Мысалдары:

الأُسْتَاذُ نَفْسُهُ ؛ الْمُعَلِّمُ عَيْنُهُ ؛ الرَّجُلاَنِ كِلاَهُمَا ؛ الْمَرْأَتَانِ كِلْتَاهُمَا؛ الرُّمَّانُ كُلُّهُ ؛ الرُّمَّانُ جَمِيعُهُ ؛ الرُّمَّانُ أَجْمَعُ .

قواعد تأكيدات

Қағида: Слова أَجْمَعُ ؛ عَيْنُهُ ؛ نَفْسُهُ сөздері түр (жекеше, екілік, көпше) жағынан өз муаккадына бағынады. Мысалы:

الأُسْتَاذُ نَفْسُهُ ؛ الأُسْتَاذَانِ أَنْفُسُهُمَا ؛ الأَسَاتِيذُ أَنْفُسُهُمْ ؛ الْمُعَلِّمَةُ نَفْسُهَا ؛ الْمُعَلِّمَتَانِ أَنْفُسُهُمَا ؛ الْمُعَلِّمَاتُ أَنْفُسُهُنَّ ؛ الأُسْتَاذُ عَيْنُهُ...*

الْقَوْمُ أَجْمَعُ ؛ الطَّائِفَةُ جَمْعَاءُ ؛ الطُّلَبَاءُ أَجْمَعُونَ ؛ الطَّالِبَاتُ جُمَعُ .

Хотя слово أَنْفُسُهُمَا сөзі, негізінде,نَفْسَاهُمَا болып қолданылуы керек, бірақ ережеге сәйкес келмейтін أَنْفُسُهُمَا дегені кеңінен тарап кеткен.

Қағида: Таъкид марфуъ, мансуб және мажрурларда муаккадқа бағынады. Мысалы:

الأُسْتَاذُ نَفْسُهُ ؛ الأُسْتَاذَ نَفْسَهُ ؛ الأُسْتَاذِ نَفْسِهِ .

Қағида: كِلاَهُمَا және كِلْتَاهُمَا сөздерінің эърабы әр түрлі болғанымен, олардың сийғасы және (هُمَا) замиры еш уақытта өзгермейді. Мысалы:

الرَّجُلاَنِ كِلاَهُمَا ؛ الرَّجُلَيْنِ كِلَيْهِمَا ؛ الْمَرْأَتَانِ كِلْتَاهُمَا ؛ الْمَرْأَتَيْنِ كِلْتَيْهِمَا.

Қағида: كُلُّهُ және جَمِيعُهُ сөздері тасния және жамъ етілмейді. Алайда соңындағы замирлері тасния және жамъ етіледі. Мысалы:

الْقَوْمُ كُلُّهُ ؛ الْقَوْمَانِ كُلُّهُمَا ؛ الأَقْوَامُ كُلُّهُم *

الطَّائِفَةُكُلُّهَا ؛ الطَّائِفَتَانِ كُلُّهُمَا ؛ النِّسَاءُ كُلُّهُنَّ *

الْقَوْمُ جَمِيعُهُ... ;

أَجْمَعُ сөзінен басқа таъкид сөздердің соңында олардың муаккад екендігін білдіретін замирлері болады. Алайда أَجْمَعُ ؛ جُمَعُ ؛ أَجْمَعُونَ ؛ جَمْعَاءُ сөздері замирсыз қолданылады. أَبْصَعُ ؛ أَبْتَعُ ؛ أَكْتَعُ мағынасындағы أَجْمَعُ сөзі де осы ережеге бағынады.

تراكيب تامّة .§ -49

Толымды таркибтер жүмлә немесе кәләм (сөйлем) деп аталады. Сөйлем болуы үшін ең кемі екі сөз болуы керек. Бір сөзден сөйлем жасалмайды. Сөйлемде айтылған сөздердің бірі махкум немесе муснадун илайһи (бастауыш) деп аталады. Екіншісі хукм немесе муснадун бихи (баяндауыш) деп аталады. Мысалы, زَيْدٌ عَالِمٌ деген сөйлемде زَيْدٌ – махкум, ал عَالِمٌ –хукм.

Сондай-ақ كَتَبَ زَيْدٌ деген сөййлемде كَتَبَ – хукм, ал زَيْدٌ – махкум. Махкум, көбінесе, исми зат, ал хукм исми сифат немесе етістіктен болады.

Сөйлемдер екі түрге бөлінеді: 1) жүмләи исмия (есімді сөйлем); 2) жүмләи феълия (етістікті сөйлем). Хукмы (баяндауышы) зат есімнен болған сөйлемдер жүмләи исмия деп аталады. Мысалы:

زَيْدٌ عَالِمٌ.

Хукмы (баяндауышы) етістіктен болған сөйлемдер жүмләи феълия (етістікті сөйлем) деп аталады. Мысалы:

كَتَبَ زَيْدٌ .

50- §. Жүмләи исмия (есімді сөйлем)

Жүмләи исмияның бастауышы (махкумы) мүбтада, ал хукмы (баяндауышы) – хабар деп аталады. Мысалы, زَيْدٌ عَالِمٌ деген сөйлемде زَيْدٌ – мүбтада, ал– عَالِمٌ хабар. (Жүмлаи исмия қазақ тіліндегі интонация арқылы байланысқан жай сөйлемге ұқсайды. Мысалы, Зәйд – ғалым деген сияқты.)

Қағида: Мүбтада және хабар марфуъ болады. Мысалы:

الرَّجُلُ غَنِىٌّ؛ الرَّجُلاَنِ غَنِيَّانِ ؛ الرِّجَالُ أَغْنِيَاءُ ؛ الْمَسْلْمُونَ مَفْلِحُزنَ.

Қағида: Егер мүбтада исми замир және исми ишара сияқты мабний исмдерден болса, онда ол жазуда (лафзан) емес, ойда (хукман) марфуъ болады. Мысалы:

هُوَ عَالِمٌ ؛ هُمَا عَالِمَانِ ؛ هُمْ عُلَمَاءُ ؛ هِىَ عَالِمَةٌ ؛ هُمَا عَالِمَتَانِ ؛ هُنَّ عَالِمَاتٌ ؛ أَنْتَ عَالِمٌ ؛ أَنْتُمَا عَالِمَانِ ؛ أَنْتُمْ عُلَمَاءُ ؛ أَنْتِ عَالِمَةٌ؛ أَنْتُمَا عَالِمَتَانِ ؛ أَنْتُنَّ عَالِمَاتٌ ؛ أَنا عَالِمٌ ؛ نَحْنُ عُلَمَاءُ ؛ هَذَا عَالِمٌ ؛ هَؤُلاَءِ عُلَمَاءُ ؛ هَذِهِ عَالِمَةٌ ؛ هَؤُلاَءِ عَالِمَاتٌ .

Қағида: Хабар тегі (ер тегі және әйел тегі) жағынан мүбтадаға бағынады. Мысалы:

الرُّجُلُ عَالِمٌ ؛ الْمَرْأَةُ عَالِمَةٌ ؛ الْكِتَابُ كَبِيرٌ ؛ الرِّسَالَةُ صَغِيرَةٌ .

Қағида: Хабар түрі (жекеше, екілік, көпше) жағынан да мүбтадаға бағынады. Мысалы:

الرَّجُلُ عَالِمٌ ؛ الرَّجُلاَنِ عَالِمَانِ ؛ الرِّجَالُ عُلَمَاءُ ؛ الْمُسْلِمُونَ مُفْلِحُونَ ؛ الْمَرْأَةُ عَالِمَةٌ ؛ الْمَرْأَتَانِ عَالِمَتَانِ ؛ النِّسَاءُ عَالِمَاتٌ ؛ مُسْلِمَاتٌ مُخَدَّرَاتٌ .

Қағида: Егер мүбтада ғаламзат есімдерінің (адамнан басқа заттарға қатысты зат есімдер) көпше түрінде келсе, онда оның хабары үнемі әйел тегі жекеше түрде болады. Мысалы:

الْعُلُومُ لاَزِمَةٌ؛ الْكُتُبُ مُفِيدَ ةٌ ؛ الْمَكَاتِبُ صَغِيرَةٌ ؛ الْمَدَارِسُ كَبِيرَةٌ .

Қағида: Мүбтадалар, көбінесе, белгілілік формасында (маърифа), ал хабарлар белгісіздік формасында (накра) келеді. Егер жоғарыда келтірілген мысалдарға назар аударсаңыз, олардың әрқайсысы осы ережеге бағынатынын байқайсыз. Кейде мүбтада да накра болып келеді. Мысалы,

عَدُوٌّ عَاقِلٌ - خَيْرٌ مِنْ صَدِيقٍ جَاهِلٍ

деген сөйлемдегі عَدُوٌّ сөзі. Кейбір сөйлемдерде мүбтада да, хабар да белгілілік формасында болады. Мысалы:

اللَّهُ - إِلَهُنَا ؛ مُحَمَّدٌ - نَبِيُّنَا ؛ الْجُهَّالُ - أَعْدَاءُ الْعُلَمَاءِ .