Музафин илайһилі мүбтадалар:

خَادِمُ بَكْرٍ - طَوِيلٌ ؛وَجْهُ زَيْدٍ - حَسَنٌ ؛ لِبَاسُ عَلِىٍّ - جَدِيدٌ ؛ قَلَمُ وَلِىٍّ-قَصِيرٌ.

Музафин илайһилі хабарлар:

الرَّجُلُ - خَادِمُ بَكْرٍ ؛ زَيْدٌ - صَدِيقُ خَالِدٍ ؛ عَمْرٌو - عَدُوُّ مَحْمُودٍ؛ هَذَا - كِتَابُ زَيْدٍ .

Мүбтадасы да, хабары да музафин илайһилі сөйлемдер:

أُخْتُ زَيْدٍ - زَوْجَةُ بَكْرٍ ؛ زَوْجَةُ عَلِىٍّ - بِنْتُ وَلِىٍّ ؛ حَبِيبُ بَكْرٍ - عَدُوُّ زَيْدٍ .

Сифаты бар мүбтадалар:

الرَّجُلُ الْعَالِمُ - صَالِحٌ ؛ الْمَرْأَةُ الْمُخَدَّرَةُ - حَسَنَةٌ ؛ الرِّجَالُ الاَْغْنِيَاءُ - مُتَكَبِّرُونَ .

Сифаты бар хабарлар:

التَّمْرُ - طَعَامٌ لَذِيذٌ ؛ الْمَالُ - شَيْءٌ عَزِيزٌ ؛ الْمَدِينَةُ - بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ .

Таъкиды бар мүбтадалар:

زَيْدٌ نَفْسُهُ - سَخِىٌّ ؛ الأَبَوَانِ كِلاَهُمَا - مُشْفِقَانِ ؛ الطُّلَبَاءُ كُلُّهُمْ - فُقَرَاءُ .

Кейбір жүмләи исмиялардың хабары қысқа бір сөйлем болып келеді. Мысалы:

زَيْدٌ - أَنْفُهُ طَوِيلٌ ؛ بَكْرٌ - أَبُوهُ غَنِىٌّ ؛ عَمْرٌو - خَادِمُهُ جَاهِلٌ ؛ مَرْيَمُ - وَجْهُهَا حَسَنٌ ؛ زَيْنَبُ - قَمِيصُهَا طَوِيلٌ ؛ الرَّجُلاَنِ - لِبَاسَاهُمَا مُزَيَّنَانِ ؛ الرِّجَالُ - أَذْقَانُهُمْ مُلْتَحَاةٌ ؛ اَلْمُسْلِمُونَ - أَخْلاَقُهُمْ حَسَنَةٌ ؛ اَلْمَجُوسِيُّونَ - عَقَائِدُهُمْ بَاطِلَةٌ.

Қағида: Келтірілген мысалдардағы хабар болып келген сөйлемдерде мүбтаданы білдіретін замир болуы керек.

Қағида: Егер хабар немесе мүбтада сөйем болып келсе, онда олар жазуда (лафзан) емес, ойда (хукман) марфуъ болып келеді.

51-§. Жүмләи феълия (етістікті сөйлем)

Жүмләи феълия үнемі баяндауыш (хукм) болып келетін бір етістіктен және бастауыш (махкум) болып келетін зат есімнен тұрады. Мысалы: كَتَبَ زَيْدٌ деген сөйлемде كَتَبَ –хукм, ал زَيْدٌ –махкум.

فاعل

Жүмләи феълияда бастауыш (махкум) болып келген зат есім фаъил (негізігі етістегі есімше, сөзбе-сөз – «жасаушы » деген мағынаны береді – ауд.еск.). Мысалы, كَتَبَ زَيْدٌ деген сөйлемде фаъил – زَيْدٌ .

Қағида: Фаъилдар, көбінесе, етістіктің алдында тұрады. Бірақ кейде керісінше болуы да мүмкін. Мысалы:

كَتَبَ زَيْدٌ ؛ زَيْدٌ كَتَبَ ؛ يَكْتُبُ زَيْدٌ ؛ زَيْدٌ يَكْتُبُ .

Ескерту: زَيْدٌ كَتَبَ деген сөйлемдегі زَيْدٌ сөзін көрнекті ғалымдар мүбтада деп санаған. Бірақ жеңілдету үшін кейінгі ғалымдар оны фаъил деп көрсеткен.

Қағида: Барлық фаъилдар марфуъ болады. Мысалы:

الرَّجُلُ كَتَبَ ؛ الرَّجُلاَنِ كَتَبَا ؛ الرِّجَالُ كَتَبُوا ؛ الْمَرْأَةُ كَتَبَتْ ؛ الْمَرْأَتَانِ كَتَبَتَا ؛ النِّسَاءُ كَتَبْنَ.

Ескерту: Етістік туралы тарауда етістіктер тегі мен түрі жағынан фаъилға бағынатыны айтылған.

Қағида: Етістіктердің екінші (мухотаб) және бірінші (мутакаллим) жақтарда жіктелуінде олардың фаъилын білдіретін замир болады. Мысалы:

فَتَحْتَ فَتَحْتُمَا فَتَحْتُمْ فَتَحْتِ فَتَحْتُمَا فَتَحْتُنَّ فَتَحْتُ فَتَحْنَا.

أنت أنتما أنتم أنت أنتما أنتن أنا نحن.

Ескерту: Кейінгі ғалымдардың пікірінше, فَتَحْتَ және فَتَحْتُ сөздерінің екінші және бірнші жақтарда жіктелуіндегі ت қосымшасы фаъилдың замиры емес, тек фаъилдың екінші және бірінші жақтарда тұрғандығын білдіретін белгі ғана деп қарауымыз керек.

Кейде етістіктің фаъилы етістіктің алдында тұрған замир болады. Мысалы:

هُوَ فَتَحَ ؛ هُمَا فَتَحَا ؛ هُمْ فَتَحُوا ؛ هِىَ فَتَحَتْ ؛ هُمَا فَتَحَتَا ؛ هُنَّ فَتَحْنَ أَنْتَ فَتَحْتَ ؛ أَنْتُمَا فَتَحْتُمَا ؛ أَنْتُمْ فَتَحْتُمْ ؛ أَنْتِ فَتَحْتِ ؛ أَنْتُمَا فَتَحْتُمَا ؛ أَنْتُنَّ فَتَحْتُنَّ ؛ أَنَا فَتَحْتُ ؛ نَحْنُ فَتَحْنَا.

Қағида: Егер фаъил мабний зат есімнен болса, онда ол жазуда емес, ойда марфуъ болады. Мысалы:

هُوَ فَتَحَ ؛ أَنْتَ فَتَحْتَ ؛ هَذَا كَتَبَ ؛ هَؤُلاَءِ كَتَبُوا .

Кейбір жүмләи феълиялардағы етістіктер ырықсыз етісте (мәджхуль) тұрады. Мысалы:

قُتِلَ بَكْرٌ ؛ ضُرِبَ زَيْدٌ ؛ كُتِبَ الْكِتَابُ .

Бұл ырықсыз етістегі етістіктердің бастауышы (махкумы) фаъил яғни амал -әрекетті жасаушы болмаса да, грамматика терминологиясында олар фаъил ретінде (наиби фаъил - ауд.еск.) қарастырылады.

Кейбір жүмләи феълиялардың етістіктері өткен шақ болымсыз түрінде (нафий мазий), осы-келер шақ болымсыз түрінде (нафий музариъ) және жахд манфий сияқты манфий жіктелулерінде тұрады. Мысалы:

مَا دَخَلَ زَيْدٌ ؛ لاَ يَدْخُلُ زَيْدٌ ؛ لَنْ يَدْخُلَ زَيْدٌ ؛ لَمْ يَدْخُلْ زَيْدٌ.

Бұл болымсыз етістіктердің (манфий) бастауыштары нағыз фаъилдар емес. Алайда, соған қарамастан, грамматикалық терминологияда олар фаъилдың рөлін ойнайды.

52-§. Исми сифаттың фаъилдары

Фаъилдар тек етістіктерге ғана тән емес. Кейде исми фаъил, исми мафъул, исми фаъъал, сифати мушаббаха және исми мансубтар да исми сифаттың фаъилдары есебінде жұмсала береді. Бұл исми сифаттың етістікке ұқсас болып (шибхи феъл), олардың орнында қолданылатындығына байланысты жүзеге асады. Мысалы:

زَيْدٌ - عَالِمٌ أَبُوهُ ؛ زَيْدٌ - مَسْرُوقٌ مَالُهُ ؛ زَيْدٌ - أَكَّالٌ خَادِمُهُ ؛ زَيْدٌ - كَبِيرٌ رَأْسُهُ ؛ زَيْدٌ - حَسَنٌ وَجْهُهُ ؛ زَيْدٌ - شَرْعِىٌّ عَمَلُهُ.

Қағида: Исми сифаттың фаъилдары үнемі мавсуфи мажозийларды (бейнелі мавсуф) білдіретін бір замирға музаф болады (Жоғарыдағы мысалдарды қараңыз). Кейде жоғарыдағы исми сифаттар өз фаъилдарына музаф болады. Мұндай жағдайда олардың фаъилдары марфуъ болмайды, мажрур болады. Өйткені ол музафин илайһи болып табылады. Бұл фаъилдардың қосымшасындағы замирлар түсіріледі де, ал фаъилдың өзі «ال» көмегімен белгілілік формасына өтеді. Мысалы:

زَيْدٌ - عَالِمُ الأَبِ ؛ زَيْدٌ - مَسْرُوقُ الْمَالِ ؛ زَيْدٌ - أَكَّالُ الْخَادِمِ ؛ زَيْدٌ - كَبِيرُ الرَّأْسِ ؛ زَيْدٌ - حَسَنُ الْوَجْهِ ؛ زَيْدٌ - شَرْعِىُّ الْعَمَلِ.

Мутаъаддий исми сифат кейде өз мафъулына музаф болады. Мысалы:

عَالِمُ الأَسْرَارِ؛ قَاتِلُ الذِّئْبِ؛ آكِلُ الْخُبْزِ

Изафаи лафзия (жалған изафа) және изафаи маънавия (нағыз изафа).

Bcvb cbafnkfhybyu aj]bkkfhbuf `rb vfa]ekkfhbuf vepja ,skbikbrkfhb afwfn kfapbq df pjobhbqlbh& Исми сифаттың (сын есім) өз фаъилдары мен мафъулдарына музаф болуы тек жазуда, сырттай ғана болады. Ал мағынасында байланыс (изафа) та, қатынас (нисбат) та болмайды. Сондықтан сын есімнің мұндай изафасы (изафеттік немесе анықтауыштық тіркес) изафаи лафзия (жалған изафа) деп аталады. Ал нағыз изафа деп бұл бір исмнің басқа бір исмге өз фаъилы немесе мафъулымен қатынасынан басқа бір қатынасты білдіретін изафаи маънавияны айтамыз. Мысалы: بَابُ الْمَدْرَسَةِ ؛ كِتَابُ زَيْدٍ Зәйдтің кітабы. Медресенің есігі.

Изафаи маънавиядағы музаф болған зат есімдерге «ال » қосылмайды. Алайда изафаи лафзиядағы музафтарға «ال » қосыла береді. Өйткені жалған изафадағы исми сифат маърифа емес. Мысалы:

الصَّائِبُ الْفِكْرِ ؛ الْمَسْرُوقُ الْمَالِ ؛ الْحَسَنُ الْوَجْهِ ؛ الآكُلُ الْخُبْزِ.

Масдардың фаъилы. Кейде масдардың фаъилы да марфуъ болады. Мысалы, أَعْجَبَنِىأَكْلُ زَيْدٌ деген сөйлемдегі زَيْدٌ сөзі.

Алайда бұл өте сирек кездесетін құбылыс. Көбінесе, масдар өз фаъилына қосылғанда, фаъил мажрур болады. Мысалы:

أَعْجَبَنِى أَكْلُ زَيْدٍ؛ عَلِمْتُ صَدَاقَةَ بَكْرٍ؛ تَعَجَّبْتُ مِنْ سَخَاوَةِ عَلِىٍّ.

Масдар кейде өз мафъулына қосылады. Мысалы:

أَكْلُ الطَّعَامِ ؛ جَمْعُ الْمَالِ ؛ إِكْرَامُ الْفُقَرَاءِ ؛ زِيَارَةُ الإِخْوَانِ .

Қағида: Өз фаъилына немесе мафъулына қосылған масдарда «ال» болмайды, өйткені ол белгілілік формада деп саналады. Мысалы,

деп айтуға болмайды.الزِّيَارَةُ الإِخْوَانِ ؛ الإِكْرَامُ الْفُقَرَاءِ ؛ الْجَمْعُ الْمَالِ ؛ الأَكْلُ الطَّعَامِ

تزيينات جملة .§-53

Жоғарыда баяндалған екі сөз, яғни махкум (бастауыш) және хукм (баяндауыш) сөйлемде басты (тұрлаулы) мүшелер болып саналады. Бұл екеуі болмаса, сөйлем де болмайды. Сондықтан бастауыш пен баяндауыш сөйлемнің негізі (ъумда) деп аталады. Сөйлемде бастауыш пен баяндауыштан басқа, оны әрлендіретін (тазйин) және толықтыратын (такмил) мүшелер де болады. Олар сөйлемнің тазйиндері деп аталады. Мысалы, أَكَلَ زَيْدٌ الْيَوْمَ تُفَّاحًا فِي الْبُسْتَانِ деген сөйлемдегі أكل – баяндауыш, زَيْدٌ - бастауыш. Бұлар – сөйлемнің ъумдасы (негіздері). Алайда فِي الْبُسْتَانِ ؛ تُفَّاحًا ؛ الْيَوْمَ деген сөздер сөйлемнің ъумдасы емес. Олар – сөйлемнің фазлы – тұрлаусыз мүшелері. Оларсыз-ақ сөйлем құрауға болады, бірақ олар сөйлемді көріктендіру үшін керек болады.

Кейбір сөйлемдерде тазйиндер болмайды, тек бастауыш пен баяндауыштан тұрады. Ал екінші бір сөйлемдерде бастауыш пен баяндауыштан басқа бірнеше тазийн болады. Тек бастауыш пен баяндауыштан тұратын сөйлемдер жүмләи мужаррада (жалаң сөйлем) деп аталады. Мысалы:

أَكَلَ زَيْدٌ.

Ал тазйиндері (тұрлаусыз мүшелері) бар сөйлемдер жүмләи музайяна (жайылма сөйлем) деп аталады. Мысалы:

أَكَلَ زَيْدٌالْيَوْمَ تُفَّاحًا فِي الْبُسْتَانِ .

Жүмләи мужаррадалар өте өз кездеседі, өйткені сөйлемдердің көпшілігінде бір немесе бірнеше тазийн болады. Бұл тыңдаушыға сөйлемнің мағынасын дұрыстып, әрлеп жеткізу бірнеше тазийнсіз болмайтындығымен байланысты. Мысалы, егер أَكَلَ زَيْدٌ (Зәйд жеді) деп айтсақ, мұнда тек Зәйдтің жегені ғана түсініледі. Бұған тыңдаушы мүлдем қанағаттанбайды. Әрине, ол «Қашан жеді? Нені жеді? Қай жерде жеді?» деген сұрақтарды қоятыны даусыз. Сондықтан فِي الْبُسْتَانِ ؛ تُفَّاحًا ؛ الْيَوْمَ деген сияқты сөздерді қосып, жүмләи музайяна қылып айтуға қажеттілік пайда болады. Сөйлемнің тазийндерінің көпшілігі сөйлемнің баяндауышына қатысты болады. Сондықтан олар илми маъанида (лингвистиканың сөз мағыналары мен сөйлемді зерттейтін бір саласы) «мутаъаллиқати хукм» (пысықтауыш) деп аталады.

أقسام تزيينات .§ -54

Араб тілінде 12 танымал тазйин бар:

1) مَفْعُول مُطْلَقْ ؛ 2) مَفْعُول بِهِ ؛ 3) ظَرْف زَمَانِى ؛ 4)ظَرْف مَكَانِى ؛ 5) حَال ؛ 6) تَمْيِيز ؛ 7) مُسْتَثْنَي ؛ 8) ذُو الْجَارّ ؛ 9) مَحْذُوفُ الْجَارّ؛ 10) مُتَمِّم فِعْلِ نَاقِص ؛ 11) مُتَمِّم فِفْلِ قَلْبِى ؛ 12) تَزْيِينَات شَتَّى.

مَفْعُول مُطْلَق

Мафъули мутлақ – етістіктен кейін келетін масдар. Ол етістіктің мағынасын нақтылау (күшейту, бекіту) үшін және қимылдың түрі (сапасы) мен санын анықтау үшін қолданылады. Мысалы:

جَلَسْتُ جُلُوسًا

- мен дәл отырдым;

جَلَسْتُ جَلْسَةً

- мен бір рет отырдым;

جَلَسْتُ قُعُودًا

- мен шөкелеп отырдым.

Қағида: Кез келген мафъули мутлақ мансуб болады. Мысалы :

جَلَسْتُ جَلْسَةً ؛ جَلَسْتُ جَلْسَتَيْنِ ؛ جَلِسْتُ جَلْسَاتٍ.

Кейбір мафъули мутлақтар феълдің мурадифінің (немесе мутарадифінің) масдары болып табылады.

قَعَدْتُ جُلُوسًا.

)Яғни قَعَدْتُ синонимы - جَلَسْتُ, ал оның масдары - جُلُوسًا.(

Кейбір мафъули мутлақтар қандай да бір зат есімнің музафы болып келеді. Мысалы:

ضَرَبْتُ ضَرْبَ الْجَلاَّدِ ؛ نِمْتُ نَوْمَ الْعَرُوسِ ؛ سِرْتُ سَيْرَ الْكِبَارِ.

Кейбір мафъули мутлақтар сифаты (анықтауышы) бар мавсуф (анықталушы сөз) болып келеді. Мысалы:

قَرَأْتُ قِرَاءَةً جَيِّدَةً ؛ ضَرَبْتُ ضَرْبًا شَدِيدًا ؛ سِرْتُ سَيْرًا كَثِيرًا .

Мафъули мутлақтар тек етістіктерге ғана тән емес. Кейде мафъули мутлақтар исми сифаттан кейін келеді. Мысалы:

زَيْدٌ ضَارِبٌ ضَرْبًا شَدِيدًا ؛ الْمَالُ مَسْرُوقٌ سَرَقَةً عَجِيبَةً ؛ زَيْدٌ حَسَنٌ حُسْنًا مَقْبُولاً.

مَفْعُول بِه ِ .§ -55

Мафъули биһ – амал -әрекет жасалатын заттың немесе құбылыстың атауы, басқаша айтқанда, іс-қимылдың нысаны болып табылады да, кімді? нені? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы:

قَتَلْتُ عَقْرَبًا ؛ رَأَيْتُ ذِئْبًا ؛ أَكَلْتُ طَعَامًا ؛ جَمَعْتُ مَالاً

(Ол қазақ тіліндегі табыс септігіндегі сөзге сәйкес келеді – ауд.еск.) Мысалы,

أَعْبُدُ اللَّهَ ؛ لَقِيتُ زَيْدًا فِي السُّوقِ ؛ أَعْطَيْتُ زَيْدًا دِرْهَمًا деген сөйлемдегі Аллаһ және Зәйд сөздері сияқты.

Қағида: Кез келген мафъули биһ мансуб болады. Мысалы:

أَكْرَمْتُ مُسْلِمًا ؛ أَكْرَمْتُ مُسْلِمَيْنِ ؛ أَكْرَمْتُ مُسْلِمِينَ ؛ أَكْرَمْتُ مُسْلِمَاتٍ.

Қағида: Етістікке қосылып келген замир ойда мансуб болады да, мафъули биһ рөлін ойнайды. Мысалы:

ضَرَبَهُ ؛ ضَرَبَهُمَا ؛ ضَرَبَهُمْ ؛ ضَرَبَهَا ؛ ضَرَبَهُمَا ؛ ضَرَبَهُنَّ ؛ ضَرَبَكَ؛ ضَرَبَكُمَا ؛ضَرَبَكُمْ ؛ ضَرَبَكِ ؛ ضَرَبَكُمَا ؛ ضَرَبَكُنَّ ؛ ضَرَبَنِي ؛ ضَرَبَنَا.

Қағида: Мафъули биһ негізгі етістегі етістіктерге тән. Ырықсыз етістегі етістіктердің мафъул бихтері жазылмайды. Өйткені ырықсыз етістегі етістіктің нағыз фаъилы айтылмайды, олардың мафъул бихтері марфуъ болады да, фаъилдың орнын басады. (Басқа оқулықтарда ол наиби фаъил – фаъила орынбасары деп көрсетіледі. ). Мысалы:

فُتِحَ الْبَابُ ؛ ضُرِبَ زَيْدٌ ؛ أُكِلَ الطَّعَامُ ؛ قُتِلَ ذِئْبٌ.

Мафъули биһтер, көбінесе, етістіктерден кейін тұрады. Сөйлемнің мағынасын тарылту үшін – инхисари тафһим – мафъули биһ кейде етістіктің алдында тұрады. Мысалы:

Мен Аллаһқа ғана құлшылық етемін -

اللَّهَ أَعْبُدُ *

Мен Зәйдты ғана ұрдым -

زَيْدًا ضَرَبْتُ *

Сен тек өз үлесіңді ғана алдың -

نَصِيبَكَ تَنَالُ .