Бел язык - учебник 7 класс
.pdfа толку мала. 4. Лепш крышку зраб³ць, чым багата нагаварыць. 5. С¸ння зроб³ш — за¢тра як знойдзеш. 6. Рыхтуй летам сан³, а з³мой кал¸сы. 7. Адна галава добра, а дзве лепш. 8. Бл³зка в³даць, ды дал¸ка дыбаць. 9. Меней сло¢ — то пра¢ды болей.
Назав³це прысло¢³, ужытыя ¢ пэ¢най форме ступен³ пара¢нання. Назав³це прысло¢³-антон³мы, вызначце ³х сэнсава-стыл³стычную
ролю ¢ прыказках.
Зап³шыце ¢се магчымыя формы ступеней пара¢нання прысло¢я¢
áë³çêà, äàë¸êà.
171. Зап³шыце. Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа. Зверху абазначце ступень пара¢нання прысло¢я (кал³ ¸сць).
². Марта, як мац³, глыбей ³ мацней за М³колу люб³ла дачку, яскравей ³ чутней адчувала даччыны радасц³ ³ мук³. А ад гэтага больш ³ гарачэй жадала ¸й шчасця
(Ц. Гартны).
²². Трэба шчыра прызнацца: у М³ц³ ¢с¸ выходз³ла хут- чэй ³ лепш: ¸н спрытней знаходз³¢ словы, рыфмы ³ ясней, ямчэй выя¢ля¢ думку. ¨н уме¢ сказаць пра звычайнае неяк вельм³ ж незвычайна, хораша (Г. Дал³дов³ч).
¤ Складз³це невял³к³ тэкст-разважанне на тэму «Я ³ мой сябар (сябро¢ка)», ужы¢шы ¢ ³м прысло¢³ ³ прыметн³к³ ¢ вышэйшай ³ найвышэйшай ступенях пара¢нання.
172. Прачытайце. Вызначце асно¢ную думку тэкста¢. Вып³шыце словазлучэнн³ з прысло¢ям³, вызначце сэнсавую групу, форму ступен³ пара¢нання прысло¢я¢ (кал³ ¸сць).
I. Навучы мяне, |
Як найлепей |
Родная мова мая, |
Апошнюю сэрца крыв³нку |
Яшчэ больш адчуваць |
Аддаць |
Сваю сувязь |
Для свайго народа — |
З бацько¢скай зямл¸й, |
Навучы мяне, |
Гарачэй ³ мацней |
Вернае слова народа. |
Дарагую Радз³му люб³ць... |
К. К³рэенка |
101
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
II. Красу прыроды хлебароб адчувае ³накш, па¢ней, чым яе старонн³ наз³ральн³к, няхай сабе нават найлепш эстэтычна падрыхтаваныì ц³ па натуры вельм³ чу- лы. Хлебароб успрымае яе не збоку, не
зверху, а з самай сярэдз³ны, свядома ц³ падсвядома адчу- ваючыì сябе са¢дзельн³кам стварэння гэтай красы, — гордае ³ шчасл³вае адчуванне (Я. Брыль).
Адкажыце, чым адрозн³ваецца простая форма вышэйшай ступен³ пара¢нання прысло¢я ад простай формы вышэйшай ступен³ пара¢- нання прыметн³ка.
Адрозн³вайце форму вышэйшай ступен³ пара¢нання прысло¢я ад аналаг³чнай формы вышэйшай ступен³ пара¢нання прыметн³ка: у ³х розныя суф³ксы ³ неаднолькавая с³нтакс³чная роля ¢ сказе. Прысло¢е паясняе дзеясло¢, адказвае на пытанне я к?, у сказе бывае звычайна
! акал³чнасцю: Сонца свец³ць (я к?) ярчэй. . . Прыметн³к у
– – –
вышэйшай ступен³ пара¢нання паясняе назо¢н³к, адказвае на пытанн³ я к ³? я к а я? я к о е? я к ³ я?, у сказе бывае выказн³кам: Сонца (я к о е?) ярчэйшае за Месяц.
Пара¢наем: За год дрэва вырасла (я к?) вышэй. . çà õàòó.
– – –
Гэта дрэва (я к о е?) вышэйшае çà õàòó.
173. Прачытайце. Вызначце стыль тэксту. Назав³це прыметы стылю. Растлумачце, якую мо¢ную памылку дапусц³¢ хлопчык.
—Нарысуй мяне, Алесь, — прос³ць Шура.
—А што дас³? — пытаюся.
—Æûòà.
—Кольк³ жыта?
—Мяшок або яшчэ мнажэй.
—Ды не мнажэй, а трэба казаць: больш, — зно¢ папра¢ляе Н³на. I, падума¢шы, дадае: — От дурненьк³!
(Я. Брыль).
l Растлумачце пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ тэксце.
102
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
174. Прачытайце словазлучэнн³. Назав³це ¢ ³х прысло¢³. Ад кожнага з прысло¢я¢ утварыце формы ступеней пара¢нання ³ зап³шыце. Абазначце суф³ксы простай формы вышэйшай ступен³ пара¢нання прысло¢я¢.
|
Простая |
Саста¢- |
Простая |
Саста¢ная |
|
Прысло¢е |
форма |
íàÿ |
форма |
форма |
|
форма |
|||||
вышэй- |
найвы- |
найвы- |
|||
¢ словазлучэнн³ |
|||||
вышэй- |
|||||
øàé |
шэйшай |
шэйшай |
|||
|
|||||
|
ступен³ |
øàé |
ступен³ |
ступен³ |
|
|
ступен³ |
||||
|
|
|
|
|
|
прыеха¢ ахвотна |
|
|
|
|
|
сустрэл³ радасна |
|
|
|
|
|
выступ³¢ эфектна |
|
|
|
|
|
расказа¢ падрабязна |
|
|
|
|
|
аддзячыл³ шчодра |
|
|
|
|
|
ðàçâ³òàë³ñÿ ö¸ïëà |
|
|
|
|
|
успам³наюць часта |
|
|
|
|
|
адгукаюцца добра |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
l Прыдумайце тэму дыялога з прапанаваным³ прысло¢ям³. Складз³це ³ выканайце дыялог з таварышам (з суседам па парце).
175.Перакладз³це сказы на беларускую мову. Звяртайце ¢вагу на прав³льнае ¢жыванне форма¢ ступеней пара¢нання прыметн³ка¢
³прысло¢я¢.
1.Митраша по елани* ш¸л вначале лучше, чем даже
раньше по болоту. Постепенно, однако, нога его стала утопать вс¸ глубже и глубже, и становилось вс¸ труднее и труднее вытаскивать е¸ обратно.
2.¨лочки-старушки не как деревья в бору, все одинаковые. Чем старше страрушка на болоте, тем кажется чуднее.
3.Слой под ногами у Митраши становился вс¸ тоньше
èтоньше, но растения хорошо держали человека.
(М. Пришвин)
176. Прачытайце прысло¢³. Вызначце ³х разрад. Утварыце ад ³х усе магчымыя формы ступеней пара¢нання ³ зап³шыце.
Бл³зка, высока, гладка, глыбока, спадц³шка, дал¸ка, коратка, вечна, н³зка, зацята, рэдка, цяжка, шырока.
103
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
177. Разгледзьце малюнк³. На ³х аснове складз³це невял³кае апавяданне, выкарыста¢шы неабходныя па змесце прысло¢³ (у тым л³ку ³ ¢ формах ступеней пара¢нання).
¤ 178. Зап³шыце сказы. Вызначце, як³м³ членам³ сказа ³ часц³нам³ мовы з’я¢ляюцца выдзеленыя словы. Выпра¢це, кал³ неабходна, памылк³ ва ¢жыванн³ форма¢ сло¢.
1. К³рыл бы¢ удвая дужэйшы за кожнага з нас (². Навуменка). 2. Гара была тады ³ шырэй ³ вышэй, акружал³ яе вал земляны ³ дубовая сцяна (В. Хомчанка). 3. Куды шано¢ней слесарам выдатным быць, чым дрэнным п³ян³стам (У. Корбан). 4. Ц¸мныя цен³ да¢жэй у лагчыне (М. Багданов³ч). 5. Не было н³чога прыгажэйшага за гэту ¢смешку (У. Караткев³ч). 6. ²дзе-брыдзе Акс³ння далей. Стала
104
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
Акс³нн³ неяк лягчэй (А. Вярц³нск³). 7. Да¢ней бы¢ шмат
дужэйшы наш народ (Я. Купала).
179. Прачытайце. Вызначце тып ³ стыль тэксту. Дайце яму загаловак. Зап³шыце тэкст, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары ³ патрэбныя знак³ прыпынку.
Росна ³ сонечна. Над найкруцейшай, найбольш капрызнайì п..тл¸й рак³ ¢здымаецца варухл³ва туманец — па´ðà íå ïà´ра, дымок не дымок, — як быццам недзе там ц³хенька варыцца ранн..е снеданне. Дрэвы з абрыву ³ бл³жэйшыя дрэвы на лузе зац³хл³ ¢ заспакоена ¢рачыстым суз³ранн³ гля..яць адны на адных ³ ма¢чаць. А на адным з ³х, найбл³жэй да Н¸мана, бела-чорна-чырвона значыцца с..³плы бывалец бусел. Яшчэ два стаяць на ата¢най светла-зял¸най пакошы, кожны сабе. Таксама проста стаяць ³ глядзяць. Той, што на сто..е, дык крылы скла¢ неяк наперакос апусц³¢шы ³х расслаб³¢шыся ¢ по¢ным адпачыне. Пасля ¸н не вытрыма¢ такой раскошы мо¢чк³ — задз¸р працав³тую дзюбу ³ радасна закл..ката¢. I тут жа яму а..казал³ сябры на траве — бл³жэйшы, а за ³м ³ той, што далей.
Ах, кольк³ радасц³!
А потым зно¢ урачыстая, сонечна-росная ц³шыня ³ прастора.
I ¢ вышыню, ³ навокал (Я. Брыль).
Вызначце ³ пазначце граф³чна, як³м³ членам³ сказа з’я¢ляюцца прысло¢³.
Зверху абазначце ступень пара¢нання прысло¢я (кал³ ¸сць). Якую сэнсава-граматычную ролю выконваюць прысло¢³ ¢ тэксце? ¤ Складз³це свой тэкст — мастацкае ап³санне з³мовай ран³цы.
Ужывайце ¢ тэксце прысло¢³ розных лекс³чных груп.
180. Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль ³ тып. Сп³шыце, уста¢це прапушчаныя л³тары; паста¢це патрэбныя знак³ прыпынку ³ растлумачце ³х.
З³ма с¸л..та наступ³ла рана. Было суха ³ ц¸пла а наза¢тра ¢жо ляжа¢ снег. Вакол раск³нул³ся пуховыя снежныя п..рыны, на вокнах з’яв³л³ся ледзяныя ¢зоры, ды так³я, што не адвесц³ вачэй. Па зямл³ закружылася замець пады-
105
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
маючыся ¢с¸ вышэй ³ вышэй. Нарэшце ¢счалася сапра¢д- ная зав³руха нам..таючы горы снегу.
Праз некальк³ дз¸н мароз спа¢, стала крышку ц..п- лей, а перад Новым годам ужо ³шо¢ пуш..сты л³пк³ снег
(Â. ×ýðí³êàâà).
Паспрабуйце прачытаць тэкст без прысло¢я¢. Што змян³лася ¢ тэксце? Якую ролю выконваюць тут прысло¢³?
Вызначце разрад па значэнн³, ступень пара¢нання (кал³ ¸сць) ³ с³нтакс³чную ролю прысло¢я¢.
l Якое значэнне мае фразеалаг³зм, ужыты ¢ тэксце?
Марфалаг³чны разбор прысло¢я
Ïà ð à ä à ê ð à ç á î ð ó
1.Часц³на мовы, агульнае значэнне.
2.Марфалаг³чныя прыметы: нязменнае слова, разрад па
значэнн³, ступень пара¢нання (кал³ ¸сць). 3. С³нтакс³чная роля.
Ó ç î ð ð à ç á î ð ó
Сонца памалу ¢жо х³л³лася к захаду (Я. Колас).
Вусны разбор
Памалу — прысло¢е, абазначае прымету дзеяння; нязменнае слова, прысло¢е спосабу дзеяння; у сказе з’я¢- ляецца акал³чнасцю.
П³сьмовы разбор
Памалу — прысло¢е, абазначае прымету дзеяння; нязм., прысл. спосабу дзеяння; акал³чнасць.
181. Выканайце вусны ³ п³сьмовы разбор прысло¢я¢ з прапанаванага сказа.
Барыс рос ц³х³м, не па гадах сур’¸зным хлопчыкам, неахвотна ³ рэдка спуска¢ся ¢ цесны, захламлены двор, у як³м за¢жды было сцюдз¸на ³ сыра, ³ часта падо¢гу разгляда¢ малюнк³ ¢ бацькавых кн³жках (В. Быка¢).
106
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
182. Прачытайце. Вызначце тып тэксту, яго асно¢ную думку.
ßê äç³¢íà ¢ñ¸
I нечакана ¢ гэтым свеце!
Жывеш, жывеш — ³ раптам адкрываеш: Кол ³ калона — А яно ж, бадай, Адно ³ тое...
Так — амаль адно, Кал³ з³рнуць у корань.
Зраб³це по¢ны марфалаг³чны разбор прысло¢я¢.
183. Прачытайце. Пазнайце, з якога твора Якуба Коласа ¢зяты гэтыя строфы.
².Вось улетку дык раздольна: Выйдзеш з хаты ¢ поле, луг; Ц¸пла ¢сюды ³ прывольна, Сонца многа, чысты дух.
II.I балуе пажар — ³скры сонцавых кос, Разн³маецца шырай, дужэй, — Ясны дзень павядзе цяпер рэй.
III.На Сымонку ³ дзя¢чаты Паглядал³ ц³кавей, ²м пацешыць сэрца ¢ святы Запрашал³ ласкавей.
IV. I тады вакол Сымонк³ ¡се зб³вал³ся цясней, А дзядо¢ск³яñë скарбонк³ Накладал³ся па¢ней.
Выканайце п³сьмова по¢ны марфалаг³чны разбор прысло¢я¢ з адной страфы (на выбар).
l Вызначце разрад па значэнн³ выдзеленага прыметн³ка.
184. Прачытайце. Вызначце стыль ³ тып тэксту. Перакладз³це тэкст на беларускую мову.
Монументальный комплекс «Хатынь» расположен в Логойском районе Минской области на месте сожж¸нной
107
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
вместе с жителями (22.03.1943) одноим¸нной белорусской деревни. Авторы: архитекторы Ю. Градов, В. Занкович,
Ë.Левин, скульптор С. Селиханов.
Мемориальный архитектурно-скульптурный комплекс,
занимающий площадь около 50 га, отразил планировочную схему бывшей деревни Хатыни. Формируется он из отдельных фрагментов. В центре композиции высится шестиметровая бронзовая скульптура «Непокор¸нный человек» с убитым реб¸нком на руках. Рядом сомкнутые гранитные щиты, символизирующие крышу сарая, в котором немецкофашистские каратели сожгли жителей деревни. На братской могиле из белого мрамора — Венец Памяти со словами наказа м¸ртвых живым — на одной стороне и ответ живых погибшим — на другой. Бывшая улица деревни выложена серыми, под цвет пепла, железобетонными плитами. В тех местах, где когда-то стояли хаты, поставлено 26 обелисков, напоминающих печные трубы, опал¸нные огн¸м, и столько же символических венцов-срубов из бетона. На трубах-обелисках — бронзовые таблички с именами тех, кто здесь родился и жил. А сверху — печально звенящие колокола. Вечный Огонь в память о жертвах фашистского террора (В. Чантурия).
Ñëî¢í³ê:
высится — выс³цца, узвышаецца; крыша — дах, страха;
одноим¸нный — аднайменны;
отдельный — асобны, паасобны, некаторы; печально — маркотна, засмучана, журботна, скрушл³ва; расположить — размясц³ць, расстав³ць;
рядом — поруч, побач, каля, ля, недал¸ка, пабл³зу, бл³зка;
сожж¸нный — спалены;
сомкнутый — самкнуты, злучаны.
185. Прачытайце. Вызначце стыль тэксту, сва¸ меркаванне абгрунтуйце.
Найбольш бл³зк³яì дачыненн³ з багам³ нашы продк³ мел³ на святы.
Пасля з³мовага сонцастаяння Каляда прыба¢ляла дн³, ³, хоць яшчэ трывал³ лютыя маразы, пачыналася новае га-
108
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
давое кола. Свята ¢ гонар Каляды было ц³ не самае вя- с¸лаеì. Ягоныя абрады дажыл³ да нашага стагоддзя. Па дварах ³ хатах у старажытнасц³ таксама хадз³л³ з песням³ калядо¢шчык³. ²х гаманкая грамада вадз³ла з сабою «бусла», «мядзведзя» ³ гало¢ную дзейную асобу — «казу» або «казла» ¢ вывернутым кажусе, з рагам³ ³ барадою-вяхот- кай. Гэтая ³стота ¢васабляла сонца, што пам³рала ³ адраджалася, пасылаючы зямл³ ¢ новым годзе жыццядайную с³лу ³ новы ¢раджай.
Апошн³м³ гадам³ такую каларытную сябрыну* зно¢ можна сустрэць у калядныя дн³ не тольк³ ¢ в¸сцы, але ³ на гарадск³х вул³цах (У. Арло¢).
Растлумачце падзел тэксту на абзацы.
Выканайце марфалаг³чны разбор выдзеленых сло¢ ³ прысло¢я¢, ужытых у тэксце.
¤ Раскажыце, як адзначаюць Каляды ¢ вашай мясцовасц³, або падрыхтуйце паведамленне на адпаведную тэму.
§22. Утварэнне прысло¢я¢
¸Прысло¢³ ¢твараюцца ад ус³х самастойных часц³н
¸¸ мовы: вечарам ← вечар, холадна ← халодны, бягом ←
¸бегчы, нашто ← што, двойчы ← два, патроху ← трох³.
¸Вылучаюцца наступныя спосабы ¢тварэння прысло¢я¢:
¸ |
суф³ксальны: ранкам ← ранак, сардэчна ← сардэчны, |
|
¸ |
||
¸ |
тайком ← та³цца; |
|
¸ |
||
¸ |
прыставачны: зацемна ← ц¸мна, наводдаль ← вод- |
|
¸ |
||
¸ |
||
|
||
¸ |
даль, пасляза¢тра ← за¢тра; |
|
¸ |
|
|
¸ |
прыставачна-суф³ксальны: даверху ← верх, зда¢на ← |
|
¸ |
||
|
||
¸ |
да¢н³, утрох ← тры; |
|
¸ |
||
¸ |
словаскладанне: м³жвол³, м³маходзь, па¢сур’¸зна, сю- |
|
¸ |
ды-туды, штодзень. |
|
¸ |
||
¸ |
Некаторыя прысло¢³ ¢тварыл³ся да¢но ад сло¢, як³я |
|
¸ |
¢ сучаснай мове не ¢жываюцца: дасюль, знячэ¢ку, на- |
|
¸ |
||
¸ |
сцеж, папярок, трох³, цяпер. Складана вызначыць, ад як³х |
|
¸ |
часц³н мовы ³ як утварыл³ся так³я прысло¢³. |
|
¸ |
109
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
186. Прачытайце.
Ох ³ ц¸мна ж ноччу ¢ пушчы: Ельн³к ста¢ яшчэ гусцей, Лось галл¸ сухое трушчыць
I чапляецца часцей
То за пень, то за калоду, То за вострыя сук³, — Не был³ так³я зроду Паздз³раныя бак³.
С. Грахо¢ск³
Выканайце слова¢тваральны ³ марфалаг³чны разбор прысло¢я¢. Што вы можаце сказаць пра ¢жыванне выдзеленага слова?
187. Падбярыце да прысло¢я¢ адпаведныя фразеалаг³змы з правага слупка.
áë³çêà |
|
без году тыдзень |
|
||
äà¢íî |
|
ãàäû ¢ ðàäû |
çäà¢íà |
|
не за гарою |
рэдка |
|
за дзедам шведам |
ìàëà |
|
спакон вяко¢ |
íÿäà¢íà |
|
у св³ныя галасы |
позна |
|
хоць вока выкал³ |
хутка |
|
як кот наплака¢ |
ö¸ìíà |
|
як на дражджах |
Вызначце, ад як³х часц³н мовы ³ як утварыл³ся прысло¢³.
l З трыма фразеалаг³змам³ (на выбар) складз³це сказы. Вызнач- це, як³м³ членам³ сказа з’я¢ляюцца ¢жытыя фразеалаг³змы.
188. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып ³ стыль. Падбярыце загаловак.
Сп³шыце тэкст. Пазначце разрад прысло¢я¢ па значэнн³, ступень пара¢нання (кал³ ¸сць), граф³чна абазначце с³нтакс³чную ролю прысло¢я¢ у сказе.
Загадка фарба¢, ³х прызначэнне хвалююць нас ³ ¢ сталасц³. Вельм³ звычайнае — жо¢ты луб³н цв³це пам³ж ц¸м- на-зял¸ным³ пералескам³, а зверху, скажам, яшчэ ³ блак³т,
110
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования