшасына қарай үш түрге бөліп қарауға болады: 1) Сахих; 2) Мудғам; 3) Муътал.

Қосымшасы сахих әріп болған жіктелулер сахих (дұрыс етістіктер) деп аталады. Мысалы: يَفْتَحُ ؛ تَفْتَحُ ؛ تَفْتَحُ ؛ أَفْتَحُ ؛ نَفْتَحُ.

Қосымшасы ташдидті болған жіктелулер мудғам деп аталады. Мысалы:

يَمُرُّ؛ تَمُرُّ؛ تَمُرُّ؛ أَمُرُّ؛ نَمُرُّ *

يَفِرُّ؛ تَفِرُّ؛ تَفِرُّ؛ أَفِرُّ؛ نَفِرُّ *

يَمَسُّ؛ تَمَسُّ؛ تَمَسُّ؛ أَمَسُّ؛ نَمَسُّ *

Қосымшасында әлсіз әрпі (харфи иллат) бар жіктелулер муътал (مُعْتَلٌّ ) деп аталады. Мысалы:

يَدْعُو ؛ تَدْعُو ؛ تَدْعُو ؛ أَدْعُو ؛ نَدْعُو *

يَرْمِي ؛ تَرْمِي ؛ تَرْمِي ؛ أَرْمِي ؛ نَرْمِي *

يَخْشَي ؛ تَخْشَي ؛ تَخْشَي ؛ أَخْشَي ؛ نَخْشَى *

إعراب مفردات صحيحة

Жекеше түрдегі музариъ сахихтың рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха, жазм белгісі сүкун болып табылады. Мысалы:

يَفْتَحُ ؛ أَنْ يَفْتَحَ ؛ إِنْ يَفْتَحْ .

Егер жекеше түрдегі музариъ сахихта қосымшаның алдында сүкунды әлсіз әріп тұрса, жазм кезінде екі сүкун қатар келіп қалмауы үшін әлсіз әріп түсіп қалады. Мысалы:

إِنْ يَقُلْ ؛ إِنْ يَبِعْ ؛ إِنْ يَخَفْ

Рафъ кезінде олар:

يَقُولُ ؛ يَبِيعُ ؛ يَخَافُ

إعراب مفردات مدغمة

Жекеше түрдегі музариъ мудғамның рафъ белгісі замма, насб белгісі фатха, жазм белгісі сүкун болады. Мысалы:

يَمُرُّ ؛ يَفِرُّ ؛ يَمَسُّ *

أَنْ يَمُرَّ ؛ أَنْ يَفِرَّ ؛ أَنْ يَمَسَّ *

إِنْ يَمْرُرْ ؛ إِنْ يَفْرِرْ ؛ إِنْ يَمْسَسْ *

Бұл мудғамдардың жекеше түрдегі жіктелуінің жазм белгісі сүкун болса, жазм кезінде, көбінесе, олардың қосымшалары мудғам болады да, фатхамен немесе кәсрамен қолданылады. Мысалы:

إِنْ يَمُرَّ - إِنْ يَمُرِّ ؛ إِنْ يَفِرَّ - إِنْ يَفِرِّ ؛ إِنْ يَمَسَّ - أِنْ يَمَسِّ

إعراب مفردات معتلة

Жекеше түрдегі музариъ муъталдың рафъ белгісі замма болады, бірақ олар әлсіз әріпке аяқталатындықтан, олардың заммасы тақдирий (ойдағы) болып кетеді де, жауда қолданылмайды. Мысалы:

يَخْشَي ؛ يَرْمِي ؛ يَدْعُو

Негізінде:

يَرْمِيُ ؛ يَدْعُوُ يَخْشَىُ

Олардың әрқайсысы, эълал ережесіне сәйкес, эълал процесіне ұшырайды. Мысалы: يَخْشَي؛يَرْمِي؛يَدْعُو.

Жекеше түрдегі муъталдың насб белгісі фатха болып табылады. Мысалы:

أَنْ يَخْشَي ؛ أَنْ يَرْمِيَ ؛ أَنْ يَدْعُوَ.

Қағида: Нун таъкиды ( күшейту нуны) бар жекеше түрдегі жіктелулер жалпы жағдайда мабний болып табылады да, олардың қосымшасы үнемі мафтух (фатхалы) болады. Мысалы:

لَيَفْتَحَنَّ ؛ لَيَمُرَّنَّ ؛ لَيَفِرَّنَّ ؛ لَيَمَسَّنَّ ؛ لَيَدْعُوَنَّ ؛ لَيَرْمِيَنَّ ؛ لَيَخْشَيَنَّ.

Бұл мысалдарда барлық етістіктердің қосымшасы (нун таъкидтың алдындағы ріп) фатхалы болып келген.

قواعد تركيب كلمات .§ -45

Өз алдына жеке тұрған сөз басийт (بَسِيط ) және муфрад (مُفْرد ) деп аталады. Мысалы: كِتَابٌ ؛ زَيْدٌ ؛ رَجُلٌ ؛ عَالِمٌ ؛ نَفْسٌ .

Екі сөзден құралған сөз тіркесі мураккаб немесе таркиб деп аталады. Мысалы:

كِتَابُ زَيْدٍ ؛ الرَّجُلُ الْعَالِمُ ؛ زَيْدٌ نَفْسُهُ ؛ زَيْدٌ عَالِمٌ ؛ كَتَبَ زَيْدٌ.

Таркиб екі түрлі болады: 1) Толымсыз (нақис) таркиб 2) Толымды (там) таркиб. Толымсыз таркиб деп заттың немесе амал-әрекеттің мағынасы айқын емес сөздер тобын айтамыз. Мысалы:

كِتَابُ زَيْدٍ ؛ الرَّجُلُ الْعَالِمُ ؛ زَيْدٌ نَفْسُهُ.

Толымды таркиб деп заттың немесе амал-әрекеттің мағынасы айқын сөз тіркесін айтамыз. Мысалы:

زَيْدٌ عَالِمٌ ؛ كَتَبَ زَيْدٌ ؛ زَيْدٌ جَاهِلٌ ؛ زَيْدٌ كَتَبَ.

Толымды таркиб жүмлә немесе кәләм (сөйлем) де аталады.

تراكيب ناقصة .§-46

Толымсыз таркиб сөйлемде бір сөз ретінде жұмсалады, өйткені сөйлемде оның бірінші бөлімі ғана маңызды. Ал екінші бөлімі онша маңызды емес, өйткені ол бірінші бөлімді білдіру үшін жұмсалады. Сондықтан толымсыз таркибтің бірінші бөлімі асл (негіз), екіншісі фаръ (қосылған) деп аталады. Толымсыз таркибтерде оның бірінші бөлімін білдіру үшін қолданылатын фаръ үшке бөлінеді: 1) Музафин илайһи; 2) Сифат; 3) Таъкид.

مضاف اليه

Аслдың (негіз) бір кісіге немесе бір затқа тәуелді, меншікті екенін білдіру үшін қолданылатын фаръ музафин илайҺи деп аталады. Мысалы,

بَابُ الْمَدْرَسَةِ ؛ كِتَابُ زَيْدٍ

деген сөйлемдердегі الْمَدْرَسَةِ және زَيْدٍ сөздері сияқты. Асл (основа) Музафин илайхтың аслы (негізі) музаф аталады. Музаф пен музафин илайһидің тіркесуі таркиб изафий деп аталады.

Музафин илайҺи кімнің? ненің? деген сұрақтарға жауап береді. (Оны қазақ тіліне аудару үшін алдымен музафин илайһтың, содан соң музафтың мағынасы ажыратылады. Таркиб изафий қазақ тіліндегі матаса байланысқан сөз тіркесіне сәйкес келеді. Оның бірінші тұрған сыңары ілік септігінде, екінші сыңары тәуелдік жалғауында тұрады. – ауд.еск.). Жоғарыда келтірілген сөз тіркестері қазақ тіліне «Зәйдтің кітабы», «медресенің есігі» деп аударылады.

قواعد تركيب إضافى

Қағида: Музафин илайһидің әрбір зат есімі мажрур болады. Мысалы:

كِتَابُ بَكْرٍ ؛ قَلَمُ عِلِىٍّ ؛ بَابُ الْحَدِيقَةِ ؛ مَطْبَخُ الْمَدْرَسَةِ ؛ بَيْتُ الرَّجُلَيْنِ ؛ حُجْرَةُ الطَّالِبَيْنِ ؛ مَكَاتِبُ الصِّبْيَانِ ؛ مَجْلِسُ الْعُلَمَاءِ ؛ مَسْجِدُ الْمُسْلِمِينَ ؛ دَارُ الْمُعَلِّمَاتِ ؛ لِبَاسُ أَحْمَدَ ؛ طَلَبَاءُ مَكَاتِبَ .

Қағида: Егер мабний болатын исми замир және исми ишара музафин илайһидің рөлін ойнаса, олар жазуда (лафзий) емес, ойда (хукман) мажрур болады. Мысалы:

كِتَابُهُ؛ كِتَابُكَ ؛ كِتَابِي ؛ كِتَابُ هَذَا ؛ كِتَابُ هَذِهِ ؛ كِتَابُ هَؤُلاَءِ.

Қағида: Музаф рөлін ойнайтын зат есімдерге еш уақытта « ال» қосылмайды. Мысалы, بَابُ الْمَدْرَسَةِ ؛ كِتَابُ زَيْدٍ деп айтуға болады,

алайда الْبَابُ الْمَدْرَسَةِ ; الْكِتَابُ زَيْدٍ деп қолдануға болмайды.

غَيْرُ сөзі ғана бұл ережеге бағынбайды, өйткені оның белгісіздігі өте айқын, оны белгілі ету үшін музаф болса да « ال» қосылады. Мысалы:

الْغَيْرُ الْمَقْبُولِ ؛ الْغَيْرُ الْمَشْهُورِ.

Қағида: Музаф рөлін ойнайтын зат есімдер ешқашан танвинді болмайды. Мысалы,

деп айтуға болмайды.بَابٌ الْمَدْرَسَةِ ؛ كِتَابٌ زَيْدٍ

تتابع إضافات

Кейде бірнеше музаф бірінен соң бірі келеді, яғни бірнеше зат есім бір-біріне музаф болады. Мысалы:

خَادِمُ بَكْرٍ ؛ يَدُ خَادِمِ بَكْرٍ ؛ إِصْبَعُ يَدِ خَادِمِ بَكْرٍ ؛ ظُفْرُ إِصْبَعِ يَدِ خَادِمِ بَكْرٍ .

Музафтың бірінен соң бірі келуі фасахат (дұрыс сөйлеу) үшін онша құптарлық нәрсе емес. Кейде екі зат есім басқа бір зат есімге музаф болады. Мысалы:

كِتَابُ وَ قَلَمُ بَكْرٍ

Бұл негізінде:

كِتَابُ بَكْرٍ وَ قَلَمُ بَكْرٍ

Кейде музареъи масдарий сөйлем музафин илайһи болады. Мысалы:

)زَمَانَ (أَنْ يَسِيرَ) ؛ جَوَازُ (أَنْ يَأْكُلَ) ؛ حِينَ (أَنْ يَشْرَعَ.

صفت .§ -47

Аслды анықтайтын фаръ сифат (анықтауыш) деп аталады. Мысалы:

الرَّجُلُ الْعَاقِلُ ؛ الإِنْسَانُ الْكَامِلُ ؛ الْكِتَابُ الْكَبِيرُ ؛ الْقَلَمُ الطَّوِيلُ.

Сифаттың аслы мавсуф (анықталушы сөз) деп аталады. Мавсуф пен сифаттың тіркесі таркиб тафсифий деп аталады. Сифат қандай? қай? деген сұрақтарға жауап береді. Қазақ тіліне (және орыс тіліне) аударғанда, алдымен сифат, содан соң мавсуф аударылады.

قواعد صفات

Қағида: Сифат тегі (ер тегі және әйел тегі) жағынан мавсуфқа бағынады. Мысалы:

الرَّجُلُ الْعَاقِلُ ؛ الْمَرْأَةُ الْعَاقِلَةُ ؛ الْكِتَابُ الْكَبِيرُ ؛ الصَّحِيفَةُ الْكَبِيرَةُ .

Қағида: Сифат түрі (жекеше, екілік, көпше) жағынан да мавсуфқа бағынады. Мысалы:

الرَّجُلُ الْعَاقِلُ ؛الرَّجُلاَنِ الْعَاقِلاَنِ ؛الرِّجَالُ الْعُقَلاَءُ ؛الْمُسْلِمُونَ الْعَاقِلُونَ؛

الْمَرْأَةُ الْعَاقِلَةُ ؛ الْمَرْأَتَانِ الْعَاقِلَتَانِ ؛ النِّسَاءُ الْعَاقِلاَتُ ؛ الْمَسْلِمَاتُ الْعَاقِلاَتُ.

Қағида: Көпше түрдегі адамнан басқа зат есімдердің сифаты әйел тегі жекеше түрде кездеседі. Мысалы:

الأَشْجَارُ الطَّوِيلَةُ ؛ الأَفْرَاسُ السَّائِمَةُ ؛ الْحَيْوَانَاتُ الصَّغِيرَةُ ؛ الْعُلُومُ الإِسْلاَمِيَّةُ ؛ الْفُنُونُ الْجَدِيدَ ةُ ؛ الْكُتُبُ الْمُفِيدَةُ ؛ اَلأَخْلاَقُ الْحَسَنَةُ .

Қағида: Сондай-ақ белгілілік (маърифа) те, және белгісіздік (накра) те сифат мавсуфқа бағынады. Мысалы:

الرَّجُلُ الْعَاقِلُ ؛ الْعِلْمُ النَّافِعُ ؛ الْكِتَابُ الْكَبِيرُ ؛ الْمَدْرَسَةُ الْجَدِيدَةُ *

رَجُلٌ عَاقِلٌ؛ عِلْمٌ نَافِعٌ ؛ كِتَابٌ كَبِيرٌ ؛ مَدْرَسَةٌ جَدِيدَةٌ *

Қағида: Анықтауыш та марфуъ, мансуб және мажрур жағдайлаоында анықталушы сөзге бағынады. Мысалы:

الْمُسْلِمُ الْعَاقِلُ ؛ الْمُسْلِمَانِ الْعَاقِلاَنِ ؛ الْمُسْلِمُونَ الْعَاقِلُونَ *

الْمُسْلِمَ الْعَاقِلَ ؛ الْمُسْلِمَيْنِ الْعَاقِلَيْنِ ؛ الْمُسْلِمِينَ الْعَاقِلِينَ *

الْمُسْلِمِ الْعَاقِلِ ؛ الْمُسْلِمَيْنِ الْعَاقِلَيْنِ ؛ الْمُسْلِمِينَ الْعَاقِلِينَ *

Сөйлемде мавсуф пен сифат арасында 10 сәйкестік болуы керек: ер тегі мен әйел тегінде, жекеше, екілік және көпше түрлерде, белгілілік пен белгісіздікте, марфуъ, менсуб, мажрурде.

Әдетте исми ишара бір ғана анықтауышы болып, мавсуф рөлін ойнайды:

هَذَا الْخَادِمُ ؛ هَذَانِ الْخَادِمَانِ ؛ هَؤُلاَءِ الْخُدَّامُ *

هَذِهِ الْخَادِمَةُ ؛ هَاتَانِ الْخَادِمَتَانِ ؛ هَؤُلاَءِ الْخَادِمَاتُ *

تأكيد .§ -48

Асл туралы қандай да бір күманды тарқату үшін жұмсалатын фаръ , таъкид (күшейту) деп аталады. Мысалы, أَمَرَنِيَ الأُسْتَاذُ نَفْسُهُ деген сөйлемде نَفْسُهُ сөзі әмір етуші тек қана ұстаз ғана ма деген күмәнды тарқату үшін айтылған. упомянуто для того чтобы развеять сомнение о том, является ли приказчиком один лишь учитель. Таъкидтың аслы муаккад деп аталады. Таъкид үшін қолданылатын сөздер жетеу:

نَفْسُهُ ؛ عَيْنُهُ ؛ كِلاَهُمَا ؛ كِلْتَاهُمَا ؛ كُلُّهُ ؛ جَمِيعُهُ ؛ أَجْمَعُ .