Бел язык - учебник 7 класс
.pdfII.«² НА СТОЛ ЗЬБЯРУ»
Жанчына прадае каштэл³, салодк³я смачныя яблык³, расказвае:
—У нас гэдак³х каштэля¢ — мы ста¢пецк³я, недал¸ка ад Сто¢пца¢, — мо тоны дзве будзя. Прыедзяця — я й на стол зьбяру. ² яблыка¢ танней прадамо: дома ж, цягаць не трэба будзя.
—Як гэта «зьбераце на стол»?
—Ц³ сваяк, ц³ так чалавек трап³цца, то трэба сабраць на стол: каб чыста заслаць, каб настав³ць на стол чаго тольк³ ¸сць. ² каб на здаро¢ячка (Ф. Янко¢ск³).
²²².ВЫТРЫМК² З ПРАВ²ЛА¡ Б²БЛ²ЯТЭК²
1.Б³лет абавязкова паказваць кожны раз пры ¢ваходзе
¢б³бл³ятэку ³ чытальную залу.
2.Перадача б³лета ³ншым асобам забараняецца.
3.Вынос³ць кн³г³ з чытальн³ ¢ ³ншыя пако³ забараняецца.
4.Чытачы б³бл³ятэк³ нясуць матэрыяльную адказнасць за атрыманыя кн³г³.
IV. Аглушэнне звонк³х зычных на канцы сло¢ ³ перад глух³м³, азванчэнне глух³х перад звонк³м³, прыпадабненне шыпячых да св³сцячых ³ св³сцячых да шыпячых на п³сьме не перадаецца. Для праверк³ нап³сання зычнай трэба падабраць роднаснае слова або змян³ць слова так, каб пасля зычнага ста¢ галосны: просьба — прас³ць, казка — казаць, грыб — грыбы, у лыжцы — лыжачка («Практыкум па беларускай мове»).
13. Разгледзьце схемы. Як³м тыпам ма¢лення яны адпавядаюць? Дапо¢н³¢шы схемы, раскажыце пра гэтыя тыпы.
пачатак |
|
ðàçâ³öö¸ |
|
... |
дзеяння |
|
дзеяння |
|
|
|
|
|||
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
агульнае |
|
перал³к розных |
|
... |
¢ражанне |
|
прымет |
|
|
|
|
|||
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
òýç³ñ |
|
доказы |
|
... |
|
|
|||
|
|
|
|
|
11
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
14. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тэму ³ асно¢ную думку. Выдзел³це частк³, як³я адпавядаюць яго тыповай схеме, зап³шыце гэту схему.
ЗЯЗЮЛЬЧЫНЫ СЛ¨ЗЫ
Жыла ¢ лесе Зязюлька. Яна была лян³вая ³ бесклапотная. Цэлым³ дням³ лятала па лесе ³ ела калматых вусеня¢. А ³ншы раз прыляц³ць да ляснога ручая, сядзе на гал³нку ³ глядз³цца ¢ ваду, як у люстэрка. Сабою любуецца. ² нават яйка яна падк³нула ¢ чужое гняздо. Таму што сва¸ ленавалася зв³ць.
Прайшло шмат часу. Састарылася Зязюлька. Цяжка ¸й стала адной на вусеня¢ паляваць. ² паляцела яна да чужога гнязда, у якое некал³ яйка падк³нула. А ¢ тым гняздзе Мал³на¢ка сядзела. Зязюлька ¢ яе пытае:
— Ц³ не ведаеш ты, дзе ма¸ птушанятка? Я ¢жо састарылася, ³ цяпер мне стала цяжка адной вусеня¢ паляваць.
² расказала ¸й Мал³на¢ка, як яна выгадавала яе птушаня. А кал³ яно стала дарослым, паляцела ад яе наза¢с¸ды. А куды — н³хто не ведае.
Паляцела Зязюлька шукаць сва¸ птушаня ³ да гэтай пары шукае.
— Ку-ку! Ку-ку! — гукае яна ³ плача. ² сл¸зы яе капаюць на зямлю. А на тым месцы, дзе яны капаюць, вырастае тра¢ка. ² называюць гэтую тра¢ку — зязюльчыны сл¸- зы (Паводле А. Кобец-Ф³л³монавай).
15. Зап³шыце тэкст, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары. Падкрэсл³це ¢ ³м сродк³ сувяз³ сказа¢.
ЛАСТА¡К² ² ВЕРАБЕЙ
Ласта¢к³ гэтай вясной крыху затрымал³ся ¢ даро..е ³ таму ³м не было кал³ а..пачываць. Адразу ж яны пачал³ рамантаваць сва¸ старое гняздо. Нас³л³ ¢ дзю..ках камячк³ мокрай зямл³, салом³нк³ ³ валас³нк³ñ, высц³лал³ пер’ем гн..з- дзечка.
Аднойчы ран³цою ласта¢к³ неяк трывожна зашчабятал³ над страхой, пад якой было ³хняе гняздо. Аказваецца, жыт-
12
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ло ластавак заня¢ верабей. Не пак³ну¢ чужой хац³ны ш..ры х³трун ³ на друг³, ³ на трэ..³ дзень. ² тады ласта¢к³ вырашыл³ а..помсц³ць нахабн³ку — «замуравал³» яго ¢ гн..здзе...
Верабейку таго я ¢ратава¢. Але гэта, напэ¢на, будзе для яго на..укай на ¢с¸ жы..¸ (Я. Галубов³ч).
§ 3. Назо¢н³к, прыметн³к, займенн³к, л³чэбн³к, дзеясло¢ як часц³ны мовы, ³х граматычныя прыметы
Успомн³м
1.Што вывучае марфалог³я?
2.Назав³це часц³ны мовы, як³я вывучал³ся ¢ V, VI класах.
3.Па як³х тыповых прыметах вызначаюць часц³ну мовы?
16. Дапо¢н³це звестк³ пра часц³ны мовы.
Усе часц³ны мовы падзяляюцца на ... ³ ... .
Назо¢н³к — гэта самастойная часц³на мовы, якая абазначае ... ³ адказвае на пытанн³ ... .
... — самастойная часц³на мовы, якая абазначае прымету прадмета ³ адказвае на пытанн³ ... .
Л³чэбн³к — гэта самастойная часц³на мовы, якая абазначае ... ³ ... .
... — ..., якая паказвае на прадмет, прымету або колькасць, але не называе ³х.
17. Прачытайце верш, вызначце яго асно¢ную думку. Зап³шыце выдзеленыя словы ¢ пачатковай форме ³ скажыце,
як³м³ часц³нам³ мовы яны з’я¢ляюцца.
ДОЖДЖ ²ДЗЕ
Дождж ³дзе прамен³сты ³ дробны, Пахнуць мятай мокрыя луг³.
Вось ¸н, свет, як сэрца, непадробны, Да дажджынк³ кожнай не глух³.
13
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
Росная зял¸ная Айчына! На цябе, па¢нюткую святла,
Паз³раюць круглым³ вачыма Птушаняты з ц¸плага дупла.
З гн¸зда¢ мы да¢но павылятал³, Ды не развучыл³ся глядзець, Як па спелым пол³, па атаве
Дождж грыбны на дыбачках ³дзе.
Самы раз цяпер з лазовым кошыкам Па сцяжынках рыся¢ ³ ва¢ко¢
Выправ³цца з ран³цы на пошук³
Маладых туг³х барав³ко¢…
Я стаю, гады свае гартаю, ² сц³скае сэрца нейк³ боль,
Быццам я на Месяц адлятаю, Быццам я луго¢ не ¢бачу больш.
Не, не разв³таюся н³кол³ З родным краем, дзе так светла нам.
Проста я люблю яго да болю
²з любо¢ю дзецям перадам.
Ï.Панчанка
18.Зап³шыце назо¢н³к³ ¢ адз³н слупок, прыметн³к³ — у друг³, л³чэбн³к³ — у трэц³.
Зелян³на, сям¸рка, с¸мы, касьба, зял¸ны, с³нька, бег, пяц¸рка, пяць, с³н³, св³тальны, гарачы, хутк³, гарачыня, дзесяць, хуткасць, двое, двойка, пяц¸ра.
19. Сп³шыце, дап³сваючы канчатк³ ¢ словах. Вызначце, якой часц³най мовы з’я¢ляюцца выдзеленыя словы ³ ¢ якой форме яны ¢жыты, назав³це ³х пачатковую форму.
Яшчэ ³ цяпер у мног.. сялянск.. хатах жыве да¢няя завядз¸нка: фотакартк³ бацьк.. ³ дзяд.. трымаюць пад шклом у рамках на сцян.. . Продк³ нашы н³бы не пайшл³
14
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ад нас, не памерл³, быццам сочаць за гало¢ным: як мы? Ц³ апра¢дал³ надзе³, спадзяванн³ ³хн³я? У тых поз³рк.. яшчэ ³ нейкая маг³чн.. с³ла. ²ншы падшыванец мо ³ хаце¢ бы кал³ зраб³ць якую псоту*, але з фотакартак глядз.. на яго строг.. ³ адначасна добр.. вочы дзядул³, бабул³. ¨н бачыць гэтыя вочы ³ ¢ сне, а ста¢шы, як кажуць, на ног³, нават дал¸ка ад роднай хат.. будзе захо¢ваць у душ.. сва¸й усведамленне: ¸н ³дз.. па зямл.. не адз³н, побач — ягоныя бл³зк³я... (Я. Пархута).
Утварыце ¢се магчымыя формы ступеней пара¢нання ад прыметн³ка¢ добры, родны.
20. Прачытайце. Абгрунтуйце, што гэты тэкст належыць да навуковага стылю.
НАСЕЛЬН²К² ВАДА¨МА¡
Вада¸мы насяляе мноства в³да¢ жывых арган³зма¢. Рыбы, л³чынк³ некаторых насякомых (шыц³ка), малюск³ (бяззубк³, сма¢жы) жывуць у вадзе. Дыхаюць водныя жыв¸лы пры дапамозе жабра¢ раствораным у вадзе к³слародам. Насякомыя, малюск³ ³ водарасц³ з’я¢ляюцца ежай для рыб, рака¢. Птушк³, што жывуць на балотах, жывяцца рыбам³, жабам³, насякомым³, водарасцям³. Буслы, качк³, кул³к³ прыстасаваны да жыцця ¢ водным асяроддз³. Вадапла¢ныя птушк³ маюць перапонк³ пам³ж пальцам³ ног. ²х пер’е не намакае ¢ вадзе, таму што змазана тлушчам. Яны добра ныраюць ³ могуць здабываць сабе корм у вадзе («Сусвет»).
Абгрунтуйце мэтазгоднасць ужывання ¢ тэксце назо¢н³ка¢ (у тым л³ку ¢ форме множнага л³ку), а таксама дзеяслова¢ у форме 3-й асобы множнага л³ку цяперашняга часу.
l Зап³шыце назвы вадапла¢ных птушак, як³х вы ведаеце.
21. Вып³шыце з тэксту выдзеленыя словы, зап³шыце ³х граматычныя формы роду, л³ку, склону.
²снуе легенда пра тое, што кал³сьц³ пам³ж Марсам ³ Юп³тэрам знаходз³лася цудо¢ная планета Фаэтон. На ¸й
15
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
жыл³ людз³. Яны валодал³ шматл³к³м³ таямн³цам³ прыроды, ператварыл³ сваю планету ¢ кв³тнеючы сад. Але яны таксама стварыл³ ³ зброю вял³кай разбуральнай с³лы. Запасы гэтай збро³ захо¢вал³ся глыбока ¢ нетрах планеты. Аднойчы адбы¢ся выбух, ³ планета Фаэтон разарвалася на кавалк³. Так утвары¢ся пояс астэро³да¢*.
Спрэчк³ пра тое, ц³ была планета на месцы астэро³да¢ë, не спын³л³ся да гэтага часу. Аднак большасць вучоных л³- чыць, што планеты там н³кол³ не было. Магутнае грав³тацыйнае поле Юп³тэра не дазвол³ла б астэро³дам сабрацца
¢планету («Сусвет»).
22.Прачытайце прыказк³ ³ вызначце ³х тэматыку. Растлумачце нап³санне галосных у асабовых канчатках дзеяслова¢.
1. Адз³н ³ пры месяцы роб..ць, а друг³ ³ пры сонцы сп..ць. 2. Глыбей узар..ш, болей збяр..ш. 3. Кал³ старанна кос..ць, то сена з³мою не прос..ць. 4. Не святыя гаршк³ леп..ць. 5. Работа ³ корм..ць, ³ по..ць, ³ жыць вуч..ць. 6. Хоць ц³ха ходз..ць, але шчыра роб..ць. 7. Зямлю не ¢гно..ш — хлеба не намалоц..ш.
Утварыце ³ зап³шыце ад кожнага з дзеяслова¢ форму 1-й асобы адз³ночнага л³ку. Абазначце каран³ (з ул³кам чаргавання зычных ц³ галосных).
23. Сп³шыце, выб³раючы з дужак дзеясловы патрэбнага трывання. Вызначце ³х ролю ¢ тэксце. Паста¢це неабходныя знак³ прыпынку, абгрунтуйце ³х пастано¢ку.
Ал³мп³йск³я гульн³ (адбывал³ся, адбыл³ся) з 776 г. да н. э. у горадзе Ал³мп³³ што ¢ Старажытнай Грэцы³, у дн³ свята
¢гонар бога Зе¢са праз чатыры гады.
Óчас Ал³мп³йск³х гульня¢ ус³м грэчаск³м дзяржавам
(забаран³л³, забаранялася) ваяваць. Да ¢дзелу ¢ гульнях (не дапускал³ся, не дапусц³л³ся) рабы чужаземцы ³ жанчы- ны. Пераможцу (узнагародз³л³, узнагароджвал³) вянком з гал³нак свяшчэннага ал³¢кавага дрэва (наладз³л³, наладжвал³) на радз³ме ¢рачыстую сустрэчу ³ (услав³л³, усла¢лял³) як нацыянальнага героя (БелСЭ).
16
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
24. Прачытайце тэкст. Вып³шыце займенн³к³, вызначце ³х пачатковую форму (там, дзе гэта трэба), разрад.
У з о р: табе — ты, асабовы; я — асабовы.
Паклон табе, мой беларуск³ краю!
Ты — мой, я — твой: ад роду ³ навек. Я зно¢ ³ зно¢ да сэрца прыкладаю Твой л³ст дубовы — як чаро¢ны лек.
За хлеб, што ем, за песн³, што спяваю, За шчасце звацца ³менем тва³м — Паклон, паклон табе, мой родны краю! Ты — мой, я — твой: усюды ³ ва ¢с³м!
Í. óëåâ³÷
25. Прачытайце тэкст, ужы¢шы займенн³к³, што ¢ дужках, у патрэбнай склонавай форме.
Купала гавары¢ мала ³ не люб³¢ без патрэбы гаварыць. Тыя, хто Купалу веда¢, да (¸н) з просьбам³ выступ³ць не звяртал³ся. ² ¸н бы¢ на сходах звычайна пачэсным госцем.
Але кал³ Купала не ¢ме¢ гаварыць, дык затое ¢ме¢ слухаць. А да гэтага трэба таксама мець талент. (Так³) уважл³вага ³ адданага слухача, як Купала, я не сустрака¢. Хацелася адкрыць (¸н) (уся) душу, усе патаемныя думк³. (¨н) твар сведчы¢, што твая таямн³ца будзе (¸н) захаваная вярней, чым у (ты) самога (М. Шчагло¢).
26. Сп³шыце тэкст, замян³це л³к³ словам³.
У чэрвен³ ¢ зубро¢ Белавежскай пушчы павял³чваецца сям’я. Маса нованароджаных бывае ад 18 да 26 к³лаграма¢. Першыя 2—3 дн³ яны кормяцца тольк³ малаком мац³, потым у «меню» ¢ваходзяць трава ³ маладыя л³сточк³ дрэ¢ ³ хмызняко¢. Зубры — вегетарыянцы*. Ó ³õ ðàöû¸íë у ц¸п- лую пару года ¢ваходз³ць да 400 в³да¢ розных расл³н, як³х зубр за сутк³ з’ядае да 30—45 к³лаграма¢ ³ вып³вае 50 л³тра¢ вады (А. Курско¢).
Праскланяйце (вусна) л³чэбн³к сорак пяць (к³лаграма¢).
17
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
27. Зап³шыце тэкст, устав³¢шы з матэрыялу для даведк³ прапу- шчаныя займенн³к³. Растлумачце, як³м спосабам звязаны сказы ¢ тэксце. Якую ролю пры гэтым выконваюць займенн³к³?
ПРЫПЯЦЬ
Спакойна ³ павольна, як у зачараваным сне, утул³¢шыся ¢ балоты, нясе Прыпяць сухадоламу Дняпру ... багатую дан³ну. Не спяшаецца ... вынос³ць дабро палеск³х балот. А ... так многа, што ¢с¸ ро¢на, спяшайся не спяшайся, а ... работы ... хоп³ць на до¢г³я гады. Можа, ³ надзею страц³ла ... вынесц³ хоць кал³-небудзь ... мора ц¸мна-ружовай вады з неабсяжных балот Палесся, ³ з ... прычыны ... такая павольная ³ спакойная (Паводле Я. Коласа).
Д л я д а в е д к ³: яна, гэтае, гэтай, ¸й, сваю, яго.
¤ 28. Прачытайце выказванне Юрася Св³рк³: У нас сва³х хапае сло¢ / Крамяных, росных, вас³льковых / Ад мураго¢ ³ ад лясо¢, / Ад светлых выся¢ жа¢руковых. Выкарысто¢ваючы канкрэтныя мо¢- ныя факты (словы розных часц³н мовы), дакажыце яго прав³льнасць.
§ 4. Будова слова. Слова¢тварэнне вывучаных часц³н мовы
Успомн³м
1.З як³х значымых частак могуць складацца слова, аснова?
2.Як вызначыць у слове канчатак? Якую ролю ¸н выконвае?
3.Чым прыста¢ка ³ суф³кс падобныя пам³ж сабой ³ чым яны адрозн³ваюцца?
4.Якая аснова называецца вытворнай, а якая — невытворнай?
5.Што такое нулявы канчатак? Прывядзiце прыклады.
6.Раскажыце пра слова¢тваральны ланцужок.
7.Як называюцца спосабы ¢тварэння сло¢, калi гэтыя словы ¢твораны з дапамогай: 1) суфiкса; 2) прыста¢кi; 3) прыста¢кi ³ суфiкса?
8.Як³я словы называюцца складаным³? Назав³це спосабы ¢тварэння складаных сло¢ ³ прывядз³це прыклады.
9.Як³я словы называюцца складанаскарочаным³? Прывядз³це прыклады.
18
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
Пры змяненн³ слова (напрыклад, скланенн³ назо¢- н³ка¢, прыметн³ка¢, л³чэбн³ка¢, займенн³ка¢ ц³ спражэнн³ дзеяслова¢) утвараюцца формы аднаго ³ таго слова:
!адно ³ тое лекс³чнае значэнне, змяняецца тольк³ ³х гра- матычнае значэнне (Н., В., Т. скл. або асоба ³ л³к).стол, стала, сталом; ³ду, ³дзеш, ³дзяце ³ г. д. Яны маюць
Пры слова¢тварэнн³ ¢зн³каюць словы з розным лекс³чным значэннем: стол — сталовая, настольн³к; ³сц³ — прыйсц³, адысц³, перайсц³ ³ г. д.
29. Прачытайце. Вызначце асно¢ную думку тэксту.
Шчырасць! У Беларус³ гэта слова ¢ асабл³вай пашане. Шчырым³ называюць добрых ³ працав³тых людзей. Шчы- ры — значыць ³ высакародны, без хлусн³ ³ падману, увесь без астатку. Шчыры — хто не здрадз³ць сябру, за¢жды адгукнецца на чужы боль, хто шануе матчына слова, бацько¢ск³я запаветы. Кажуць яшчэ: шчыраваць. Гэта зна- чыць — старацца («Звязда»).
Як вы разумееце сэнс сло¢ высакародны, запавет, шанаваць? Вып³шыце аднакаран¸выя словы, вызначце, да як³х часц³н мовы
яны адносяцца ³ як³м спосабам утвораны. Знайдз³це ¢ тэксце формы аднаго ³ таго слова.
30. Прачытайце тэкст. Паразважайце, чаму ¢ народзе гавораць, што вясну да нас прыносяць птушк³.
Знайдз³це ¢ тэксце ³ вып³шыце аднакаран¸выя словы, зраб³це ³х марфемны разбор. Растлумачце значэнн³ марфем.
Вось людз³ гавораць, што вясну да нас прыносяць ласта¢к³.ñí Пэ¢на, так яно ³ ¸сць у мясц³нах, дзе не ведаюць антона¢. На Палессе ж, у палескую в¸ску, нясе вясну на сва³х магутных крылах бусел. Прыляце¢ ¸н у родную в¸с- ку ды се¢ адразу ¢ буслянку на высачэзнай вясковай грушы, што расце за гумном, — гэта яшчэ не вясна. Марна чакаць пакуль цяпла ³ сонца — яшчэ ³ мяцел³ца зав³хурыцца, ³ мароз³к прыц³сне — будзе ок³ць на бусл³ка, як гавораць на Палесс³: антон лепш за чалавека ведае пра надвор’е (В. Казько).
19
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
31. Прачытайце. Абгрунтуйце падзел тэксту на чатыры абзацы. Вызначце спосаб утварэння выдзеленых сло¢.
Кастусь Кал³но¢ск³ — беларуск³ рэвалюцыянер-дэмакрат ³ мысл³цель, к³ра¢н³к па¢стання 1863—1864 гадо¢ на Беларус³ ³ ¢ Л³тве. Разам з В. Урубле¢ск³м ³ Ф. Ражанск³м выдава¢ нелегальную беларускую рэвалюцыйна-дэмакра- тычную газету «Мужыцкая пра¢да». Выйшла сем нумаро¢, а¢тарам ³ рэдактарам* большасц³ з ³х бы¢ Кал³но¢ск³. «Мужыцкая пра¢да» ¢першыню на беларускай мове несла рэвалюцыйна-дэмакратычныя ³дэ³ ¢ асяроддзе сялянства, закл³кала яго да па¢стання.
Царызм задушы¢ па¢станне. Кал³но¢ск³ бы¢ арыштаваны... ³ заг³ну¢ на царскай шыбен³цы ¢ В³льн³.
Кал³но¢ск³ — палымяны абаронца свабоды, адукацы³ ³ народнага самак³равання. Радава¢ся росту самасвядомасц³ народа, таму, што людз³ з сялян сам³ могуць п³саць ³ ву- чыць народ пра¢дзе ³ свабодзе. Шкадава¢, што ¢ школах не даюць асно¢ных веда¢ навук³, не вучаць дзяцей на роднай мове.
Кал³но¢ск³ бы¢ ³ заста¢ся барацьб³том за справу працо¢ных (БелСЭ).
32. Прачытайце тэкст, коратка перакажыце яго змест. Зраб³це марфемны разбор выдзеленых сло¢.
До¢г³ час л³чылася, што Марс у сва³м разв³цц³ прайшо¢ той самы шлях, што ³ Зямля, але з-за меншых памера¢ ³ большай адлегласц³ ад Сонца астыва¢ хутчэй, таму ¸н уя¢ляе сабой мадэль Зямл³ ¢ будучым.
Аднак неаднаразовыя пал¸ты касм³чных лабараторый паказал³, што Марс не падобны н³ да Месяца, н³ да Зямл³, н³ да Венеры, хоць ³ мае з ³м³ некаторыя агульныя рысы.
²нфармацыя, атрыманая з дапамогай касм³чных апарата¢, ужо дастаткова по¢на раскрыла прыроду Марса. Больш складана адшукаць сляды жыцця на планеце. Хоць ³ ясна, што слядо¢ цыв³л³зацы³ë ³ расл³ннасц³ на Марсе цяпер ц³ ¢ м³нулым выключыць нельга. Кал³ жыцц¸ ³снуе цяпер, то хутчэй за ¢с¸ яно сканцэнтравана ¢ асобных ра¸нах з
20
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования