Бел язык - учебник 7 класс

130. Разгледзьце малюнк³. Ап³шыце, што роб³ць хлопчык, прыйшо¢шы дамо¢ са школы. Некальк³ сказа¢ зап³шыце, выкарыстайце дзеепрысло¢³ з рамк³.

прыйшо´¢шы адпачы´¢шы прачыта´¢øû ñï³´сваючы зако´í÷û¢øû

¤131. Замян³це выдзеленыя выразы фразеалаг³чным³ зваротам³,

óсклад як³х уваходзяць дзеепрысло¢³. Сказы зап³шыце. Ц³ трэба выдзяляць коскам³ фразеалаг³змы з дзеепрысло¢ям³?

1. Выступленне сва³х аднакласн³ка¢ вучн³ слухал³ вельм³ ¢важл³ва. 2. Пасля цяжкага працо¢нага дня Вас³ль спа¢ вельм³ моцна. 3. Мая мац³ за¢с¸ды многа працавала, яна не люб³ла сядзець н³чога не робячы. 4. Працавал³ хлопцы вельм³ старанна. 5. М³колка рэдка кал³ гавары¢ пра¢ду, ³ зараз ¸н зман³¢ вельм³ л¸гка.

Д л я д а в е д к ³: зата³¢шы дыханне, скла¢шы рук³, не пакладаючы рук, як пшан³цу прада¢шы, вокам не зм³ргну¢шы.

Óсказе дзеепрысло¢³, як³я ¢ваходзяць у склад фра-

!зеалаг³зма¢ (устойл³вых выраза¢), на п³сьме коскам³ не выдзяляюцца.

71

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

§ 16. Дзеепрысло¢³ незакончанага трывання, ³х утварэнне ³ правап³с

132. Прачытайце тэкст. Абгрунтуйце думку, што ¸н належыць да навуковага стылю. Перакажыце змест тэксту.

Дзеепрысло¢³ могуць быць незакончанага ³ закончанага трывання.

Дзеепрысло¢е незакончанага трывання абазначае незакончанае дадатковае дзеянне, якое звычайна адбывалася ц³ адбываецца адначасова з асно¢ным дзеяннем, выражаным дзеясловам-выказн³кам. Яно адказвае на пытанне ш т о р о б я ч ы? У сказе Кон³к, напружваючыся, цягну¢ цяжк³ воз... (М. Стральцо¢) дзеепрысло¢е незакончанага трывання напружваючыся (ш т о р о б я ч ы?) абазначае незакон- чанае дадатковае дзеянне, якое адбывалася адначасова з асно¢ным дзеяннем, выражаным дзеясловам-выказн³кам цягну¢ (напружва¢ся ³ цягну¢).

Дзеепрысло¢е закончанага трывання звычайна абазна- чае закончанае дадатковае дзеянне, якое адбылося раней за асно¢нае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказн³кам, ц³ пасля яго. Яно адказвае на пытанне ш т о з р а б ³ ¢ ш ы? У сказе Аз³рну¢шыся, ¸н убачы¢ на вул³цы цяпельца...

(М. Стральцо¢) дзеепрысло¢е закончанага трывання аз³рну¢шыся (ш т о з р а б ³ ¢ ш ы?) абазначае закончанае дадатковае дзеянне, якое адбылося раней за асно¢нае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказн³кам убачы¢ (спачатку аз³рну¢ся, а потым убачы¢).

Ад дзеяслова¢ незакончанага трывання ¢твараюцца

!дзеепрысло¢³ незакончанага трывання, а ад дзеяслова¢ закончанага трывання — дзеепрысло¢³ закончанага трывання.

133.Прачытайце тэкст. Назав³це дзеепрысло¢³, вызначце ³х трыванне.

НА ¡СХОДЗЕ СОНЦА

Сонца, тольк³ што паказа¢шыся з-за сасонн³ку, ³мкл³ва кац³лася насустрач адз³нокай ран³шняй хмарцы. Яна, н³бы

72

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

спалоха¢шыся, што спазн³лася, хутка падала ¢н³з ³ раставала ¢ полым³ ¢сходу. Полымя гэтае, праглыну¢шы хмарку, паступова гасла, рассейвалася.

Пад праменням³ сонца забл³шчэла раса. Статак яшчэ бы¢ на выгане, каровы прагна хапал³ ля агароджы траву, нездаволена рыкаючы.ñí Крычал³ пастух³, ляскаючы пугам³ ³ выганяючы з пасева¢ ув³шных ц¸лак.

Радасна в³тал³ новы дзень птушк³. Зв³нел³ ¢ вышын³ жаваранк³, м³тус³л³ся каля шпако¢ня¢ñ ³ над стрэхам³ шпак³, шукаючы спажыву. Няспынна нас³л³ся ³мкл³выя ласта¢- к³, на ляту хапаючы мошак (Паводле ². Шамяк³на).

134. Разгледзьце табл³цу. Ад асно¢ як³х дзеяслова¢ ³ з дапамогай як³х суф³кса¢ утвараюцца дзеепрысло¢³ незакончанага трывання?

Ñóô³êñû

Дзеепрысло¢³

Аснова дзеяслова

дзеепрысло¢я¢

незакончанага

незакончанага трывання

незакончанага

трывання

трывання

ï³ø

ï³øó÷û

óöü

-ó÷û

÷ûòà

(чытай

)

чытаючы

þöü

óöü

-þ÷û

áà÷

бачачы

àöü

-à÷û

êîñ

-ÿ÷û

косячы

ÿöü

ñìÿ

öà

(ñìÿé

öà

)

-þ÷û

смеючыся

þö

óö

tДзеепрысло¢³ незакончанага трывання ¢твараюцца ад tt асновы цяперашняга часу дзеяслова¢ незакончанага тры-

tвання з дапамогай суф³кса¢ -ó÷û (-þ÷û), -à÷û (-ÿ÷û).

135.Сп³шыце, падкрэсл³це дзеепрысло¢³ ³ дзеепрысло¢ныя звароты як члены сказа. Паста¢це неабходныя знак³ прыпынку. Назав³це дзеясловы, ад як³х утвораны дзеепрысло¢³. Вызначце ³х трыванне ³ абазначце суф³ксы, з дапамогай як³х яны ¢твораны.

1. Лезучы ¢ нерат не пройдзеш уперад. 2. ²дучы па кладачцы на бак³ не глядз³. 3. Пытаючыся — дапытаешся,

73

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

а шукаючы — знойдзеш. 4. Седзячы н³чога не выседз³ш. 5. Хваляцца з к³рмашу едучы. 6. Едучы бачком н³ з к³м не зачэп³шся. 7. Зараб³¢, як на валах седако¢ возячы.

У як³х сказах дзеепрысло¢³ не выдзяляюцца коскам³?

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: êëà´да[ццы], дапыта´å[ñ′ñ′à], çà÷ý´- ï³[ñ′ñ′à].

136. Прачытайце тэкст, вызначце яго тэму. Знайдз³це ³ прачы- тайце сказы, як³я перадаюць асно¢ную думку тэксту. Як гэтая думка раскрываецца ¢ тэксце?

У галубятн³ках прачнул³ся ды ¢страпянул³ся галубяняты. З ц³ка¢насцю ³ бояззю пачал³ глядзець на двор то¢хаю- чыся ¢перад м³лым³ гало¢кам³.

Ув³шна тэпаючы трохкутным³ лапкам³ па густой траве сытыяô качк³ подбегам пак³вал³ся на выган, да рэчк³. За ³м³ — гус³. Гэтыя не спяшаюцца. Пра штосьц³ дружна гамонячы пайшл³ памалу па абочынах ды па дарозе разварушваючы асаджаны расою пыл.ñí

Стары калека-кравец, што выгна¢ ³х са двара, ста³ць ды ¢см³хаецца сам сабе, в³даць, разумеючы ³хнюю гутарку.

Якая ран³ца! Так ³ хочацца стаць на кален³ ¢ пухкай, ц¸плай ралл³... (Я. Брыль).

l Растлумачце правап³с выдзеленых л³тар.

Вып³шыце з тэксту сказы з дзеепрысло¢ным³ зваротам³, паста¢це неабходныя знак³ прыпынку. Выдзел³це ¢ дзеепрысло¢ях суф³ксы.

137. Складз³це ³ зап³шыце адз³н сказ з двух простых, утвары¢шы ад аднаго з дзеяслова¢ дзеепрысло¢е. У як³м выпадку гэтага нельга зраб³ць? Чаму? Абазначце суф³ксы дзеепрысло¢я¢, выдзел³це дзеепрысло¢ныя звароты.

1. Рака ³мкл³ва нясецца напера(т/д). Яна роб³ць шматл³к³я павароты ³ ¢тварае заток³. 2. Хвал³ набягаюць на бера(г/х). Яны вымываюць карэ(н/нн)е дрэ¢. 3. Над берагам кружа(ц/цц)а чайк³. ²х прарэзл³выя крык³ разнося(ц/цц)а па навако(л/лл)³ì.

74

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

138. Утварыце ад дзеяслова¢ дзеепрысло¢³ незакончанага трывання. Зап³шыце ³х, абазначце суф³ксы.

Кружыцца, набягаць, чытаць, здзяйсняць, адчуваць, прыглядвацца, узн³каць, пара¢но¢ваць, спрабаваць, гаварыць.

139. Зап³шыце тэкст, утвараючы ад дзеяслова¢, што ¢ дужках, дзеепрысло¢³ адпаведнага трывання.

Загадк³ ¢зн³кл³ ¢ глыбокай старажытнасц³. Чалавек склада¢ ³х найперш пра тое, з чым сутыка¢ся ¢ штодз¸н- ным жыцц³. (Паляваць) або (лав³ць) рыбу, (зб³раць) ягады, з¸лк³, каран³, людз³ прыглядвал³сяñë да прыроды, бо ад яе залежала ³х жыцц¸. Яны пара¢но¢вал³ таямн³чае, загадкавае з тым, што наз³рал³ кожны дзень...

(Адуха¢ляць) прыроду, (надзяляць) яе чалавечым³ якасцям³ — уменнем думаць, адчуваць, — чалавек спрабава¢ ута³ць ад яе свае намеры, перах³трыць варожыя с³лы. Нашы продк³, (верыць), што расл³ны ³ жыв¸лы разумеюць чалавечую мову, карыстал³ся ¢мо¢ным³ назвам³ прадмета¢, з’я¢ ³ сва³х дзеяння¢ («Родная л³таратура»).

l Растлумачце значэнне слова з¸лк³. Падбярыце да яго с³нон³мы. Успомн³це ³ прывядз³це прыклады загадак.

§ 17. Дзеепрысло¢³ закончанага трывання, ³х утварэнне ³ правап³с

140. Разгледзьце табл³цу. Ад асно¢ як³х дзеяслова¢ ³ з дапамогай як³х суф³кса¢ утвараюцца дзеепрысло¢³ закончанага трывання?

	Аснова неазначальнай	Ñóô³êñû	Дзеепрысло¢³
		дзеепрысло¢я¢
	формы дзеяслова		закончанага
		закончанага
	закончанага трывання		трывання
		трывання
	прачыта-ць	-¢øû	прачыта¢шы
	прынес-ц³	-øû	ïðûí¸ñøû
	задума-ць	-¢øû	задума¢шы

75

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

t Дзеепрысло¢³ закончанага трывання ¢твараюцца ад tt асновы неазначальнай формы дзеяслова¢ закончанага

tтрывання пры дапамозе суф³кса¢ -¢шы (пасля галос-

tíûõ) ³ -шы (пасля зычных).

141.Сп³шыце прыказк³, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары ³ ставячы неабходныя знак³ прыпынку. Падкрэсл³це дзеепрысло¢³ ³ дзеепрысло¢ныя звароты як члены сказа. Вызначце трыванне дзеепрысло¢я¢ ³ абазначце суф³ксы. Назав³це дзеясловы, ад як³х утво-

раны дзеепрысло¢³. Праанал³зуйце ³нтанацыю пры чытанн³ дзеепрысло¢ных зварота¢.t

1. Згуб³¢шы большае не шкадуй меншага. 2. Пакаштава¢шы сало..кага не захочаш горкага. 3. Звары¢шы каш.. не шкадуй масла. 4. (Не) навучы¢шыся не вуч.. каго. 5. (Не) пераскочы¢шы р..чк³ не кажы «гоп». 6. (Не) пастая¢шы ¢ паро..е не сунься на кут. 7. Не за¢с¸ды добра се¢шы добра едуць.

142. Зап³шыце тэкст, замяняючы выдзеленыя дзеясловы дзеепрысло¢ям³ адпаведнага трывання ³ ¢ста¢ляючы прапушчаныя л³тары. Абазначце суф³ксы ¢ дзеепрысло¢ях.

Н¸ман не даходз³¢ да лук³, выгну¢ся яшчэ раз каля лесу вельм³ прыгожаю дугою, заб³ра¢ управа, праляга¢ ро¢наю бл³скучаю сту..кай пам³.. лугам³ ³ полем. На адным канцы дуг³ стаял³ì кучаравыя пышныя хво³, звес³л³ над вадою махрыстыя гал³ны ³ аплял³ пя..чаны бера.. цэлаю сеткаю смаляных карэ..я¢.

Пара¢найце прапанаваны тэкст ³ зап³саны вам³. Вызначце сэн- сава-граматычную ³ стыл³стычную ролю дзеепрысло¢я¢ у тэксце.

143. Прачытайце тэкст, утвараючы ад дзеяслова¢ у дужках дзеепрысло¢³ адпаведнага трывання.

Зап³шыце сказы з дзеепрысло¢ям³, растлумачце ³х утварэнне ³ правап³с.

А гэта што за звярок сядз³ць амаль на самай мака¢цы высокай сасны? Маленьк³, папял³ста-шэры, з до¢г³м пушыс-

76

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

тым хвастом, ¸н старанна мые сваю мордачку. Пасля завяршэння туалету, (стаць) на задн³я лапк³ ³ ¢важл³ва (агледзецца), ¸н скокну¢ на зямлю. У час скачка пам³ж яго шырока раск³нутым³ ¢ бак³ пярэдн³м³ ³ задн³м³ лапкам³ раскрыл³ся ¢здо¢ж тулава эластычныя скурыстыя перапонк³. (Ператварыцца) у плюскаты квадрац³к, звярок план³руе ¢н³з, л¸гка (мане¢раваць) пам³ж сучко¢ ³ гал³н. Здаецца, што звярок вось-вось прызямл³цца на лясны подсц³л. Але ля самай зямл³, рэзка (узмахнуць) пушыстым хвастом, ¸н ³мгненна мяняе курс ³ роб³ць пасадку на ствол суседняга дрэва, (праляцець) у паветры каля 50 метра¢.

Вядома, гэта вав¸рка-палятуха (А. Курско¢).

144. Утварыце ³ зап³шыце ад дзеяслова¢ дзеепрысло¢³ законча- нага трывання.

Прачытаць, здзейсн³ць, пазна¸м³ць, прапусц³ць, расказаць, узмахнуць, зап³саць, выйсц³, прыдумаць, запомн³ць, убачыць, навучыцца.

145. Перакладз³це тэкст на беларускую мову, звярн³це ¢вагу на суф³ксы дзеепрысло¢я¢ у беларускай ³ рускай мовах. Зап³шыце тэкст па-беларуску.

ЭТО ПОЛЕЗНО ЗНАТЬ

Получив книгу в библиотеке, внимательно ознакомься с ней. Прочитав на титульном листе фамилию автора, постарайся запомнить, кто написал эту книгу. Читай внимательно, не «глотая» страниц, не пропуская рассуждений автора. Помни, что, вдумываясь в них, ты знакомишься с самим автором, с его отношением к героям.

Продумывая поведение героев, попробуй дать им оценку. Правильно ли они поступают, совершая тот или иной поступок?

Закрывая последнюю страницу книги, подумай, чем она тебя обогатила, какой след оставила в твоей душе (Из газеты).

77

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

§ 18. Выбарачны пераказ тэксту

Ï À Ì ß Ò Ê À

Як п³саць выбарачны пераказ

1.Прачытайце тэкст, высветл³це значэнне незразумелых сло¢.

2.Вызначце тэму, асно¢ную думку тэксту ³ падтэмы.

3.Падумайце над тэмай выбарачнага пераказу, вызначце яе межы.

4.Уважл³ва прачытайце тэкст. Выберыце з тэксту тое, што непасрэдна аднос³цца да тэмы, зраб³це неабходныя вып³ск³.

5.Вызначце асно¢ную думку пераказу.

6.Падумайце над стылем ³ тыпам (апавяданне, ап³санне, разважанне) будучага выказвання.

7.Складз³це план. (Майце на ¢вазе, што паслядо¢насць пытання¢ у тэксце ³ ¢ вашым выбарачным пераказе можа не супадаць.)

8.Прадумайце, як лепш звязаць сэнсавыя частк³ выбарачнага пераказу. Як³я словы, выразы, сказы для гэтага трэба выкарыстаць?

9.Нап³шыце чарнав³к выбарачнага пераказу, потым пасля праверк³ ³ дапрацо¢к³ перап³шыце яго.

146.Прачытайце тэкст, вызначце яго стыль ³ тып, тэму ³ асно¢- ную думку.

Падрыхтуйцеся да выбарачнага пераказу на тэму «Нечаканы адпор», апусц³це ¢сю ³нфармацыю пра людзей ³ ³х наз³ранн³ за сутычкай.

ЖУРА¡КА ²ДЗЕ ¡ АТАКУ

На беразе та¢кл³ мак камары. У паветры сла¢ся ледзьве ¢ло¢ны пах чабору, а вада ¢ В³л³³, нягледзячы на няда¢н³я дажджы, была празрыстая. Але рыба не бралася. Не лепш было ³ ¢ суседа. Бачу, ¸н падымаецца ³ ³дзе да мяне.

—Жура¢ля хочаш пабачыць? — раптам спыта¢ ¸н.

—Жура¢ля?! Адкуль яму тут быць?

—Вунь за тым лесам невял³кая балац³нка ¸сць, — паказа¢ ¸н рукою. — Там ³ жыве шэры. А сюды кожную

78

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ран³цу прылятае гарохам паласавацца, што на ¢згорку расце, каля тых маладых бярозак.

Не паспе¢ я н³чога адказаць, як мужчына ажы¢лена дада¢:

— Глядз³! Вунь ¸н, жура¢ка! На ла¢ца ³ звер бяжыць...

Я з³рну¢ у бок лесу ³ ¢ чыстым блак³це неба ¢бачы¢ ц¸мную кропку, якая з кожнай хв³л³най набл³жалася да нас, расла ³ праз нейк³ час ператварылася ¢ вял³кую птушку. Гэта сапра¢ды бы¢ шэры журавель. ¨н апусц³¢ся на поле, пакруц³¢ галавой, пастая¢ крыху ³, як бы ¢пэ¢н³¢шыся, што яму не пагражае небяспека, смела рушы¢ у гарох.

Я ¢см³хну¢ся ³ чакаю, што будзе далей. Журавель ц³ха курлыкну¢, выбра¢ сцябло ³, ухап³¢шы яго за самы верх дзюбай, сх³л³¢ долу. Прыц³сну¢ да зямл³ нагой ³ пача¢ патрашыць струк³.

Ласава¢ся гарохам журавель нядо¢га. Аднекуль наляцел³, хрыпла закарка¢шы, вароны. Адна з ³х, самая нахабная, сп³к³рава¢шы на жура¢ля, ударыла дзюбай у сп³ну. Той аж падскочы¢, узмахну¢ крылам³ ³ к³ну¢ся ¢цякаць. Вароны не адставал³, ляцел³ следам, дзя¢бл³, шчыпал³ за крылы. У мяне ад кры¢ды ажно закалац³лася сэрца. Здавалася, каб мог ператварыцца ¢ птаха, не раздумваючы, к³ну¢ся б на дапамогу жура¢лю. Але тольк³ крыкну¢ услед:

— Жура¢ка, родненьк³, трымайся!

I раптам здарылася такое, што вельм³ ¢зрадавала. Журавель спын³¢ся ³, рапто¢на крутану¢шыся, к³ну¢ся ¢ атаку на варон. Дагна¢шы адну, так стукну¢ дзюбаю, што тая каменем паляцела на зямлю. Дагна¢ другую, ³ той дасталося. Вароны ¢счал³ гвалт ³ разляцел³ся якая куды. А журавель спакойна нак³рава¢ся да лесу (Паводле Я. Галубов³ча).

Зраб³це п³сьмовы выбарачны пераказ тэксту.

Прыкладны план

1.На абед у гарох.

2.Вароны атакуюць.

3.Óö¸ê³ æóðà¢ëÿ.

4.Пастая¢ за сябе.

79

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ПАДАГУЛЬНЕННЕ I С²СТЭМАТЫЗАЦЫЯ ВЫВУЧАНАГА

Кантрольныя пытанн³ ³ заданн³

1.Што называецца дзеепрысло¢ем?

2.Як³я агульныя граматычныя прыметы маюць дзеепрысло¢³ ³ дзеясловы, дзеепрысло¢³ ³ прысло¢³?

3.Як п³шацца не з дзеепрысло¢ям³?

4.Як утвараюцца дзеепрысло¢³ незакончанага ³ закон- чанага трывання?

5.Што называецца дзеепрысло¢ным зваротам?

6.Як³м³ членам³ сказа з’я¢ляюцца дзеепрысло¢³ ³ дзеепрысло¢ныя звароты?

7.Як выдзяляюцца дзеепрысло¢³ ³ дзеепрысло¢ныя звароты ¢ вусным ма¢ленн³ ³ на п³сьме?

8.Дакажыце, што выкарыстанне дзеепрысло¢я¢ роб³ць выказванне больш дакладным, дынам³чным ³ выразным.

9.Што маюць агульнага ³ чым адрозн³ваюцца дзеепры-

метн³к ³ дзеепрысло¢е, дзеепрыметн³кавы ³ дзеепрысло¢ны звароты?

147. Саста¢це складаны план выказвання пра дзеепрысло¢е як форму дзеяслова. Раскажыце пра дзеепрысло¢е, абап³раючыся на план, прывядз³це свае прыклады-доказы. Да якога стылю належыць ваша выказванне?

Марфалаг³чны разбор дзеепрысло¢я

Ïà ð à ä à ê ð à ç á î ð ó

1.Часц³на мовы (форма дзеяслова). Агульнае значэнне.

2.Марфалаг³чныя прыметы: пачатковая форма (неазна-

чальная форма дзеяслова), трыванне, нязменная форма. 3. С³нтакс³чная роля.

Ó ç î ð ð à ç á î ð ó

Стары ³шо¢, не зважаючы на тое, што раб³лася вакол

(У. Караткев³ч).

80

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования