Бел язык - учебник 7 класс
.pdf324. Прачытайце выразна верш. Сфармулюйце яго асно¢ную думку. Вызначце, кал³ часц³ца не надае адмо¢нае значэнне асобным словам, а кал³ — усяму сказу.
Гадз³нн³к мой — не сонца, што ¢ зен³це, Гадз³нн³к мой — не сэрца, што ¢ грудзях. Сва³м дакладным часам на арб³це Сама зямля мой вымярае шлях.
Начы ³ дня адб³¢шы чаргаванне, На месцы не стаяць мацерык³ — Па ³х жывым ³ сонечным экране Бягуць дарог ³ рэчак ручн³к³.
Дыван вясны перацв³тае ¢ лета, Завея л³сця¢ — у сняжынак пух; Я не хачу, каб некал³ ¢с¸ гэта,
Хаця б на момант, свой спын³ла рух.
Хай сэрца стане, сонца ¢ хмарах зг³не, А ты, Зямля, няспынным крокам кроч, Не дай на той мне ¢пасц³ палав³не, Дзе дня не будзе, будзе тольк³ ноч.
А. Куляшо¢
l Назав³це злучн³к³, ужытыя ¢ тэксце. Вызначце, што яны спалучаюць.
t
tt не, адна з як³х ста³ць перад дзеясловам магчы, а дру- tt гая — перад ³нф³н³тывам: Я не магу не паехаць на t экскурс³ю (пара¢н.: Я пав³нен ехаць на экскурс³ю). За- tt мест першага дзеяслова з не можа ¢жывацца прысло¢е tt нельга: Мне нельга не паехаць на экскурс³ю.
t
tt тальна-кл³чнага тыпу: Дзе ¸н тольк³ не бы¢! З к³м не t сустрака¢ся! (Пара¢н.: Так, ¸н шмат дзе бы¢ ³ з мно- tt г³м³ сустрака¢ся.)
211
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
325. Сп³шыце, ставячы часц³цу не спачатку перад першым, потым перад друг³м, а затым перад абодвума дзеясловам³. Вызначце сэнсавае значэнне часц³цы не ¢ кожным сказе.
1.Я магу адказаць на гэта пытанне.
2.Вы можаце нап³саць мне.
!Ужыванне дзвюх часц³ц не (двайное адма¢ленне) роб³ць сцвярджэнне больш выразным.
t×àñö³öà í³:
t1) надае адмо¢нае значэнне сказу без дзейн³ка (ужы-
tваецца звычайна пры дапа¢ненн³ ¢ родным склоне):
t1. Вакол н³ кусц³ка. 2. У хаце н³ смяц³нк³;t
t2) узмацняе адма¢ленне, якое выражана часц³цай не
tабо словам³ няма, нельга, няможна: 1. Няма н³ кусц³ка. tt 2. Не было ¢ хаце н³ смяц³нк³. 3. Нельга прысесц³ н³
tíà õâ³ë³íó;
t3) узмацняе сцвярджэнне ³ надае абагульняльнае зна-
tчэнне адносным займенн³кам ³ прысло¢ям, як³я падпа- tt радко¢ваюць адну частку складанага сказа другой (хто
tí³, õòî á í³; øòî í³, øòî á í³; äçå í³, äçå á í³; ÿê í³, tt як бы н³; куды н³, куды б н³; адкуль н³, адкуль бы н³
³³нш.): Куды н³ гляну, бачу зна¸мыя твары (г. зн.t
t |
куды гляну); |
t |
|
t |
4) ужываецца ва ¢стойл³вых выразах тыпу н³ свет |
t |
í³ çàðà, í³ æûâû í³ ì¸ðòâû ³ ³íø. |
t |
326. Вып³шыце сказы ¢ адпаведнасц³ са значэнням³ часц³цы н³. Уста¢це прапушчаныя л³тары.
1.Н³ гуку, н³ душы на¢кол, усюды ма¢кл³выя ..окны.
2.Веда¢, што мац³ ³ с¸стры будуць папракаць, што не пасла¢ перад прыездам н³ п³сьма, н³ т..леграмы. 3. Закруц³ла, замяло, у лесе цяпер н³ сце..к³, н³ следу. 4. Што б н³ здарылася з нам³, як бы н³ пайшло далей наша жы..¸, давай дамов³мся сустрака..а. 5. Н³ вул³чныя, н³ як³я ³ншыя прав³лы парушаць мне не хацелася. 6. Я жыву ¢ свец.., як³м бы ¸н н³ бы¢. 7. Уста¢шы н³ свет н³ зара, я не знаходз³¢ сабе месца ад хвалява..я (М. Стральцо¢).
212
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
327. Узмацн³це сцвярджэнне ¢ першай частцы сказа з дапамогай часц³цы н³. Дакажыце, што ¢жыванне часц³цы не ¢ гэтых выказваннях будзе не да месца.
1. За што возьмецца, ус¸ ¢ яго атрымл³ваецца. 2. Куды пойдзе, усюды бачыць густы лес. 3. Хто бы¢ на выста¢цы, усе хвал³л³ экспанаты*. 4. Кольк³ раб³л³, н³чога не выхо-
äç³ëà. ´
экспанат
l Растлумачце з дапамогай тлумачальнага сло¢н³ка значэнне слова экспанат. Вызначце паходжанне гэтага слова (спрадвечнабеларускае ц³ запазычанае).
328. Разгледзьце схему. Раскажыце, як трэба адрозн³ваць часц³цы не ³ н³.
АСНО¡НАЕ ЗНАЧЭННЕ ЧАСЦ²Ц
|
íå |
|
|
í³ |
|
||
|
|
|
|
|
|
||
адма¢ленне |
узмацненне |
||||||
Каб праверыць, не ц³ н³ трэба п³саць, апусц³ часц³цу
Кал³ сэнс сказа змян³¢ся на с у п р а ц ь л е г л ы,
ï³øû íå
Кал³ а с н о ¢ н ы сэнс сказа не змян³¢ся,
ï³øû í³
|
|
Àëå |
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
не можа мець значэнне |
|
|
|
н³ можа мець значэнне |
||
сцвярджэння: |
|
|
|
адма¢лення ¢ сказах |
||
à) ïðû ä â à é í û ì àä- |
|
|
|
á å ç ä ç å é í ³ ê à: |
||
ìà¢ëåíí³: íå ìîã íå áûöü; |
|
|
|
Н³ кроку назад! |
||
б) у сказах п ы т а л ь н а - |
|
|
|
|
|
|
ê ë ³ ÷ í à ã à òûïó: |
|
|
|
|
|
|
Дзе ¸н тольк³ не бы¢! |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
213
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
329. Зап³шыце прыказк³, выб³раючы з дужак не ц³ н³, растлумачце ³х ужыванне ³ нап³санне.
У з о р р а з в а ж а н н я. 1. ¨н (не/н³) прас³¢ дапамог³. — ¨н прас³¢ дапамог³? — Не. Тут адма¢ленне, таму трэба п³саць часц³цу не. 2. Што (не/н³) зроб³ць, усе смяюцца. — Зроб³ць? — Так. Тут сцвярджэнне, таму трэба п³саць часц³цу н³.
1. Што (не/н³) край, то свой звычай. 2. Што (не/н³) чуеш, тое вокам бачыш. 3. Сварка да дабра (не/н³) давядзе. 4. Кольк³ ваду (не/н³) гатуй, ус¸ вада будзе. 5. Рэшатам вады (не/н³) нанос³ш. 6. Куды (не/н³) к³нь — усюды кл³н.
Прачытайце сказы з часц³цам³ не, н³ ³ без ³х. Ц³ змян³лася зна- чэнне сказа¢? Якую ролю выконваюць у ³х часц³цы не ³ н³?
330. Разгледзьце схему. Раскажыце, як адрозн³ваць спалучэнн³
íå øòî ³íøàå, ÿê (íå õòî ³íøû, ÿê) ³ í³øòî ³íøàå íå (í³õòî ³íøû íå).
|
|
|
АДРОЗН²ВАЙ СПАЛУЧЭНН² |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Íå øòî ³íøàå, ÿê ... |
ͳøòî ³íøàå íå ... |
|
! |
|
Íå õòî ³íøû, ÿê ... |
ͳõòî ³íøû íå ... |
|
|
п³шуцца, кал³: |
п³шуцца, кал³: |
|
|
|
|
||
|
|
|
сказ перадае |
сказ перадае |
|
|
|
ñ ö â ÿ ð ä æ ý í í å, |
à ä ì à ¢ ë å í í å, |
|
|
|
¸сць злучн³к як, |
няма злучн³ка як, |
|
|
|
можна замян³ць спалучэнне |
нельга замян³ць спалучэнне |
|
|
|
÷àñö³öàì³ |
÷àñö³öàì³ |
|
|
|
тольк³, менав³та, ³менна |
тольк³, менав³та, ³менна |
|
|
|
|
|
331.Карыстаючыся схемай, праанал³зуйце сказы ³ дакажыце, што
¢адным выпадку ¢ спалучэнн³ ¢жываюцца адносныя займенн³к³ хто (што) з часц³цай не, а ¢ друг³м — адмо¢ныя займенн³к³ н³хто (н³што) з прыста¢кай í³-.
1.Гэта было не што ³ншае, як перавернутая лодка.
2.Н³што ³ншае не дапамагала яму. 3. Гэта бы¢ не хто ³ншы, як сам камандз³р. 4. Н³хто ³ншы ¢ класе не мог расказаць пра гэта так ц³кава.
214
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
332. Зап³шыце сказы, уста¢ляючы не ц³ н³. Часц³цу не падкрэсл³це, прыста¢ку н³абазначце.
1. Яны сх³льны был³ думаць, што прычынай пажару з’я¢ляецца (не/н³) што ³ншае, як удар маланк³ (М. Лынько¢). 2. (Не/н³) што ³ншае не турбавала хлопчыка¢. 3. Партрэт нап³са¢ (не/н³) хто ³ншы, як Сав³цк³. 4. Камандз³р веда¢, што (не/н³) хто ³ншы не справ³цца з гэтым рызыко¢ным заданнем (П. Макаль).
333. Абап³раючыся на схему, складз³це звязнае выказванне пра ¢жыванне часц³ц не ³ н³.
×àñö³öà íå
1)не — адма¢ленне: не бы¢;
2)не + не — сцвярджэнне: не мог не быць = бы¢;
3)не — сцвярджэнне ¢ сказах пытальна-кл³чнага тыпу:
Дзе ¸н тольк³ не бы¢! (‘бы¢ шмат дзе’)
×àñö³öà í³
1)н³ — адма¢ленне: н³ слова;
2)н³ — узмацненне адма¢лення: не чу¢ н³ слова;
3)н³ — узмацненне сцвярджэння: Дзе ¸н н³ бы¢, усюды чу¢ добрыя словы;
4)н³ — у выразах тыпу н³ жывы н³ м¸ртвы
Праанал³зуйце будову сказа¢ пад л³чбам³ 3. Зраб³це вывад пра нап³санне часц³ц не ³ н³ ¢ так³х выпадках.
334. Саста¢це з двух простых сказа¢ складаны, выкарыста¢шы для сувяз³ спалучэнн³ з часц³цам³. Сказы зап³шыце, падкрэсл³це граматычныя асновы ¢ ³х.
У з о р. Сонца пал³ла ¢весь дзень. У лесе стаяла прыемная прахалода. — Як н³ пал³ла сонца ¢весь дзень, у лесе стаяла прыемная прахалода.
1. Б³л³ ¢ дуб маланк³. ¨н стая¢ над кручай, горды ³ непах³сны. 2. Пеця стара¢ся хутчэй закончыць працу. Справы ¢ яго не ладз³л³ся. 3. Хацела мац³ дапамагчы сыну. Той упарта адма¢ля¢ся.
215
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
§ 46. Правап³с не (ня), н³ з розным³ часц³нам³ мовы (па¢тарэнне)
tЧасц³ца не п³шацца асобна са словам³.
tПрыста¢ка не- з’я¢ляецца часткай слова ³ таму п³- tt шацца разам. У першым складзе перад нац³скам п³-
tшацца íÿ-.
Не (ня) п³шацца р а з а м:
1) |
кал³ слова не ¢жываец- |
нянав³сць, ня¢мека, |
|
öà áåç íå |
непах³сны, няспынны, |
|
|
ня¢х³льна, нездаров³цца, |
|
|
ненав³дзець, непакоячыся |
|
|
|
2) |
у словах з прыста¢кай |
недабачыць, недавыканаць, |
|
неда-, як³я маюць |
недаробка, недаацэнка |
|
значэнне непа¢наты |
|
|
|
|
3) |
кал³ не ¢тварае новыя |
пра¢да — няпра¢да |
|
словы з супрацьлеглым |
(хлусня), |
|
значэннем, як³я звы- |
вял³к³ — невял³к³ (малы), |
|
чайна можна замян³ць |
высока — невысока |
|
с³нон³мам³ без прыста¢- |
(í³çêà) |
|
ê³ íå- (íÿ-) |
|
|
|
|
4) |
з по¢ным³ дзеепрымет- |
неадпра¢ленае п³сьмо, |
|
í³êàì³, ïðû ÿê³õ íÿìà |
непадкрэсленае слова |
|
залежных сло¢ |
|
|
|
|
5) |
у неазначальных зай- |
нешта, нехта, |
|
менн³ках ³ прысло¢ях |
недзе, некал³ |
|
|
|
|
Часц³ца не п³шацца а с о б н а: |
|
|
|
|
1) |
з розным³ часц³нам³ |
не пра¢да, а хлусня; |
|
ìîâû, êàë³ ¸ñöü àáî |
не шырокая рэчка, |
|
падразумяваецца |
а вузкая |
|
супрацьпаста¢ленне |
|
|
|
|
2) |
з дзеясловам³, дзеепры- |
íå ÷ûòà¢, íå äóìà¢, |
|
сло¢ям³, каротк³м³ |
не думаючы, не п³шучы, |
|
дзеепрыметн³кам³ |
сачыненне не нап³сана |
|
|
|
216
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
3) з по¢ным³ дзеепрымет- |
не зжатае камбайнам³ |
í³êàì³ ïðû íàÿ¢íàñö³ |
æûòà; |
залежных сло¢ або |
не закончаная, а тольк³ |
супрацьпаста¢лення |
пачатая праца |
са злучн³кам а |
|
|
|
335. Прачытайце тэкст. Скажыце, за што дзякавал³ адз³н аднаму Багушэв³ч ³ фурман. Вып³шыце словы з не (ня), растлумачце ³х правап³с.
ЗАЛАТЫЯ РУБЛ²
Выехал³ на шлях. ¨н нешырок³, тольк³ раз’ехацца двум стрэчным вазам, абапал абсаджаны дубам³. Раз-пораз зрывал³ся з дубо¢ жалуды... Нямала валялася жалудо¢ на дарозе, яны падал³, мокрыя, не абсохлыя ад расы, а гэта прыкмета бл³зк³х асенн³х халадо¢. Л³сце дубо¢ яшчэ в³села моцна, не асыпалася ³ не пажо¢кла. Сыпалася з ясеня¢ ³ л³п. Фурман злав³¢ адз³н так³ л³ст, потым до¢га любава¢- ся ³м, круцячы ¢ пальцах.
—Прыгожа пам³рае дрэва, — сказа¢ фурман.
—Яно не пам³рае, а засынае на з³му, — паправ³¢ фурмана Масальск³.
—Пам³рае. Яно кожны год пам³рае ³ вясной нараджаецца. А за смерць сваю л³сцем, н³бы залатым³ рублям³, расплачваецца.
—М³стыка, — сказа¢, як секану¢, Масальск³. — Прым³ты¢ная м³стыка прасталюдз³на¢.
—Залатым³ рублям³ расплачваецца за смерць сваю, — па¢тары¢ Багушэв³ч ³ дакрану¢ся да пляча фурмана. — Дзякуй вам.
—I вам дзякуй, — не аглядваючыся, зак³ва¢ галавой фурман. Ясеневы л³ст ¸н схава¢ у к³шэню (Паводле В. Хом- чанк³).
336. Сп³шыце, выб³раючы з дужак не ц³ ня. Абазначце прыста¢ку не- (ня-), часц³цу не падкрэсл³це.
Вызначце сродк³ сувяз³ сказа¢ у тэксце.
Зямлянк³ был³ пустыя, але в³дно было, што адну з ³х пак³нул³ (не/ня) да¢на, што тут (не/ня) хта жы¢. У ¸й
217
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
яшчэ (не/ня) паспе¢ выветрыцца дух (не/ня) да¢няга людскога прыстан³шча. На нарах — свежая, (не/ня) пера- ц¸ртая салома, ля парога — сух³я дровы.
²гнат ³ лейтэнант Галабурда стаял³ за зямлянкай, ля сучкаватай елк³. Расла яна на (не/ня) вял³к³м грудку, з-пад якога выцякала крын³чка, як вымыты ¢ пяску сподачак. Са сподачка вада адразу ³шла пад снег, хаваючы ад (не/ ня) вопытнага вока сваю жывую (не/ня) спакойную с³луñí
(Паводле А. Кудра¢ца).
l Прывядз³це прыклады сло¢, у як³х не супадае колькасць л³тар
³ãóêà¢.
337.Выкарысто¢ваючы табл³цу, раскажыце аб прав³лах правап³су не (ня) з розным³ часц³нам³ мовы.
×àñö³íà ìîâû |
Разам |
Асобна |
||
|
|
|
|
|
Íàçî¢í³ê |
небарака, |
не згода, а сварка |
||
|
|
няшчасце (гора) |
|
|
|
|
|
|
|
Прыметн³к |
неабходны, |
íå ñòà´лы, а хутчэй |
||
|
|
ë¸ãê³ — íÿë¸ãê³ |
малады |
|
|
|
(öÿæê³) |
|
|
|
|
|
|
|
Займенн³к |
нейк³, некаторы |
íå ç óñ³ì³ |
||
|
|
|
|
|
Прысло¢е |
|
нямала (многа), |
не ц³ха, а гучна |
|
|
|
некуды, неяк |
|
|
|
|
|
|
|
Дзеясло¢ |
непако³цца, |
не засеял³ |
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
недаглядзець |
|
|
дзеепрымет- |
|
|
|
|
неадрамантава- |
не сабраная, а толь- |
|||
í³ê |
|
ная машына |
к³ скошаная трава; |
|
|
|
|
|
не адрамантаваная |
|
|
|
|
механ³кам машына; |
|
|
|
|
машына не адраман- |
|
|
|
|
тавана |
дзеепры- |
|
|
|
|
|
непакоячыся, |
не думаючы |
||
ñëî¢å |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
недавыкана¢шы |
|
|||
|
|
|||
|
|
|
|
|
218
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
tЧасц³ца н³ п³шацца асобна са словам³.
tПрыста¢ка н³- з’я¢ляецца часткай слова ³ таму п³-
tшацца р а з а м:
t1) у адмо¢ных займенн³ках (кал³ пасля н³ няма пры-
tназо¢н³ка) ³ ¢ адмо¢ных прысло¢ях: н³хто, н³што, н³як³, tt í³÷ûé (àëå: í³ ¢ êîãà, í³ ¢ ÿêîé), í³äçå, í³êîë³, í³êóäû,
tн³кольк³;
t |
2) у словах, як³я без н³ не ¢жываюцца: н³кчэмны, |
t |
|
t |
н³шчымн³ца, н³шчымны, н³якавата. |
338. Утварыце ад прапанаваных сло¢ новыя з дапамогай прыставак не- ³ н³-. Зап³шыце пары сло¢ з не- ³ н³-, паста¢це нац³ск³.
Ó ç î ð: íå´êóäû — í³êó´äû.
Хто, што, як³, дзе, кал³, як, кольк³.
Растлумачце, кал³ п³шацца не-, а кал³ — н³-.
Як³м³ часц³нам³ мовы з’я¢ляюцца зап³саныя вам³ словы? Якое значэнне яны маюць з прыста¢кам³ не- ³ н³-?
339. Вып³шыце спачатку сказы, у як³х ¸сць займенн³к³ з прыста¢кай н³-, а потым — сказы, у як³х ¸сць прысло¢³ з прыста¢- кай н³-. Якое значэнне яны маюць? Прыста¢ку абазначце.
1.¨сць пра¢да, якую мудрэц (н³) кому (не) адкрывае.
2.Я (не) забуду гэтага (н³) кол³. 3. Цяпер, прыеха¢шы з горада ¢ в¸ску, (н³) кога (н³) чым (не) здз³в³ш. 4. Дагэтуль (н³) як (не) магу разабрацца, успомн³ць — сон гэта ц³ ява... 5. (Н³) дзе так добра больш (не) думалася
(Я. Брыль).
Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: [í′à ç′]äç³´â³ø, [í′à] äó´малася.
ϳøû: не здз³в³ш, не думалася.
340. Сфармулюйце прав³ла на аснове прыведзеных прыклада¢.
1.Не дал¸к³, а бл³зк³; не шыта, а вязана.
2.Нец³кавы ф³льм, жыць недал¸ка, сказаць няпра¢ду.
3.Непако³цца за сына, ненав³дзячы хлусню ³ падман, жыць ня¢мекаю.
219
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
341. Прадо¢жыце радк³ (не менш за тры самастойна падабраныя словы ¢ кожным радзе).
1.Няздатны, нявол³ць, неза¢важна, ... .
2.Некал³, нехта, ... .
3.Немалы, нешырок³, нядобры, ... .
342. Сп³шыце прыказк³, выб³раючы з дужак не ц³ ня. Уста¢це прапушчаныя л³тары. Растлумачце правап³с не (ня) са словам³.
1. Новы вен³к першы раз (не/ня) чыста мяце. 2. Яблык (не/ня) дал¸ка ад яблын³ падае. 3. Вял³кая шкода, што ¢ дварэ (не/ня) згода. 4. (Не/ня) смелага ³ (не/ня) умелага (не/ня) распазнаеш. 5. П³са¢ п³сака, а цяпер ³ сам
(не/ня) прачытае, (не/ня) барака. 6. (Не/ня) дагледз³ш
вокам, заплац³ш бокам.
l Разбярыце выдзеленыя словы па саставе. Чым у ³х з’я¢ляецца не (ня)?
343. Прачытайце выразна тэкст. Вызначце яго тэму ³ асно¢ную думку. Складз³це план ³ падрабязна перакажыце тэкст (вусна).
МАЛЕНЬКАЯ ГАСПАДЫНЯ
Скрыпнул³ дзверы.
—Гэта ты, Харыця? — пачу¢ся млявы голас хворай.
—ß, ìàìà!
З дзвярэй паказалася спачатку вядро, да палав³ны напо¢ненае вадою, потым русявая гало¢ка дзя¢чынк³, нах³леная набок да вядра, а ¢жо тады правая рука, паднятая трох³ ¢гору. У хату ¢вайшла Харыця ³ пастав³ла каля печы вядро. ¨й было восем гадо¢. Вельм³ цяжк³м здалося Харыц³ гэтае вядро з вадою, бо, пастав³¢шы яго на дол, хв³л³нку стаяла нерухома, ап¸ршыся на прыпечак* ³ цяжка дыхаючы. Левая рука ад незвычайнай цяжкасц³ замлела, ³ Харыця не магла яе сагнуць. Але гэта было адну хв³л³нку. У наступную — к³нулася Харыця да сцяны, л¸гка, як козачка, ускочыла на лаву, зняла з пал³´öû* гаршчок ³ пастав³ла яго каля вядра.
— Што ты роб³ш, дачушка? — спытала мац³.
220
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования