Бел язык - учебник 7 класс

³ белыя, ц³х³я аблачынк³. Не нав³на, а ¢с¸ ж у душы м³жвол³ ¢зн³кае радаснае пытанне: «Навошта яна, такая краса?..» I н³хто, в³даць, не адкажа як след, на ¢сю глыб³ню. Тысячагоддзям³ стараемся. Каму ¢даецца гэта менш, каму трох³ ц³ значна больш, а таямн³цы, мноства шматфарбных таямн³ц навокал нас, — застаюцца.

Кольк³ ж ³х бачыць дз³ця, чалавек у тым узросце, кал³ ¸н пазнае, абагачаецца непара¢нана хутчэй, чым у сталасц³!.. (Я. Брыль).

Выканайце слова¢тваральны разбор выдзеленых прысло¢я¢.

189. Прачытайце тэкст. Якая асно¢ная думка тэксту? Пра якую сэнсавую групу прысло¢я¢ ³дзе размова?

Многа, шмат, багата, безл³ч... Цэлае с³нан³м³чнае гняздо. Але ¢ жывой мове не тольк³ гэтыя словы ствараюць малюнк³ мноства...

Ус¸ расце на пол³ бы на дражджах. Ус¸ зарадз³ла. Ягады — хоць шуфлюй, а грыбо¢ у лесе — хоць кас³ (Ф. Янко¢ск³).

190. Прачытайце. Вызначце тэму ³ асно¢ную думку тэксту.

НАЦЮРМОРТ

Сусед прын¸с суседу кошык яблыка¢. Падпалко¢н³к здз³¢лена смяецца:

— А я занясу табе кошык сва³х!

Процьма с¸лета гэтага дабра, людз³ не ведаюць, што з ³х раб³ць. I н³хто ¢ гэтым не памагае.

Утрох мы гаворым пра такую безгаспадарчасць, а кошык ста³ць на чыстай, охрыстай, асветленай сонцам падлозе. Звычайны кошык сва¸й работы, з недал¸кай надрэч- най лазы. Ужо спрацаваны, бо многа панас³¢, перш за ¢с¸ бульбы, у розную пагоду-непагадзь. А яблык³ — я ем адно — так³я свежыя, вял³к³я, чырванабок³я, салодк³я. I хо- чацца сказаць пра гэты кошык, повен яблыка¢. З уваг³ да таго, хто вырасц³¢ ³х, хто кошык спл¸¢, я гавару як найпрасцей:

111

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— I паглядзець на такое добра.

А ¸н, сусед, з выгляду прасцецк³, малазна¸мы мне ча- лавек, дадае нечакана:

— Ага, нацюрморт!

Гэта гучыць не як акрэсленне — як пахвала. Тольк³ ж не хочацца згадз³цца з тым, што гэта — «натура м¸ртвая». Хай сабе рабачай-кошык — ¸н стары, безл³ч разо¢ то мокры, то сух³, хай сабе дошк³ падлог³ таксама сух³я, а яшчэ ³ прыглушаныя фарбай. Але ж сонца, што свец³ць так шчодра ³ весела, але ж яблык³, што румяныя ¢ сонцы, — ну, як жывыя! (Я. Брыль).

Вып³шыце з тэксту словазлучэнн³ з прысло¢ям³, вызначце спосаб утварэння прысло¢я¢.

Назав³це прысло¢³-с³нон³мы, ужытыя ¢ тэксце, падбярыце да ³х антон³мы.

l Вып³шыце з тэксту словазлучэнн³ з дзеепрыметн³кам³. Выканайце марфалаг³чны разбор аднаго дзеепрыметн³ка (на выбар).

Вусна перакажыце тэкст. Ц³ згодны вы з думкай а¢тара?

¤ Нап³шыце невял³к³ тэкст-ап³санне нацюрморта ². Глазавай (гл. уклейку).

191. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тэму, адрасата ³ асно¢ную думку.

¨сць на рацэ Бярозе маленькая в¸сачка з паэтычнай назвай Н³¢к³. Як помню сябе, так помню прасторную зя- л¸ную вул³цу, густыя прысады ³ пошум спрадвечнага бору, у як³ проста ¢п³раецца адным сва³м канцом в¸ска. А даражэй за ¢с¸, м³лей за ¢с¸ — гэта, вядома, рака. Плыве яна, празрыстая, задуменная, ваб³ць да сябе ³ ран³цаю, ³ ¢дзень, ³ ¢вечары...

Па-свойму прыгожа ¢ нас з³мою, па-свойму хораша. I н³як³я маразы, н³як³я заве³ не закуюць, не засыплюць крын³ц ля рак³.

Б’юць яны з-пад зямл³ маленьк³м³ в³ркам³, ³ такое ¢ражанне, быццам к³п³ць вада. Нават па´ра струмен³цца над крын³цам³. I чым большы мароз, тым яна гусцейшая. Гал³нк³ кусто¢ над ¸й пакрываюцца с³няватай шэранню. Выгляне сонца — ³ яны заззяюць, загарацца тысячам³ разна-

112

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

колерных зорачак; падзьме вятрыска — ³ яны ц³хенька зазв³няць, быццам зробленыя з тонкага крышталю.

Багаты тут куток, прыгожы. Яго нельга не люб³ць, нельга не ганарыцца ³м (М. Ваданоса¢).

Вып³шыце з тэксту прысло¢³, паспрабуйце вызначыць, ад як³х часц³н мовы ³ як яны ¢твораны.

¤ Вызначце, якой часц³най мовы з’я¢ляюцца выдзеленыя словы. Ц³ за¢важыл³ вы памылк³ ¢ слова¢жыванн³? Абгрунтуйце сва¸ меркаванне.

192. Прачытайце. Вызначце, з якой мэтай нап³саны тэкст, каму ¸н адрасуецца. Да якога стылю ма¢лення ³ тыпу можна яго аднесц³ ³ чаму?

Перакладз³це тэкст на беларускую мову (тры першыя або тры апошн³я абзацы).

Асфальтированная дорога, пахнущая солнцем и густо обсаженная деревьями, мягко огибает сосняк, который тянется слева, и выскакивает на равнину поля. Сразу за ним — городок. Среди пышной зелени парков и садов поднимаются древние здания с башнями и куполами.

Это — Несвиж. Увидишь его — и невольно вспоминается прошлое, о котором столько легенд. Впервые город упоминается в летописи в 1223 году. Тогда несвижский князь Юрий участвовал со своей дружиной в битве с монголотатарами на реке Калке.

В 1586 году Несвиж стал центром ординации князей Радзивиллов. Это значит, что они получили нераздельную и неотъемлемую родовую собственность — земли, леса, поселения и т. д.

Исключительно интересен как памятник архитектуры дворец Радзивиллов. Он тр¸хэтажный, имеет форму замкнутого эллипса. Внутри его просторный двор длинною 80 метров. Головной фасад украшен лепкой. Во дворце свыше 300 комнат. Особенно оригинально отделаны двенадцать больших залов: золотой, мраморный, королевский, гетманский. Для их украшения и оборудования использованы ч¸рное дерево, роскошная мебель.

113

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Вокруг замка — глубокий ров, заполненный водой. Мост через ров был подъ¸мным. Для города задачи обороны имели определяющее значение: не только замок, но и само поселение, расположенное поотдаль от него, было опоясано рвом и валом. У въездов в город стояли каменные ворота с башнями — брамы: Замковая, Слуцкая, Клецкая, Виленская и у бернардинского монастыря.

Памятниками архитектуры стали ратуша (1590), «Домик на рынке» (1721), Слуцкие ворота (XVII в.). У каждого из этих зданий своя, неповторимая прелесть (Н. Деленковский).

Ñëî¢í³ê:

внутри — усярэдз³не, унутры; исключительно — выключна, надзвычайна, надзвычай;

использовать — выкарыстаць, скарыстаць, ужыць; невольно — м³жвол³, м³мавол³, панявол³;

неотъемлемый — неад’емны;

опоясать — акружыць, аперазаць; подниматься — падымацца, уздымацца, узвышацца; просторный — прасторны, раскошны;

упоминаться — упам³нацца, згадвацца, называцца.

§ 23. Суф³ксальны спосаб утварэння прысло¢я¢

¸ Пры дапамозе суф³кса¢ прысло¢³ ¢твараюцца ад на- ¸¸ зо¢н³ка¢, прыметн³ка¢, л³чэбн³ка¢, дзеяслова¢, прысло¢я¢:

¸

¸ верхам ←верх, вясной ←вясна, гадам³ ← год; багата ←

¸

¸	багаты, да¢но ← да¢н³, шчыра ← шчыры; двойчы ←
¸
¸	двое; бегма ← бегчы, ходам ← хадз³ць; высакавата ←
¸
¸

¸высока, ц³хутка ← ц³ха.

¸Постф³ксальным спосабам утвараюцца прысло¢³ ад

¸¸ прысло¢я¢: дзесьц³ ← дзе, чамусьц³ ← чаму, куды-

¸

¸ небудзь ← куды.

114

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

193. Зап³шыце прысло¢³. Пакажыце граф³чна, ад як³х часц³н мовы ³ як³м спосабам яны ¢твораны.

Вечарам ← вечар ; дабром, з³мой, залпам, вожыкам.

Рашуча ← рашуч ы; багата, балюча, да¢но, весела, шчыра.

Двойчы ← двое ([двой э]); аднойчы, тройчы.

Бягом ← бег чы; валам, крадком, цягам.

Н³зенька ← н³зка ; добранька, хуценька, ц³хенька.

Дзе-небудзь ← дзе ; куды-небудзь, як-небудзь.

Кал³сьц³ (кал³сь) ← кал³ ; дзесьц³, кудысьц³, чамусьц³.

Падбярыце да некаторых з прапанаваных сло¢ прысло¢³ з супрацьлеглым значэннем. Складз³це ³ зап³шыце сказы або невял³к³ тэкст з дзвюма-трыма парам³ так³х прысло¢я¢.

			У прысло¢ях на -а, -о, -е п³шацца адно або два н
	!		(н або нн), як ³ ¢ прыметн³ках, ад як³х яны ¢твораны:
			л³шне ← л³шн³, танна ← танны, холадна ← халодны,
			äà¢íî ← äà¢í³.
			194. Утварыце прысло¢³ з дапамогай суф³кса¢ ад прапанава-

ных прыметн³ка¢. Згрупуйце ³х паводле нап³сання н (нн) ³ за-

×

п³шыце ¢ словазлучэнн³ «дзеясло¢ + прысло¢е» або «прысло¢е +

×

прыметн³к».

×							×

У з о р: трымацца мужна, бяздонна глыбок³я.

Бяздонны, бескарысны, вогненны, магутны, надзейны, нечаканы, старанны, сцюдз¸ны, бесперапынны, сумленны, усхваляваны.

¤ Як³я прыметн³к³ ³ прысло¢³ можна ¢жыць для характарыстык³ чалавека? Складз³це ³ зап³шыце тэкст на адпаведную тэму.

115

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

¤ 195. Зап³шыце тэкст. Паста¢це прапушчаныя знак³ прыпынку. Якая асно¢ная думка тэксту?

Прыляце¢ дрозд да сва¸й вербалоз³ны пакалыха¢ся на ¸й ³ давай спяваць. Што гэта бы¢ за спе¢! То шпаком пасв³шча то жа¢ранкам зазв³н³ць то ласта¢кай зашчабеча то сала¢¸м зацухкае а сва¸й песн³ не ¢спомн³¢ (К. Кал³на).

Над прысло¢ям³ пазначце ³х разрад па значэнн³ ³ спосаб утварэння.

l Знайдз³це с³нан³м³чны рад сло¢, ужытых у тэксце.

l Вызначце выпадк³ ¢жывання аднаго ладу дзеяслова ¢ значэнн³ ³ншага, а таксама аднаго часу ¢ значэнн³ ³ншага.

196. Прачытайце. Вызначце тып ³ стыль тэксту. Назав³це прыметы стылю.

Непрыкметна пад вятрам³ Дрэвы ск³нул³ ¢бор, З неба зно¢ зляцел³ сам³ Мух³ белыя на бор.

Пакружыл³ ц³х³м роем I пасел³ на галл³,

За гарою, пад гарою Гурбы снегу намял³.

У зац³шку верасовым, Дзе сям’я старых бяроз,

Зай сабе прыгледзе¢ сховы, Каб адлежвацца ¢ мароз.

Мо¢чк³ слуха¢, як над вухам Ц³ша ³неем трасе, Як ял³ны-векавух³ Уздыхаюць пакрысе.

Не здз³в³¢ся, як аднойчы Расхадз³л³ся вятры,

I крактал³ сосны ¢ночы, I звал³¢ся дуб стары...

116

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Пам³ж хвой стагнала глуха, У вяршал³нах гула, Лютавала зав³руха Аж да самага святла.

Ã. Áóðà¢ê³í

Вып³шыце з тэксту прысло¢³ ³ зраб³це ³х слова¢тваральны разбор. Якую сэнсава-стыл³стычную ролю выконваюць прысло¢³ ¢ тэксце?

§24. Прыставачны спосаб утварэння прысло¢я¢

¸Пры дапамозе прыставак прысло¢³ ¢твараюцца ад

¸

¸ ³ншых прысло¢я¢: наза¢с¸ды ← за¢с¸ды, недал¸ка ←

¸

¸ дал¸ка, замнога ← многа, пасляза¢тра ← за¢тра,

¸

¸ недзе ← дзе.

tПрысло¢³, утвораныя ад ³ншых прысло¢я¢ пры да- tt памозе прыставак, п³шуцца разам: за¢тра → наза¢тра,

tмала → нямала, надта → занадта.

197.З прапанаваным³ прысло¢ям³ ¢тварыце ³ зап³шыце словазлу- чэнн³. Абазначце прыста¢к³, пры дапамозе як³х утвораны прысло¢³.

Засветла, ненадо¢га, зал³шне, паза¢чора, н³адкуль, паабапал, наводдаль, нязграбна, недзе, пазалетась, наза¢с¸- ды, абы-дзе, некал³, замала, зан³зка.

198. Зап³шыце сказы. Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа. Як³я прысло¢³ ¢твораны прыставачным спосабам?

1.Да¢но гэта было ³ быццам няда¢на (М. Парахнев³ч).

2.Я гэту мову ¢зя¢ сабе таму, што зашмат у ¸й гаротных песень (М. Танк). 3. Народ мой, дзякуй, што н³дзе мяне балюча не ¢п³кнул³ за твой дал¸к³ век м³нулы, за с¸нняшн³ твой с³н³ дзеньñí (Г. Бура¢к³н). 4. Друг сапра¢дны за¢с¸ды падзел³ць хлеб апошн³, кавалачак свой. Друг не тольк³ з табою ¢ нядзелю, ¸н ³ ¢ будн³ нязменна з табой (А. Бялев³ч). 5. Вось ¸н, той самы дом насупраць, цераз дарогу (А. Вас³лев³ч). 6. Нездарма словы крылатым³ называюцца

(À. ßê³ìîâ³÷).

117

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

199. Нярэдка ¢ п’есах, ³нтэрмедыях а¢тар ужывае прысло¢³, падаючы ³х у рэмарках*, для ¢дакладнення ³нтанацы³ акц¸ра, яго паводз³н, указання¢, як ³ для каго выма¢ляецца рэпл³ка.

Прачытайце дыялог³-жарты. Вызначце стыль тэкста¢. Падбярыце да кожнай рэпл³к³ прысло¢³ для ¢дакладнення ³нтанацы³.

Д л я д а в е д к ³: настойл³ва, ц³ха, хрыпла, безнадзейна, катэгарычна, саркастычна*, дз¸рзка, спакойна, стрымана, цв¸рда, перапалохана, злосна, нечакана, насцярожана, зус³м на³¢на, мнагазначна, занепакоена, устрывожана, шэптам, вельм³ зац³ка¢лена, грозна, разважл³ва, здз³¢лена, гарэзл³ва, траг³чна, адчужана, ³стэрычна.

Перакажыце жарты, ужываючы неабходную ³нтанацыю.

УЧОРА I С¨ННЯ

—Але ж гэтае малако зус³м к³слае.

—Ну, вы ¢жо зашмат вымагаеце. Учора гэтае малако ¢се хвал³л³.

НЕ ПАРАЗУМЕЛ²СЯ

—Сынок, — прос³ць мац³, — зачын³ фортку, а то на вул³цы холадна.

—А што, — здз³¢ляецца сын, — х³ба, кал³ я яе зачыню, на вул³цы стане цяплей?

ЯК ТУТ СКАЗАЦЬ

—Твае дзец³ яшчэ вучацца ц³ ¢жо пайшл³ на свой

õëåá?

—Ды як сказаць. На свой хлеб пайшл³, але ад бацько¢- ск³х грошай не адма¢ляюцца.

НАСТА¡Н²ЦА В²НАВАТА

Вова прыйшо¢ са школы раней тэрм³ну.

—Што, зно¢ прав³н³¢ся? — пытае мац³.

—Наста¢н³ца сама в³навата. Яна сказала: паводзьце сябе як дома. Я так ³ паводз³¢ сябе. I яна адправ³ла мяне

äàìî¢.

ЗАПЫТАЛАСЯ

Н а с т а ¢ н ³ ц а (да вучня). Коля, як трэба нап³саць слова «невысока»?

 ó ÷ à í ü. ͳçêà.

118

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

УДАЛЫ ПРЫКЛАД

Н а с т а ¢ н ³ к. Усе целы ад цяпла расшыраюцца, а ад холаду сц³скаюцца. Ц³ не прывядзеш, Сц¸пка, прыклад?

Ñц ¸ п к а. З³мой дн³ карацейшыя, таму што холадна,

àлетам да¢жэйшыя, таму што горача.

ПАМЫЛКА

—Як³ мурзаты хлопчык! С¸ння я магу сказаць, што ты е¢ учора.

—Íó, øòî?

—ʳñåëü.

—À îò ³ íå. ʳñåëü ÿ å¢ ÿø÷ý çà¢÷îðà.

Зап³шыце (на выбар) два тэксты, падкрэсл³це прысло¢³, на аснове як³х пабудаваны жарты. Вызначце разрад прысло¢я¢ па значэнн³.

§ 25. Правап³с не (ня), н³ з прысло¢ям³

tНе (ня) з прысло¢ям³ на -а, -е п³шацца разам:

t1) кал³ слова без не (ня) не ¢жываецца: неабходна,

tt ня¢х³льна, ня¢цешна, непах³сна;

t 2) кал³ прысло¢е з прыста¢кай не- (ня-) можна за- tt мян³ць с³нон³мам без не- (ня-): невысока — н³зка, ня-

tцяжка — л¸гка, нечакана — рапто¢на, няспешна —

tпавольна.

tНе з прысло¢ям³ на -а, -е п³шацца асобна, кал³ ¢

tсказе ¸сць або падразумяваецца слова з супрацьлеглым

tt значэннем, звязанае злучн³кам а: 1. Сябры сустрэл³сяt

tне ¢чора, а с¸ння. 2. Наступны прыпынак не дал¸ка

t(падразумяваецца — а бл³зка).

tНе п³шацца разам у неазначальных прысло¢ях не´äçå,

tt

tíå´êàë³, íå´êóäû, íå´ÿê, íå´адкуль, не´чага (прыста¢ка не-

tïàä íàö³ñêàì).

tН³ п³шацца разам у адмо¢ных прысло¢ях н³дзе´, í³-

têî´ë³, í³êó´äû, í³ÿ´ê, í³àäêó´ль, н³зашто´, í³êî´льк³ (прыста¢-

tt êà í³íå ïàä íàö³ñêàì).t

119

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ïðàç ìå´ðó

у абхва´ò ó àáäû´ìêó ó àõâî´òó ó ìå´ðó

200. Сп³шыце, падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа. Паста¢це прапушчаныя знак³ прыпынку. Растлумачце правап³с не (ня), н³

çпрысло¢ям³.

Óз о р р а з в а ж а н н я. Сава нечакана вылецела з-за майго будана (Р. ²гнаценка). Прысло¢е нечакана п³шацца разам, таму што слова можна замян³ць с³нон³мам без прыста¢к³ не- —

рапто¢на.

1. Народ, як³ зведа¢, што такое воля, н³кол³ не ¢дасца пастав³ць на кален³ (Б. Сачанка). 2. Пакуль мы з Наткай прыб³рал³ ¢ кватэры а потым мокрай шчоткай чысц³л³ адзенне, час праляце¢ непрыкметна (А. Вас³лев³ч). 3. Не до¢га спяваюць зязюл³ (Р. ²гнаценка). 4. Каханне н³кол³ н³дзе не зн³кае, каханы каханую скрозь адшукае (С. Грахо¢ск³). 5. Арган³заваць занятк³ ¢ школе было не проста (Б. Сачанка). 6. Пада¢жэлая восеньская ноч прам³льгнула неза¢важна — як летняя (Я. С³пако¢). 7. Горад бы¢ ужо ¢весь у агн³ дыме ру³нах бамб¸жка не спынялася н³ ¢дзень, н³ ¢ночы (Б. Сачанка). 8. Стаяла хмара нерухома ¢ жыце спелым. Ад першага ¢дару грому аж пачарнела

(П. Панчанка).

l Назав³це простыя ³ складаныя сказы.

l У як³х сказах вы пастав³л³ коск³? Чаму?

l Растлумачце правап³с канчатка¢ выдзеленых назо¢н³ка¢.

201.Прачытайце. Складз³це ³ зап³шыце словазлучэнн³ спачатку

çтым³ прысло¢ям³, як³я без не (ня) не ¢жываюцца, а потым —

çастатн³м³. Растлумачце правап³с галосных е, я.

Н..дастаткова, н..падал¸ку, н..важна, н..цяжка, н..¢папад, н..¢знак, н..магчыма, н..¢тульна, н..дал¸ка, н..смач- на, н..выпадкова, н..¢мела, н..здарма, н..бяспечна, н..прыкметна, н..паспешна, н..спадзявана, н..- шчыра, н..зграбна, н..чакана, н..гучна, н..свядома, н..¢прыкмет, н..ахайна.

З двума прысло¢ям³ (на выбар) зап³шыце сказы, каб у адным выпадку не п³салася разам, а ¢ друг³м — асобна.

120

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования