Бел язык - учебник 7 класс

tДзеепрыметн³к разам з залежным³ ад яго словам³ tt называецца дзеепрыметн³кавым зваротам. ¨н з’я¢ляец-

tца адным членам сказа — разв³тым азначэннем: Ра- tt дасна зямлю праб³ла рунь, веснавым абуджаная громам

(Р. Барадул³н). t

54. Разгледзьце схему. Звярн³це ¢вагу на месца дзеепрыметн³кавага звароту ¢ аднос³нах да паясн¸нага ³м назо¢н³ка, на пастано¢ку знака¢ прыпынку.

Дзеепрыметн³кавы зварот

×

| |

.

íàç.

×

,

| | .

íàç.

×

,

| | , ... .

íàç.

¸

Кал³ дзеепрыметн³кавы зварот ста³ць перад паясн¸-

¸

ным ³м словам, то ¢ вусным ма¢ленн³ ¸н не выдзяля-

¸

¸

ецца па¢зам³ ³ на п³сьме не адасабляецца: | Парослая

¸

¸

высокай травой |

вяла да самай лесн³чо¢к³.

сцяжына

¸

¸

Дзеепрыметн³кавы зварот, як³ ста³ць пасля паясн¸-

¸

¸

нага ³м слова, выдзяляецца ¢ ма¢ленн³ па¢зам³. Пры

¸

гэтым слова, якое паясняецца дзеепрыметн³кавым зва-

¸

¸

ротам, звычайна выма¢ляецца з павышэннем тону. На

¸

п³сьме дзеепрыметн³кавы зварот адасабляецца коскай:

¸

¸

, | размешча-

¸

З вакол³цы была добра в³даць наша

школа

¸

ная на ¢скрайку мястэчка | (². Навуменка).

¸

¸

Кал³ дзеепрыметн³кавы зварот ста³ць пасля паясн¸-

¸

¸

нага ³м назо¢н³ка ³ знаходз³цца ¢ сярэдз³не сказа, то

¸

¸

выдзяляецца з двух бако¢ коскам³:

, | ахутанае

Сонца

¸

¸

шэраю смугою | , нясмела ¢ставала з-за лесу (П. Бро¢ка).

¸

¸

31

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

55. Сп³шыце, дап³сваючы канчатк³ дзеепрыметн³ка¢. Абазначце межы дзеепрыметн³кавых зварота¢, выдзел³це паясн¸ныя ³м³ назо¢н³к³. Паста¢це неабходныя знак³ прыпынку пры дзеепрыметн³кавых зваротах.

ПАРАДЫ ДА¡Н²Я I СУЧАСНЫЯ

1. Бял³зна ¢ марозны дзень не прымерзне да вяро¢к³, якую папярэдне прац¸рл³ анучай змочан.. у растворы сол³. 2. Кал³ пакласц³ ¢ яблык³ пак³нут.. на до¢гае захаванне высушан.. кветк³ буз³ны, то н³кол³ не з’яв³цца дрэнны пах ³ зберажэцца добры смак. 3. Кал³ тварог загарнуць у чыстую марлю змочан.. у сал¸най вадзе, то ¸н захаваецца свежым не адз³н дзень. 4. Зам¸рзл.. акно добра пратрэцца змочан.. у сал¸най вадзе анучай. 5. Лепшы сродак ад мышэй — раскладзен.. ц³ паразвешан.. у пучках дз³кая мята

(«Беларуск³ каляндар»).

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: прыме´ð[ç′]íå, [ñ′]âå´жым, пакла´[ñ′]ö³.

56. Прачытайце тэкст, захо¢ваючы прав³льную ³нтанацыю пры чытанн³ сказа¢ з дзеепрыметн³кавым³ зваротам³. Абгрунтуйце пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ гэтых сказах.

Паветра, прасякнутае пахам³ зямл³, крыштальна чыстае. Далягляд вырысо¢ваецца выразна, акрэслена.

— Эх! — вырываецца з грудзей майго субяседн³ка. — Шырыня якая! Воля! Аж дух зац³нае.

¨н ста³ць, шырока ³ моцна расстав³¢шы ног³, н³бы ¢росшы ¢ зямлю, прызем³сты, шыракаплечы. На ³м — ссунутая на патыл³цу салдацкая вушанка ³ старыя боты, запэцканыя сугл³нкам. Водбл³ск сонечнага заходу асвятляе яго скуласты твар з адрослай бародкай ³ вузк³м³ шэрым³ вачыма

(Паводле Т. Хадкев³ча).

Назав³це словы ³ словазлучэнн³, як³м³ ап³сваецца знешнасць чалавека.

l Растлумачце пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ сказе з простай мовай, складз³це яго схему.

32

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

57. Зап³шыце тэкст, раскрываючы дужк³ ³ ставячы неабходныя знак³ прыпынку. Абазначце межы дзеепрыметн³кавых зварота¢, падкрэсл³це ³х як члены сказа.

Ад грушы вяла да хаты вузкая сце(ж/ш)ка. Па абодва бак³ ляжала няда¢на ¢зараная зямля. Ад яе надта белым³ ³ танютк³м³ здавал³ся дрэвы пабеленыя вапнай. Бязва(ж/ш)к³ салатавы пух ахутва¢ дрэвы, ³ асабл³ва шэрай выглядала ¢ гэтай зял¸най хмары старая хата Кагуто¢ з надворным³ пабудовам³ размешчаным³ л³тарай «П». Сцены хаты амаль напалову закрывала насунутаяñë грыбам страха з то¢стым пластом в³льготнага моху.

Каля хаты сядзе¢ дзе(д/т), бязвольна скла¢шы рук³. Непадал¸ку ад яго ляжа¢ на ¢скапанай курам³ зямл³ сабака

(Паводле У. Караткев³ча).

58. Сп³шыце сказы, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары. Звярн³це ¢вагу на пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ сказах з дзеепрыметн³кавым³ зваротам³.

1. Змарн..лы за апошн³я дн³, ¸н пад..шо¢ да штаба, як³ размяшча¢ся на той самай палянц.., што ³ ¢чора (². Мележ). 2. Заняты сва..й справай, я зус³м не звярта¢ уваг³ на размову (В. Быка¢). 3. Насц..рожаны, узруш..ны, нацяты ¢весь, ¸н ус¸ ³шо¢ насустрач н..бяспецы, насустрач н..вядомасц³ (². Мележ).

Кал³ дзеепрыметн³кавы зварот ста³ць перад асабовым

!займенн³кам, то коска пасля звароту став³цца: | Сагрэты ласкавым сонцам | , я мары¢ хутчэй апынуцца каля

ìîðà.

59.Сп³шыце, падб³раючы да выдзеленых дзеепрыметн³ка¢ залежныя словы з матэрыялу для даведк³. Сачыце за парадкам сло¢ у сказах.

Спачатку паабапал дарог³ цягнул³ся палетк³ з раск³даным³ дз³чкам³. Глядзел³ з-пад ³гл³цы ³ верасу чырвоныя або счарнелыя брыл³ с³мпатычных тлустых барав³ко¢. Ча-

33

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

элева´òàð àëå´я шлейф

сам траплял³ся вял³зныя купы як быццам нагрувашча- нага камення. Зарослая алея*, паабапал якой стая¢ змроч- ны, як лес, парк, давяла да агароджы (Паводле У. Караткев³ча).

Д л я д а в е д к ³: ад старасц³, там-сям, густой травой, нечай невядомай рукой.

Óдзеепрыметн³кавы зварот не ¢ваходз³ць паясн¸нае

!³м слова. Яно можа стаяць перад зваротам ц³ пасля яго, але не можа знаходз³цца ¢ межах самога звароту.

¤60. Растлумачце ³ выпра¢це памылк³ ва ¢жыванн³ дзеепрыметн³кавых зварота¢. Зап³шыце выпра¢леныя сказы.

1. Нясцерпна пякло нах³ленае сонца на захад. 2. Паабапал дарог³ стаял³ парыжэлыя снапы ад дажджу ³ ветру. 3. Пасярод поля стая¢ спынены грузав³к шаф¸рам. 4. Жан- чыны няспешна к³дал³ ¢ куза¢ высахлыя снапы да¢но ¢жо.

Зраб³це вывад пра парадак сло¢ у дзеепрыметн³кавым звароце.

61. Удакладн³це значэнне выдзеленых назо¢н³ка¢, дапо¢н³¢шы ³х дзеепрыметн³кам³ ц³ дзеепрыметн³кавым³ зваротам³. Паста¢це, дзе трэба, коск³.

Набл³жалася навальн³ца. Неба зацягнул³ св³нцовыя хмары. Сонца не в³даць. Вецер х³л³ць да самай зямл³ кветк³, траву ³ жыта.

З-за паваротк³ паказалася машына. Шаф¸р спяшаецца паспець да навальн³цы на элеватар*. Машына ³мчыць па дарозе, ³ пыл цягнецца за ¸й до¢г³м густым шлейфам.

62. Перабудуйце сказы, каб дзеепрыметн³кавыя звароты выдзялял³ся коскам³.

1. Асветленая сонцам верхав³на дрэва перал³валася ¢с³м³ колерам³ вяс¸лк³. 2. Прыхопленыя ранн³м марозам кветк³ неяк адразу сх³л³л³ся да самай зямл³. 3. Прачытаная ¢

34

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ранн³м дзяц³нстве кн³га застаецца ¢ памяц³ на ¢с¸ жыцц¸. 4. Чыста вымытая падлога прыемна пахла. 5. Апалае з дрэ¢ л³сце рознакаляровым дываном ляжала пад нагам³.

6.У памяц³ па¢стал³ яшчэ з вечара перап³саныя старонк³.

63.Сп³шыце тэкст, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары ³ ставячы неабходныя знак³ прыпынку.

СТАРАЖЫТНАЕ П²СЬМО

П³сьмы раней п³сал³с.. на бяросце, бо паперы яшчэ не было, а пергамент каштава¢ зана..та дорага. П³сал³ таксама ³ на дошчачках тонка пакрытых воскам. Л³тары выц³скал³с.. на бяросц.. ц³ на воску вострым³ метал³чным³ палачкам³ зробленым³ з жалеза ц³ бронзы. Так³я палачк³ называл³с.. п³са´лам³. Н³жн³м завостраным канцом выц³скал³с.. л³тары. Верхн³ канец ме¢ форму лапатачк³. ²м загладжвалас.. н..прав³льна нап³санае слова ц³ л³тара. П³са´лы знойдзеныя пры арх..алаг³чных раскопках М³нскага замчы..а з’я¢ляюцца све..кам³ м³ну..шчыны (В. Вольск³).

Абазначце межы дзеепрыметн³кавых зварота¢, выдзел³це паяс- н¸ныя ³м³ назо¢н³к³.

64. Прачытайце тэкст. Вып³шыце з яго дзеепрыметн³кавыя звароты разам з паясн¸ным³ ³м³ назо¢н³кам³. Межы дзеепрыметн³кавых зварота¢ абазначце, назо¢н³к³ вазьм³це ¢ рамачку.

НАЙКАШТО¡НЕЙШЫЯ РЭЧЫ ФАРАОНА

У 1922 годзе археолаг³ знайшл³ ¢ Ег³пце грабн³цу фараона Тутанхамона. ¨н прав³¢ кра³най каля 3400 гадо¢ назад. Грабн³ца фараона была вельм³ багатая. Адз³н тольк³ саркафаг* з чыстага золата, у як³м ляжа¢ фараон, важы¢ 450 к³лаграма¢. Мноства вырабленых з золата рэча¢ знайшл³ тут. Побач з фараонам у саркафагу знаходз³л³ся тры самыя кашто¢ныя рэчы, зробленыя з жалеза. Пад галавой ляжа¢ тал³сман* — выкаваная з жалеза змяя. Каля пояса фараона бы¢ жалезны к³нжал. На руцэ — залаты бранзалет, упрыгожаны вокам, зробленым з жалеза. Вось як цан³л³ тады гэты метал (Паводле Г. Штыхава).

35

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

§ 8. Дзеепрыметн³к³ незалежнага ³ залежнага стану, ³х утварэнне ³ ¢жыванне

tДзеепрыметн³к³ бываюць незалежнага ³ залежнага tt стану.

tДзеепрыметн³к³ незалежнага стану абазначаюць пры-

tмету такога прадмета, як³ сам утвары¢ дзеянне: пажа¢- tt целая трава — ‘трава, якая сама пажа¢цела’.

tДзеепрыметн³к³ залежнага стану абазначаюць пры-

tмету такога прадмета, на як³ нак³равана дзеянне з боку tt ³ншага прадмета: прыбраны пакой — ‘пакой, як³ нехта

tпрыбра¢’; вымытая падлога — ‘падлога, якую вымы-

tл³’; падрыхтаваны вучнем даклад — ‘даклад, як³ ïàä-t

tt рыхтава¢ вучань’.

Óбеларускай мове часцей ужываюцца дзеепрымет-

!н³к³ залежнага стану: Як³х тольк³ рэча¢ не паказвал³ полацк³я кавал³ ³ ювел³ры — каваных, чаканеных, выл³тых, ц³сн¸ных, штампаваных... (А. Клышка).

65.Адкажыце на пытанн³, адказы зап³шыце. Звярн³це ¢вагу на тое, сам прадмет выконвае дзеянне ц³ на гэты прадмет нак³равана дзеянне з боку ³ншага прадмета.

Як сказаць пра кн³гу, якую прачытал³; поле, якое засеял³; зерне, якое рассыпал³; урок, як³ вывучыл³; сшытак, як³ абгарнул³; хлеб, як³ счарсцве¢; посуд, як³ вымыл³; сад, як³ зарос; воск, як³ расплав³л³; валасы, як³я пас³вел³; дом, як³ куп³л³; сачыненне, якое нап³сал³; кавалак, як³ адламал³; стаг³, як³я парыжэл³; грошы, як³я пазычыл³?

íàï³´ñàíû çàñå´ÿíû çàðî´ñëû ïàçû´÷àíû ïàñ³âå´лы адлама´ны парыжэ´ëû àáãî´рнуты

66. Уважл³ва прачытайце матэрыял табл³цы. Раскажыце, як³я формы дзеепрыметн³ка¢ ужываюцца ¢ сучаснай беларускай л³таратурнай мове.

36

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Утварэнне ³ ¢жыванне дзеепрыметн³ка¢

×àñ	Спосаб утварэння	Прыклады	Ужыванне
	Незалежны стан
Öÿïå-	аснова дзеясло-	к³руючая	ужываюцца
ðàøí³	ва цяперашняга	ðîëÿ	абмежавана;
	÷àñó + ñóô³êñû	гаворачая	выкарысто¢-
	-ó÷-, -þ÷-,	асоба	ваюцца ва
	-à÷-, -ÿ÷-	â³ñÿ÷û	¢стойл³вых
		замок	зваротах тыпу
			рухаючая с³ла,
			к³руючая роля
			³ ³íø.
Ïðî-	аснова дзеясло-	даспелыя	пашыраны ¢
øëû	ва неазначаль-	â³øí³	л³таратурнай
	най формы +		ìîâå;
	ñóô³êñ -ë-,	óçí³êøàå	ужываюцца
	ñóô³êñû	пытанне	абмежавана;
	-ø-, -¢ø-	раскв³т-	часта замяня-
		íå¢øû	юцца дзеепры-
		ëóã	ìåòí³êàì³ ç
			ñóô³êñàì -ë-:
			раскв³тнелы
			ëóã
	Залежны стан
Öÿïå-	аснова дзеясло-	будуемы	не характэрны
ðàøí³	ва цяперашняга	äîì	л³таратурнай
	÷àñó + ñóô³êñû	вывучаемы	ìîâå
	-åì-, -³ì-	òâîð
Ïðî-	аснова дзеясло-	вывучаны	шырока вы-
øëû	ва неазначаль-	âåðø	карысто¢ва-
	най формы +	прывезеная	þööà
	ñóô³êñû -í-, -åí-,	мэбля
	-àí-, -ò-	зжатая
		í³âà
		прачыта-
		íàÿ êí³ãà

37

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

67. Размяркуйце дзеепрыметн³к³ паводле ³х прыналежнасц³ да пэ¢нага стану (у адз³н слупок зап³шыце дзеепрыметн³к³ незалежнага стану, а ¢ друг³ — залежнага).

Пас³велыя валасы, пафарбаваны ганак, пабудаваны дом, зрудзелыя старонк³, пас³нелыя рук³, прывезеная шафа, зжатае поле, пал³нялая сукенка, счарнелы зруб, выб³тая шыба, прысланае п³сьмо, апалае л³сце, расчырванелы твар, разгледжанае пытанне.

Паказчыкам якога стану з’я¢ляецца суф³кс -л-; суф³ксы -н-, -ен-, -ан-, -т-?

68. Сп³шыце, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары ³ ставячы патрэбныя знак³ прыпынку. Абазначце над дзеепрыметн³кам³ ³х стан л³тарам³ н (незалежны) ц³ з (залежны).

Яшчэ не бачаныя краяв³ды П³нскага Палес..я затул..- ныя святлом верасн¸¢скага сонца атул..ныя тонкаю павалокаю* с³нечы захаплял³ Лабанов³ча сва³м³ чарам³. Пранос³л³ся палеск³я в¸ск³, дзе над будынкам³ высока ¢зн³маюцца вязы, л³пы ³ кл¸ны абсыпаныя з..л..там восен³.

Срэбрам выв³вал³ся р..чк³ ¢ н³..к³х берагах, раскрывал³ся ш..рок³я разлог³* балотных н³з³н зарослых дз³каю травою, аерам ³ чаротам. Малюнк³ ¢ акн.. борзда зн³кал³, зм..нял³ся новым³, ³ не было кал³ на ³х спын³цца: поезд ³мча¢ся вельм³ шпарка (Паводле Я. Коласа).

l Падбярыце с³нон³мы да сло¢ борзда, разлог³. l Выдзелены сказ разбярыце па членах сказа.

tДзеепрыметн³к³ незалежнага стану прошлага часу tt ¢твараюцца ад асновы неазначальнай формы дзеяслова

tзакончанага трывання з дапамогай суф³кса -ë-: ïàæà¢- tt це-ць — пажа¢целы, збяле-ць — збялелы, ацале-ць —

tацалелы ³ г. д.

!Дзеепрыметн³к³ з суф³ксам -л- шырока ¢жываюцца ¢ беларускай мове.

38

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

¸Зрэдку, звычайна кал³ немагчыма ¢тварэнне з дапа- ¸¸ могай суф³кса -л-, дзеепрыметн³к³ могуць утварацца пры

¸дапамозе суф³кса¢ -¢ш- (пасля галосных) ³ -ш- (пасля

¸зычных): заг³ну-ць — заг³ну¢шыя, падрас-ц³ — падросшы¸

¸¸ (³ падрослы). Але ¢жываць ³х немэтазгодна, бо часта ¸ яны робяць думку невыразнай, неакрэсленай. Напры-

¸¸ клад: Салдат, заг³ну¢шы за Радз³му, навечна застанец-

¸ ца ¢ памяц³ народа. Незразумела, маецца на ¢вазе сал- ¸¸ дат я к ³? — як³ заг³ну¢ (заг³ну¢шы салдат) ц³ заста- ¸ нецца ¢ памяц³ ч а м у? — бо заг³ну¢ за Радз³му.

69. Прачытайце тэкст. Як³я рысы характару жанчыны выдзяляе а¢тар? Паназ³райце, на аснове чаго ¸н роб³ць свой вывад: як будуе тэкст, як³м³ мо¢ным³ сродкам³ карыстаецца. Растлумачце ¢тварэнне дзеепрыметн³ка¢.

Сярод двара стаяла запрэжаная па´ра. Дымел³ сп³ны замораных коней, а за ³м³ ледзь вымал¸¢ва¢ся ц¸мны с³луэт л¸гкай брычк³* з падузнятым верхам.

Ф³ранка брычк³ адшмаргнуласяì, з-за яе ступ³ла на прыступку невял³чкая нага. Жанчына, высокая ³ зграбная, у ц¸мным плашчы, стала проста ¢ ваду ³ аз³рнулася.

Здз³¢лены Леанов³ч глядзе¢ на жанчыну вял³зным³ ва- чыма.

Глядзець было на што. Н³кол³ яшчэ Гора¢ не бачы¢ такога абл³чча.

Густыя ц¸мныя бровы, як³я здавал³ся б амаль мужчынск³м³, каб не агромн³стыя, як чорныя аз¸ры, вочы, ³ прыпухлы маленьк³ рот. Прамы невял³чк³ нос, мякк³ авал трох³ ас³метрычнага абл³чча, якому сама гэта ас³метрычнасць надавала дз³¢ны выраз мяккай жаночай пакорл³васц³ ³ адначасова ¢ладнасц³, нават прывычк³ ¢ладарыць (Паводле У. Караткев³ча).

Выберыце ³ вып³шыце з тэксту азначэнн³ (прыметн³к³ ³ дзеепрыметн³к³), як³я маюць дачыненне да ап³сання знешнасц³ жанчыны, разам з назо¢н³кам³. Узнав³це па апорных словазлучэннях ап³санне знешнасц³ (вусна).

39

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

70. Утварыце ад дзеяслова¢ дзеепрыметн³к³ незалежнага стану прошлага часу з суф³ксам -л-, падбярыце да ³х назо¢н³к³, словазлу- чэнн³ зап³шыце.

Апасц³, апусцець, за³нець, уцалець, зарасц³, ас³рацець, парыжэць, загарэць, пажа¢цець, пачырванець, пас³вець, прарасц³, пацямнець, пас³нець, засохнуць, прамокнуць.

71. Дапо¢н³це дзеепрыметн³к³ залежным³ словам³. Складз³це з утвораным³ зваротам³ сказы, а потым уключыце ³х у тэкст на тэму «Восень».

Зацягнутае неба. Нав³слыя хмары. Пажо¢клыя дрэвы. Апалае л³сце. Скошаныя луг³. Парыжэлыя стаг³. Аголеныя палетк³. Прыц³хлая зямля.

§ 9. Правап³с суф³кса¢ дзеепрыметн³ка¢ залежнага стану прошлага часу -н-, -ен-, -ан-, -т-

72. Праанал³зуйце спосаб утварэння дзеепрыметн³ка¢ залежнага стану прошлага часу.

нап³са-ць + -н- — нап³саны згуля-ць + -н- — згуляны

завез-ц³ + -ен- — завезены пабял³-ць + -ен- — пабелены

разгледзе-ць + -ан- — разгледжаны ствары-ць + -ан- — створаны

змы-ць + -т- — змыты апрану-ць + -т- — апрануты

Назав³це словы, у як³х адбываецца чаргаванне гука¢ у аснове. Што адбываецца з галосным³ ³, ы, е асновы дзеяслова пры ¢тварэнн³ дзеепрыметн³ка¢?

tДзеепрыметн³к³ з суф³ксам -н- утвараюцца ад асновы tt неазначальнай формы дзеяслова на а, я ³ захо¢ваюць

tгэтыя галосныя ва ¢с³х формах: паказа-ць — паказаны tt (ф³льм), засея-ць — засеянае (поле).

40

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования