Алами мәнқульдің кейбіреулері:

 Исми жинстен алынады. Мысалы, حَيْدَرٌ және جَعْفٌَ. Олар негізінде шағын арық және арыстан деген мағынада қолданылады.

 Исми сифаттан алынады. Мысалы:

عارِفٌ ؛ مَحْمُودٌ ؛ حَمّادٌ ؛ أَحْمَدُ ؛ حَسَنٌ.

 Исми масдардан алынады (тұйық етістік; етісік негізді зат есім – ауд. еск.). Мысалы:عرفانٌ ؛ رشاد ؛ صلاح ؛ فضل ؛ هِدايَةٌ ؛ مِدْحةٌ.

 Исми маканнан алынады. Мысалы, مَظْهَرٌ ؛ مَشْهَرٌ ؛ مَسْقطٌ .

 Исми алаттан алынады. Мысалы: مِفْتاحٌ ؛ مِنْهاجٌ ؛ مِصْباحٌ .

 Етістіктен алынады. Мысалы: شَمَّرَ ؛ يَزِيدُ ؛ يَشْكُرُ ؛ يَنْبُعُ.

 Басқа тілдерден (ажам) алынады. Мысалы:إِبْرَاهِيمُ ؛ يَعْقُوبُ ؛ إِسْكَنْدَرُ ؛ سُلَيْمَانُ.

 Екі сөздің тіркесуіен жасалады. Мысалы:

عَبْدُاللهِ ؛ عَبْدُالرَّحْمن ؛ مُحَمَّد أَحْمَد ؛ شَمْس قَمَر ؛ خَضْرَمَوْتِ ؛ بَعْلَبَّكَّ.

Кісі есімі, лақап және куния

Адамға берілітеін бірінші ат (есім) алам деп аталады. Мысалы: أَحْمَدُ ؛ هارُونُ ؛ جَعْفَرُ. Кісіні мақтау немесе сыйлау үшін қолданылатын есімнен кейін (немесе оның орнына) келетін алам лақап деп аталады. Мысалы: اَلْهادى ؛ اَلرَّشِيدُ ؛ اَلصّادِقُ.

اِبْنُ ؛ أُمُّ ؛ أَبُو деген сөздердің көмегімен жасалған алам куния деп аталады. Мысалы: اَبُو الْقاسِمِ ؛ اَبُو بَكْرٍ ؛ اَبُو حَنِيفَةَ ؛ اِبْنُ عَبّاسٍ . Қағида: есім ретінде қолданылған аламдарға ال»» қосылмайды.

Мысалы: الْزَّيْدُ الْبَكْرُ ؛ الْعُمَرُ ؛ والْمَرْيَمُ деп қолдануға болмайды. Алайда, шын мәнінде, кейде «ال» масдар немесе исми сифат болып келген аламдарға қосылады. Мысалы: . الرشاد ؛ الفضل ؛ الحارث ؛ الحسن ؛ الحسين ؛ العباس

Лақап болып келген аламдарға ال қойылады.

Мысалы: اَلرشيد ؛ الهادى. Оның сыртында «ال» екілік (тасния) және көпше түрдегі аламдарға қойыла береді. Мысалы:

الزيْدانِ ؛ الزيْدُونَ ؛ البَكْرَانِ ؛ البَكْرُونَ ؛ المَرْيَمانِ ؛ المَرْيَماتُ.

)اسم عام (اسم جنس §-5

Исми жинс – белгілі бір заттар тобын, яғни көптеген заттарды жалпылап атау үшін қолданылатын исми зат екендігі бізге белгілі. Мысалы, رَجُلٌ (кісі). Исми жинс құрамындағы заттардың атаулары исми жинстің фарды деп қаралады (яғни фардтардан исми жинс құралады – ауд. еск.). Мысалы, رَجُلٌ - исми жинс, ал زَيْدٌ ؛ بَكْرٌ ؛ عَمْرٌو дегендер رَجُلٌ сөзінің фардтары.

مُعَرَّفٌ وَ مُنَكَّرٌ

Исми жинс екі түрде қолданылады: 1) кейде «ال» артиклімен қолданылады, 2) кейде «ال» -сіз қолданылады. Құрамында «ال» артиклі бар исми жинс муъарраф (белгілі форма) деп аталады. Құрамында «ال» артиклі жоқ исми жинс мунаккар (белгісіз форма) деп аталады. Муъаррафтар белгілі бір нақты затты атау үшін қолданылады. Мысалы, الرَّجُلُ غَنِيٌّ ؛ الْفَرَسُ صَغِيرٌ деген сөйлемдердегі الرجل және الفرسсөздері белгілі бір адамды және белгілі бір атты білдіреді. Кейде муъарраф исми жинстің белгілі бір нақты затты анықтау мақсаты көзделмейді. Мысалы,

الرَّجُلُ أَقْوَي مِنَ الْمَرْأَةِ ؛ الْفَرَسُ أَحْسَنُ مِنَ الْحِمَارِ

деген сөйлемдердегі الرجل және الفرس сөздері ер атаулы және жылқы атаулы деген мағыналарды береді. Кейде муъаррафтың көпше түрі жалпылап атау үшін қолданылады. Мысалы, الرِّجَالُ أَقْوِيَاءُ ؛ اَلأَفْرَاسُ حِسَانٌ деген сөйлемдердегі الرجال және الأفراس сөздері барлық адамдар және барлық жылқылар дегенді білдіреді.

Мунаккар, әдетте, белгісіз бір затты атау үшін қолданылады. Мысалы, رَجُلٌ және فَرَسٌ дегендер қандай да бір кісі және жылқыны (әйтеуір бір адам және жылқы) білдіреді.

Қағида: Муъарраф исми жинстер ешқашан танвинмен аяқталмайды. Мысалы, الْفَرَسٌ және الرَّجُلٌ деп қолдануға болмайды.

اسم صفت .§ -6

Бір заттың (немесе кісінің) сапасын білдіру үшін қолданылатын сөздер исми сифат (сын есім). Мысалы:

عَالِمٌ؛ مَعْلُومٌ؛ عَلاَّمٌ؛ اَعْلَمُ؛ حَسَنٌ؛ بَغْدَادِيٌّ.

Морфология саласында сөз болған исми фаъил (негізігі етіс есішесі), исми мафъул (ырықсыз етіс есімшесі), исми фаъъал (төмендегі еск. қараңыз), исми тафзил (көп қайталана жасалатын амал-әрекет – أَفْعَلُ, فُعْلَى) және сифати мушаббаха, сондай-ақ قَزَانِيٌّ және بَغْدَادِيٌّ сияқты исми мансубтардың барлығы да исми сифат болып есептеледі. (ауд.еск.: فِعَالَةٌ қалыбында жасалған етістік негізді есімдер, көбінесе, кәсіп немесе мамандықты білдіреді. Мысалы, كِتَابَةٌ – жазу, хатшылық. Кісілерді қызметтері бойынша атау үшін فَعَّالٌ қалыбы қолданылады طَحَّانٌ- диірменші. Б.З. Халидовтың «Учебник арабского языка» кітабынан. ). Исми макан және исми заман масдардан (етістік негізді зат есім) жасалған болса да, исми сифатқа емес, исми затқа жатқызылады. Өйткені исми сифат мағыналары етістік мағыналарына ұқсас, сондықтан олар кейде шибхи феъл (етістікке ұқсас) деп те аталады. Исми сифаттың сөзжасамы мен қалыптары морфологияға арналған кітаптарда айтылған. Исми сифат көбінесе мавсуф сөздерден (анықталушы сөзден) соң келеді де, мавсуфты анықтау және атау үшін қолданылады.

Қағида: исми сифат тегі мен түрінде (жекеше, екілік немесе көпше) әрқашан мавсуфқа сәйкес келеді. Мысалы :

және الرَّجُلُ الْعَالِمُ ؛ الرَّجُلاَنِ الْعَالِمَانِ ؛ الرِّجَالُ الْعُلَمَاءُ

الْمَرْأَةُ الْعَالِمَةُ ؛ الْمَرْأَتَانِ الْعَالِمَتَانِ ؛ النِّسَاءُ الْعَالِمَاتُ.

(اسم وصف) مصدر

Бір істі жасау немесе бір күйде болу мағынасында келетін исмдар исми васф (етістік негізді зат есім) деп аталады. Мысалы:الضَّرْبُ ؛ الْجُلُوسُ және الْفَتْح ُ .

Араб тілінде қалыптар (уәзн, формула) өте көп. Морфоология бойынша жазылған кітаптарда 70 шақты масдардың (түбір сөздер, етістік негізді зат есімдердің) қалыптары келтірілген. Масдарлардың түрлері морфологияда айтылды.

اسم ظرف

Қимыл-әрекеттің белгілі бір мезгілде немесе мекенде орындалғанын көрсететін сөздер исми зарф (үстеу; пысықтауыш қызметін атқарады) деп аталады. Мысалы, مَتَي және أَيْنَ.

Амал-әрекеттің жасалу мезгілін білдіретін исми зарф зарфи заманий (мезгіл пысықтауышы). Мысалы, مَتَى ؛ أَيَّانَ ؛ الْيَوْمَ ؛ غَدًا ؛ أَمْسِ ؛ قَبْلُ ؛ بَعْدُ.

Амал-әрекеттің жасалу орнын, мекенін білдіретін исми зарф зарфи маканий (мекен пысықтауышы). Мысалы, أَيْنَ ؛ أَنَّى ؛ هَاهُنَا ؛ هُنَالِكَ ؛ ثَمَّ ؛ بَيْنَ بَيْنَ ؛ حَيْثُ .

اسم عدد .§ -7

Заттың санын немесе мөлшерін білдіретін сөздер (калималар) исми адад (сан есім). Мысалы,

1 - وَاحِدٌ ؛ 2 - اِثْنَانِ ؛ 3 - ثَلاَثَةٌ ؛ 4 - أَرْبَعَةٌ ؛ 5 - خَمْسَةٌ ؛ 6 - سِتَّةٌ ؛ 7 - سَبْعَةٌ ؛ 8 - ثَمَانِيَةٌ ؛ 9 - تِسْعَةٌ ؛ 10- عَشْرَةٌ ؛ 20 - عِشْرُونَ ؛ 30 - ثَلاَثُونَ ؛ 40 - اَرْبَعُونَ ؛ 50 - خَمْسُونَ ؛ 60 - سِتُّونَ ؛ 70 - سَبْعُونَ ؛ 80 - ثَمَانُونَ 90 - تِسْعُونَ ؛ 100 - مِائَةٌ ؛ 1000 - أَلْفٌ ؛ 100000 - مِائَةُ أَلْفٍ ؛ 1000000 - أَلْفُ أَلْفٍ.

Исми адад екі түрге бөлінеді:  адади мүзәккар;  адади муаннас. Ер тегінде (мүзаккар) келген заттар адади мүзәккардың көмегімен саналады. әйел тегінде (муаннас) заттар адади муаннас көмегімен саналады. Сөйлемде адади мүзәккар және муаннас бір-бірінен ажыратылады. Олардың айырмашылықтарын, иншәаллаһ, кейінгі сабақтарда қарастырамыз.

تَعْدَادٌ

Таъдад санау дегенді білдіреді. Қазір ер тегіндегі заттардың бірден миллионға дейінгі саналуын қарастырып көреміз. Мұнда кейбір сандардың арасында жазылмаған сан орнына көп нүкте қойылған. Оқушылар алдыңғы санақтармен салыстыра отырып, көп нүктенің орнындағы кейінгі сандарды да санайды. Бұл кітапта خَادِمٌ сөзі (кәлима) саналып көрсетілген. Осы сөзді санап болғаннан кейін оқушылар төмендегі сияқты сөздерді санай білуі қажет:

كِتَابٌ-كُتُبٌ؛جَمَلٌ-جِمَالٌ ؛فَرَسٌ-أَفْرَاسٌ؛ اِبْنٌ-أَبْنَاءٌ ؛رَجُلٌ-رِجَالٌ.

أَعْدَادِ مُذَكَّرَة

خَادِمٌ وَاحِدٌ ؛ خَادِمَانِ) اِثْنَانِ( ؛ ثَلاَثَةُ خُدَّامٍ ؛ أَرْبَعَةُ خُدَّامٍ ؛ خَمْسَةُ خُدَّامٍ ؛ سِتَّةُ خُدَّامٍ ؛ سَبْعَةُ خُدَّامٍ ؛ ثَمَانِيَةُ خُدَّامٍ ؛ تِسْعَةُ خُدَّامٍ ؛ عَشْرَةُ خُدَّامٍ ؛ أَحَدَ عَشَرَ خَادِمًا ؛ اِثْنَا عَشَرَ خَادِمًا ؛ ثَلاَثَةَ عَشَرَ خَادِمًا .. .. تِسْعَةَ عَشَرَ خَادِمًا ؛ عِشْرُونَ خَادِمًا ؛ أَحَدٌ وَ عِشْرُونَ خَادِمًا ؛ اِثْنَانِ وَ عِشْرُونَ خَادِمًا ؛ ثَلاَثَةٌ وَ عِشْرُونَ خَادِمًا .... تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ خَادِمًا ؛ ثَلاَثُونَ خَادِمًا ؛ أَرْبَعُونَ خَادِمًا ؛ خَمْسُونَ خَادِمًا ؛ سِتُّونَ خَادِمًا ؛ سَبْعُونَ خَادِمًا ؛ ثَمَانُونَ خَادِمًا ؛ تِسْعُونَ خَادِمًا ؛ مِائَةُ خَادِمٍ ؛ مِائَةٌ وَ خَادِمٌ ؛ مِائَةٌ وَ خَادِمَان ِ؛ مِائَةٌ وَ ثَلاَثَةُ خُدَّامٍ .... مِائَتَا خَادِمٍ ؛ مِائَتَانِ وَ خَادِمٌ ؛ مِائَتَانِ وَ خَادِمَانِ؛ مِائَتَانِ وَثَلاَثَةُ خُدَّامٍ ... ثَلاَثُمِائَةِ خَادِمٍ .... سَبْعُمِائَةٍ وَ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ خَادِمًا ؛ أَلْفُ خَادِمٍ ؛ أَلْفٌ وَ خَادِمٌ ؛ أَلْفٌ وَ خَادِمَانِ ؛ أَلْفٌ وَ ثَلاَثَةُ خُدَّامٍ ؛ أَلْفٌ وَ تِسْعُمِائَةٍ وَ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ خَادِمًا ؛ أَلْفَا خَادِمٍ؛ أَلْفَانِ وَ خَادِمٌ ؛ أَلْفَانِ وَ خَادِمَانِ ؛ أَلْفَانِ وَ ثَلاَثَةُ خُدَّامٍ؛ .... ثَلاَثَةُ آلاَفِ خَادِمٍ ؛ ثَلاَثَةُ آلاَفٍ وَ خَادِمٌ ...... ثَلاَثَةُ آلاَفٍ وَ تِسْعُمِائَةٍ وَ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ خَادِمًا ؛ عَشْرَةُ آلاَفِ خَادِمٍ ؛ اِثْنَا عَشَرَ أَلْفَ خَادِمٍ ؛ ثَلاَثَةَ عَشَرَ أَلْفَ خَادِمٍ .... مِائَةُ أَلْفِ خَادِمٍ ؛ أَلْفُ أَلْفِ خَادِمٍ .

أَعْدَادِ مُؤَنَّثَة

خَادِمَةٌ وَاحِدَةٌ ؛ خَادِمَتَانِ ) اِثْنَتَانِ ( ؛ ثَلاَثُ خَادِمَاتٍ ؛ أَرْبَعُ خَادِمَاتٍ ؛ خَمسُ خَادِمَاتٍ ؛ سِتُّ خَادِمَاتٍ ؛ سَبْعُ خَادِمَاتٍ ؛ ثَمَانِ خَادِمَاتٍ ؛ تِسْعُ خَادِمَاتٍ ؛ عَشْرُ خَادِمَاتٍ ؛ إِحْدَى عَشْرَةَ خَادِمَةً؛ اِثْنَتَا عَشْرَةَ خَادِمَةً ؛ ثَلاَثَ عَشْرَةَ خَادِمَةً .... تِسْعَ عَشْرَةَ خَادِمَةً ؛ عِشْرُونَ خَادِمَةً ؛ إِحْدَى وَ عِشْرُونَ خَادِمَةً ؛ اِثْنَتَانِ وَ عِشْرُونَ خَادِمَةً ؛ ثَلاَثٌ وَ عِشْرُونَ خَادِمَةً .... تِسْعٌ وَ عِشْرُونَ خَادِمَةً ؛ ثَلاَثُونَ خَادِمَةً ؛ أَرْبَعُونَ خَادِمَةً ؛ خَمْسُونَ خَادِمَةً ؛ سِتُّونَ خَادِمَةً ؛ سَبْعُونَ خَادِمَةً ؛ ثَمَانُونَ خَادِمَة ً؛ تِسْعُونَ خَادِمَةً ؛ مِائَةُ خَادِمَةٍ ؛ مِائَةٌ وَ خَادِمَةٌ ؛ مِائَةٌ وَ خَادِمَتَانِ ؛ مِائَةٌ وَ ثَلاَثُ خَادِمَاتٍ .... مِائَتَا خَادِمَةٍ ؛ مِائَتَانِ وَ خَادِمَةٌ ؛ مِائَتَانِ وَ خَادِمَتَانِ ؛ مِائَتَانِ وَ ثَلاَثُ خَادِمَاتٍ .... ثَلاَثُمِائَةِ خَادِمَاتٍ .... تِسْعُمِائَةٍ وَ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ خَادِمَةً ؛ أَلْفُ خَادِمَةٍ ؛ أَلْفٌ وَ خَادِمَةٌ ؛ أَلْفٌ وَ خَادِمَتَانِ ؛ أَلْفٌ وَ ثَلاَثُ خَادِمَاتٍ ؛ أَلْفٌ وَ تِسْعُمِائَةٍ وَ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ خَادِمَةً؛ أَلْفَا خَادِمَةٍ ؛ أَلْفَانِ وَ خَادِمَةٌ ؛ أَلْفَانِ وَ خَادِمَتَانِ ؛ أَلْفَانِ وَ ثَلاَثُ خَادِمَاتٍ .... ثَلاَثَةُ آلاَفِ خَادِمَةٍ ؛ ثَلاَثَةُ آلاَفٍ وَخَادِمَةٌ ؛ ثَلاَثَةُ آلاَفٍ وَ تِسْعُمِائَةٍ وَ تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ خَادِمَةً ؛ عَشْرَةُ آلاَفِ خَادِمَةٍ ؛ أَحَدَ عَشَرَ أَلْفَ خَادِمَةٍ ؛ اِثْنَا عَشَرَ أَلْفَ خَادِمَةٍ ؛ ثَلاَثَةَ عَشَرَ أَلْفَ خَادِمَةٍ ؛ مِائَةُ أَلْفِ خَادِمَةٍ ؛ أَلْفُ أَلْفِ خَادِمَةٍ .

Ескерту: Оқушылар خَادِمَاتٌ - خَادِمَةٌ) сөздерін бірден миллионға дейін санап үйренгеннен соң, салыстыру әдісі арқылы осылайша әйел тегіндегі اِمْرَأةٌَ - رَمَكَةٌ ؛نِسْوَةٌ - ؛رَمَكَاتٌ نَاقَةٌ - نُوقٌ, сондай-ақ صَحِيفَةٌ – صُحُفٌ сияқты сөздерді де санай білуі қажет.

قواعد أسماء أعداد .§ -8

Қағида: үштен онға дейінгі мүзәккар адад ة)) -таи таънис әрпіне аяқталады, ал муаннас ададтың қосымшасында (ة) - таи таънис болмайды.

Қағида: Адад تِسْعُونَ؛ مِائَةٌ؛ أَلْفٌ ....عِشْرُونَ)) одинаково используется как для предметов мужского, так и женского родов.

Қағида: Ер тегі және әйел тегі ададтарымен саналатын заттар (маъдуд) үштен онға дейін әрқашан көпше түрде қолданылады, ал олардың қосымшалары мажрур, яғни кәсралы болады. Мысалы, (ثَلاَثَةُ خُدَّامٍ...عَشْرَةُ خُدَّامٍ ) (ثَلاَثُ خَادِمَاتٍ...عَشَرَ خَادِمَاتٍ).

Қағида: Ер тегі және әйел тегі ададтарымен саналатын заттар (маъдуд) он бірден тоқсан тоғызға дейін әрқашан жекеше түрде қолданылады, ал олардың қосымшалары мансуб, яғни фатхалы болады. Мысалы,

)أَحَدَ عَشَرَ خَادِمًا.... تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ خَادِمًا؛(

) إِحْدَى عَشْرَةَ خَادِمَةً .... تِسْعٌ وَتِسْعُونَ خَادِمَةً(.

Қағида: مِائَةٌ жәнеأَلْفٌ ададтарымен саналатын заттар (маъдуд) әрқашан жекеше түрде қолданылады, ал олардың қосымшалары мажрур, яғни кәсралы болады. Мысалы, مِائَةُ خَادِمٍ және أَلْفُ خَادِم ٍ.

Ескерту: Егер жоғарыда келтірілген мысалдарға назар аударсақ, онда олардың осы қағидаларға бағынатынына көз жеткізуге болады. Зат есімдердің саналуының басқа мысалдарын да осы қағидалармен тексеу керек.

أعداد تَرَتُّبِيَّة

Жоғарыда көрсетілген сандармен саналатын заттардың реті мен дәрежесі есепке алынбайды. Егер саналатын заттардың реті (бірінші, екінші, үшінші деген сияқты) мен дәрежесін есепке алу керек болса, онда исми ададтардың көпшілігі исми фаъил (негізгі етіс есімшесі) формасына өткізіледі. Мысалы: الثَّانِى ؛ الثَّالِثُ ؛ الثَّانِيَةُ ؛ الثَّالِثَةُ.

Исми фаъил формасына ауысқан исми адад өзінің сандық мәнін жоғалтып, исми сифат қызметіне көшеді де, реттік сан деп аталады.