Бел язык - учебник 7 класс
.pdfкай. Яе вял³к³я, крыху сумныя вочы зус³м па-даросламу глядзел³ на свет.
За хатай пачына¢ся луг. ¨н адразу пакл³ка¢ малую да сябе, да¢ ¸й мноства ц³кавых заба¢.
У той дзень Каця ¢жо сабралася дамо¢, як за¢важыла над галавой маленькую шэрую птушачку, якая чамусьц³ к³нулася ¸й пад ног³ ¢ высокую траву. «Ц³ не хворая яна?» — падумала Каця.
Птушка была не хворая. Высока над лугам кружы¢ вял³зны каршун. Каця здагадалася, што драпежн³к хаце¢ схап³ць бездапаможнае птушан¸, ³ прыкрыла яго сва¸й хусткай.
З тае пары Каця ¢жо ведала, што не ¢с¸ ¢ прыродзе так лагодна ³ хораша, як здаецца (М. Ваданоса¢).
Дадатковыя заданн³
Iварыянт
1.Вызначце тып тэксту. Адказ абгрунтуйце.
2.Нап³шыце азначэнне прысло¢я. Прывядз³це прыклады.
3.Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа.
4.Выканайце марфалаг³чны ³ слова¢тваральны разбор
слова чамусьц³ з тэксту.
IIварыянт
1.Вызначце стыль тэксту. Дайце тэксту загаловак.
2.Нап³шыце азначэнне прысло¢я. Прывядз³це прыклады.
3.Пазначце над прысло¢ям³ ³х разрад па значэнн³.
4.Выканайце марфалаг³чны ³ слова¢тваральны разбор слова адразу з тэксту.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ÑË Ó Æ Á Î Â Û ß × À Ñ Ö ² Í Û Ì Î Â Û
§31. Граматычныя асабл³васц³ службовых
÷àñö³í ìîâû
233.Прачытайце. Вызначце тэму ³ стыль тэксту.
¸Службовыя часц³ны мовы — гэта п р ы н а з о ¢-
¸ |
н ³ к ³, з л у ч н ³ к ³, ч а с ц ³ ц ы. У адрозненне ад |
¸ |
|
¸ |
самастойных часц³н мовы яны не называюць н³ прадме- |
¸ |
та¢, н³ прымет, н³ дзеяння¢, н³ колькасц³ ³ не маюць |
¸ |
|
¸ |
ярка выражанага лекс³чнага значэння. Службовыя час- |
¸ |
ц³ны мовы не змяняюцца ³ не бываюць асобна членам³ |
¸ |
|
¸ |
сказа. Так³я словы ¢жываюцца ¢ сказе тольк³ разам з |
¸ |
самастойным³ часц³нам³ мовы. У ма¢ленн³ амаль кож- |
¸ |
|
¸ |
нае чацв¸ртае або трэцяе слова ¢ тэксце — службовая |
¸ |
÷àñö³íà ìîâû. |
¸ |
Чым адрозн³ваюцца пам³ж сабой самастойныя ³ службовыя часц³ны мовы?
234. Прачытайце ³ пара¢найце тэксты. Вызначце мэту ³х нап³сання. Дзе так³я тэксты выкарысто¢ваюцца? Як³я мо¢ныя сродк³ для ³х характэрны?
I. «Без талак³ — як без рук³!» — так вобразна ахарактарызава¢ народ неабходнасць ³ значнасць узаемадапамог³
¢ранейшай беларускай в¸сцы. Выкл³каная да жыцця пэ¢- ным³ эканам³чным³ ды сацыяльным³ патрэбам³, талака разам з тым надавала своеасабл³васць ³ прывабнасць сялянскай гаспадарчай дзейнасц³ ³ побыту. Шчырасць ³ спагада
¢аднос³нах да другога чалавека, гато¢насць у любы час прыйсц³ на дапамогу ³ншаму за¢с¸ды был³ адметнай рысай
характару беларускага селян³на (Т. Валодз³на).
142
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
II.Ах, як плечы прагнуць працы, Як напружана рука...
Талака, талака, Вясковая талака.
Ад св³тання да змяркання Працав³тай грамадой Пасаб³ць — адно жаданне, I за плугам, ³ з касой...
Ï. Áðî¢êà
III. ТАЛАКА
Так было за¢с¸ды. Спакон веку. Захварэ¢ гаспадар забрал³ ¢ салдаты ц³ хата згарэла — аднавяско¢цы не пак³нуць у бядзе збяруцца грамадой, ³ зак³п³ць праца.
Талака звычай узаемадапамог³ перададзены нам ад бацько¢ ³ дзядо¢ нашых не адну сям’ю ад голаду ³ галечы ¢ратава¢. Бачыць гаспадар, што не ¢прав³цца сам з якой работай, — вось ³ ³дзе да суседзя¢ на талаку кл³ча.
I ведае, што прыйдуць да яго ³ платы не запатрабуюць, тольк³ на вячэру збяруцца. Ды ³ вячэра талочная святам абернецца, святам вяс¸лым дружным святам сялянскай працы (Т. Валодз³на).
Раскажыце, ц³ захава¢ся ¢ вашай мясцовасц³ звычай зб³раць талаку. Кал³ так, прывядз³це прыклады.
l Зап³шыце тэкст III, расста¢ляючы прапушчаныя знак³ прыпынку. Абазначце вядомыя вам службовыя часц³ны мовы. Над прыназо¢н³кам³ нап³шыце л³тару п, над злучн³кам³ — з, над часц³цам³ — ч.
З як³м³ самастойным³ часц³нам³ мовы ¢жыты службовыя?
235. Зап³шыце тэкст, раскрываючы дужк³, уста¢ляючы прапушча- ныя л³тары ³ расста¢ляючы знак³ прыпынку. Вызначце яго тып ³ стыль.
З ус³х цуда¢ цудам створаным людз..м³ на шляху да шчасця ³ будучын³ назва¢ Макс³м Горк³ кн³гу. Уся ж мудрасць чалавечага ген³я ¢се ж дасягненн³ цыв³л³зацы³ — не дзе (небу..ь), а ¢ кн³гах. I (н³) што (н³) хто (не) можа
143
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
лепей ³ па¢ней расказаць аднаму народу пра лад жыцця ³ мыслення пра спадзяванн³ ³ надзе³ другога народа, як кн³га (Б. Сачанка).
Ц³ згодны вы з думкай а¢тара? Прывядз³це ¢ласныя аргументы для пацвярджэння думк³.
Падкрэсл³це апорныя словы ¢ сказах, як³я аб’ядно¢ваюць тэкст у адно цэлае (звязваюць тэкст лаг³чна ³ граматычна).
Выканайце разбор сказа¢ па часц³нах мовы. Як³я часц³ны мовы пераважаюць? Як вы думаеце чаму?
|
öûâ³ë³çà´öûÿ |
|
¤ 236. Прачытайце тэкст. Вызначце яго |
спадзява´ííå |
|
ìû´сленне |
||
стыль, абгрунтуйце сва¸ меркаванне. |
||
мышле´ííå |
||
|
||
ВАС²ЛЛЕ, АБО СТАРЫ НОВЫ ГОД |
калянда´ð |
14 студзеня адзначалася Вас³лле, або, як яшчэ казал³, — Стары Новы год.
Ц³ не пра¢да, дз³¢на неяк гучыць — Стары Новы год. А справа вось у чым. З вельм³-вельм³ да¢н³х часо¢ старажытныя рымляне карыстал³ся юл³янск³м календаром, як³ ¢в¸¢ славуты палкаводзец Юл³й Цэзар. Але ¸н бы¢ недасканалы. I ¢ 1582 годзе папа рымска-катал³цкай царквы Грыгорый Трынаццаты зацвердз³¢ новы каляндар, складзены па праекце ³тальянскага астранома ³ матэматыка Ала³з³я Л³л³¸. Гэты каляндар, названы пазней грыгарыянск³м, бы¢ намнога дакладнейшы за юл³янск³. Амаль усе кра³ны Е¢ропы прынял³ яго, акрамя Беларус³, Укра³ны ³ Рас³³. Тольк³ ¢ пачатку ХХ стагоддзя юл³янск³ каляндар адышо¢ у нябыт. Пра¢да, не зус³м: ³м па-ранейшаму карыстаецца правасла¢ная царква. I таму той, хто л³чыць сябе правасла¢ным верн³кам, мае радасць двойчы святкаваць Новы год.
Ну, а цяпер пра першы дзень Старога Новага года, як³ ¢ гонар святога Вас³ля яшчэ называюць Вас³ллем. Хачу адразу папярэдз³ць: ранкам нельга до¢га вылежвацца ¢ пасцел³, нават у нядзельку, бо хто першы ¢ хаце альбо кватэры памыецца, той увесь год будзе бадз¸ры ³ рухавы.
А яшчэ на Вас³лле, узя¢шы па торбачцы жыта, дзец³ з самай ран³цы абыходз³л³ хаты, в³ншавал³ гаспадаро¢ з
144
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
Новым годам ³ по¢най жменяй, на радасць ³ шчасце, «засявал³» жытло залац³стым зернем. Усюды ³х прымал³ як жаданых ³ дараг³х гасцей, частавал³ смачным печывам, цукеркам³, арэхам³ ³ сушаным³ ягадам³ (У. Яго¢дз³к).
l Вып³шыце з тэксту ¢се ¢ласныя назвы ¢ пачатковай форме. l Вып³шыце адз³н сказ з тэксту (на выбар). Вызначце, як³м³ часц³нам³ мовы з’я¢ляюцца ¢се словы ¢ сказе. Выканайце с³нтакс³чны
разбор сказа (граф³чна).
l Вусна перакажыце тэкст.
237. Прачытайце тэкст. Вызначце яго асно¢ную думку.
ЗАЙМАЛЬНАЕ ПАДАРОЖЖА
Нав³нка пад назвай «М³нск: падарожжа па горадзе» ¢жо з’яв³лася на пал³цах кн³гарня¢ ³ карыстаецца папулярнасцю. Асабл³ва ¢ дзяцей, на як³х ³ разл³чана. У кн³зе а¢тары паспрабавал³ папулярна расказаць пра г³сторыю ³ сучаснае жыцц¸ горада, прычым зраб³л³ гэта ¢ незвычайным фармаце. Гало¢ная адметнасць выдання ¢ тым, што да яго дададзена г³старычнае лато, гуляючы ¢ якое можна замацаваць свае веды па г³сторы³ ³ л³таратуры. Сярод дзясятка¢ аб’екта¢, намаляваных на карц³нках-ф³шках, — касц¸л святых Сымона ³ Алены, гарадская Ратуша, манумент Перамог³, Нацыянальны мастацк³ музей, Нацыянальная б³бл³ятэка Беларус³. Таксама тут ¸сць партрэты нашых знакам³тых земляко¢ — Уладз³м³ра Караткев³ча, Макс³ма Багданов³ча, Стэфан³³ Станюты ³ ³нш.
Выданне будзе ц³кавае дзецям, але ³ дарослыя ад гульн³ таксама атрымаюць задавальненне (². Строе¢ «Беларусь»).
Вып³шыце з тэксту зна¸мыя вам службовыя часц³ны мовы. Назав³це ¢ласныя назвы, ужытыя ¢ тэксце. Растлумачце ³х пра-
âàï³ñ.
Назав³це прыметн³к, ужыты ¢ тэксце ¢ значэнн³ назо¢н³ка.
¤ Раскажыце пра аднаго з вядомых вам знакам³тых земляко¢.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ПРЫНАЗО¡Н²К
§32. Прыназо¢н³к як службовая часц³на мовы
238.Прачытайце. Вызначце стыль тэксту, назав³це прыметы стылю. Складз³це план тэксту.
tПрыназо¢н³к — гэта службовая часц³на мовы, якая tt выражае аднос³ны пам³ж назо¢н³кам, займенн³кам ³ л³-
tчэбн³кам ва ¢скосным склоне ³ ³ншым³ словам³ ¢ слова- tt злучэнн³.
¸Напрыклад, у сказе Шмат прыгожых месца¢ ¸сць
¸¸ на свеце пры дапамозе прыназо¢н³ка на выражаюцца пра-
¸сторавыя аднос³ны пам³ж назо¢н³кам свеце ¢ М. скл.
¸ |
³ дзеясловам ¸сць: ¸сць (д з е?) на свеце. |
¸ |
Прыназо¢н³к паказвае на залежнасць аднаго слова |
¸ |
|
¸ |
ад другога ³ служыць для с³нтакс³чнай сувяз³ сло¢ у |
¸ |
словазлучэнн³. Гало¢ным словам у так³х словазлучэн- |
¸ |
|
¸ |
нях можа быць д з е я с л о ¢, радзей — н а з о ¢ н ³ к, |
¸ |
п р ы м е т н ³ к, п р ы с л о ¢ е, нават ф р а з е а л а- |
¸ |
¸ г ³ з м. Сама назва гэтай часц³ны мовы падказвае, што ¸¸ прыназо¢н³к ужываецца ¢ спалучэнн³ з назо¢н³кам ³
¸ста³ць перад ³м. Але пам³ж прыназо¢н³кам ³ назо¢н³кам ¸¸ (ц³ займенн³кам, л³чэбн³кам) можа стаяць слова або
¸некальк³ сло¢, як³я паясняюць назо¢н³к: Капал³ бульбу.
¸ |
Цэлым³ дням³, ад ранняга ранку да позняга змроку, |
¸ |
|
¸ |
Ганна раб³ла на пол³ (². Мележ). |
tПрыназо¢н³к³ нязменныя, асобна ¢зятыя, яны не з’я¢- tt ляюцца членам³ сказа. Прыназо¢н³к уваходз³ць у саста¢
tчлена сказа разам з той часц³най мовы, у спалучэнн³ з
tякой ужываецца. Напрыклад: 1. Неба на ¢сходзе пачало
t– . – . – . –
tбялець. 2. ²гнат люб³¢ работу з дрэвам (А. Кудравец).t
Раскажыце пра агульнае значэнне, марфалаг³чныя прыметы ³ с³нтакс³чную ролю прыназо¢н³ка як часц³ны мовы.
146
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
239. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып ³ стыль. Падбярыце загаловак.
Прайшо¢ цэлы дзень у размовах; сонца схавалася за лес, звечарэла. Кольк³ суседзя¢ (што жывуць ля возера Не- шчарда), запрошаныя з жонкам³ ды дзецьм³ на куццю*, прыехал³ да майго дзядзьк³. Паказалася першая зорка на небе; пасяродì пастав³л³ до¢г³ стол, заслал³ яго сенам ³ пакрыл³ белым абрусам. Посную ежу з м¸дам ³ найлепшую рыбу падал³ на стол. Завальня лама¢ аплатку* з панам Мараго¢- ск³м, а пасля па чарзе — з кожным госцем. Апавяда¢, як кол³сь князь Аг³нск³, добры ³ ласкавы пан, запраша¢ на гэты вечар да сябе ¢с³х суседзя¢, не зважаючы, ц³ ¸н бедны, ц³ багаты, абы тольк³ шляхц³ц ³ прыстойны чалавек. З незвычайнай сардэчнасцю прыма¢ гасцей, шчыра ³ адкрыта з кожным гавары¢, бав³¢ яго, расказваючы разма³тыя да¢- нейшыя г³сторы³.
За гэтай размоваю некаторыя госц³, седзячы за сталом, падсо¢вал³ руку пад абрус, выб³рал³ на¢дачу да¢жэйшую сухую сцябл³нку; паказвал³ адно аднаму, загадвал³, ц³ высок³ будзе наступнаю вясною расц³ на пол³ л¸н, а паненкам прадказвал³ хуткае замужжа. Шукал³ пад сенам зярнятак жыта, пшан³цы ц³ ³ншага збожжа, бо яно, выпадкам знойдзенае ¢ гэты вечар пад сенам, вешчавала вял³к³я ¢раджа³.
О, салодк³я ¢спам³ны заба¢ ³ звычая¢ роднае зямл³! Як кароткае шчасце, як прыемны сон, як вера бацько¢! Навек застануцца яны ¢ памяц³... (Я. Баршчэ¢ск³).
Вып³шыце з тэксту пяць словазлучэння¢ з прыназо¢н³кам³ (на выбар).
Вызначце, як³м³ часц³нам³ мовы з’я¢ляюцца гало¢нае ³ залежнае словы. Вызначце, у саста¢ якога члена сказа ¢ваходз³ць прыназо¢н³к.
ä ç å?
×
У з о р: жывуць ля возера.
– . – . –
↓ ↓ ↓
дзеясл. прыназ. наз.
l Як³м³ часц³нам³ мовы ³ членам³ сказа з’я¢ляюцца выдзеленыя словы?
Вусна перакажыце тэкст.
147
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà:
ö³ [é³´]ншага, садав³ны´ [é] ãàðî´äí³íû.
240. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тып ³ стыль.
Свет, дзе жыл³ нашы прашчуры, бы¢ густа заселены вял³к³м³ ³ малым³ багам³ ды бажкам³.
Усюды³сны ³ наймагутнейшы з ³х, творца жыцця, бог неба ³ ¢сяго сусвету ме¢ некальк³ ³м¸на¢ — Сварог, Стрыбог, Святав³т, але найчасцей яго называл³ Родам. ¨н апладня¢ зямлю ³ ¢с¸ жывое, к³рава¢ вятрам³ ³ нябесным³ з’явам³.
Невыпадкова з ³мем гэтага бога звязана ¢ нашай мове стольк³ найважнейшых сло¢ ³ паняцця¢: народ, Радз³ма, родз³ч, продак, радавод*, нараджэнне, прырода, ураджай, адраджэнне*...
Роду падначальвал³ся астатн³я баг³ нябеснай сферы, зямл³ ³ падземнага свету. Пярун валадары¢ над громам ды маланкам³ ³ займа¢ся вясковым³ справам³. Дажбог, Ярыла, Каляда ³ Хорс был³ багам³ сонца. Яны даравал³ цяпло, клапац³л³ся пра ¢радл³васць зямл³, дабрабыт людзей, апекавал³ся над земляробам³ ³ рамесн³кам³. ²м дапамага¢ таксама звязаны з сонцам бог ураджаю ³ дастатку Купала. Сонцава звястунка Дзянн³ца ¢ранн³ давала чалавеку с³лу на новы дзень, а сама скакала на кан³ ¢ той бок, куды ¢вечары спускаецца нябеснае свяц³ла, каб падрыхтаваць яму да ночы залаты човен. У ³м сонца ляжа спаць, ³ човен паплыве па с³н³м моры да новага дня (У. Арло¢).
Назав³це словы, як³я звязаны пам³ж сабой прыназо¢н³кам³. Як³м³ часц³нам³ мовы яны з’я¢ляюцца?
Вызначце, у саста¢ як³х члена¢ сказа ¢ваходзяць прыназо¢н³к³. l Выканайце марфалаг³чны разбор выдзеленых сло¢.
l Вусна перакажыце тэкст.
¤ 241. Прачытайце ³ вызначце, у як³х словазлучэннях залежнае слова звязана з гало¢ным: а) тольк³ па сэнсе; б) па сэнсе ³ з дапамогай канчатка ¢скоснага склону; в) па сэнсе, з дапамогай канчатка ³ прыназо¢н³ка.
148
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
Вып³шыце словазлучэнн³, як³я адносяцца да групы «в», абазнач- це гало¢нае слова ³ склон залежнага.
Катацца на каньках, гуляць побач, правал³цца пад л¸д, крычаць на беразе, к³нуцца на дапамогу, ³сц³ каля рэчк³, скокнуць у ваду, узняць над галавой, пайсц³ да берага, сабрацца з в¸ск³, плакаць ад радасц³, запрашаць дадому, пабегчы ¢ гарадок, не запомн³ць у твар, прыйшо¢шы ¢ гарадок, расказаць камандз³рам, аб’яв³ць па ротах, стаць у строй, падзякаваць ад душы, паклан³цца да зямл³.
¤ На якую тэму вы нап³сал³ б сачыненне, выкарыста¢шы гэтыя словазлучэнн³? Нап³шыце невял³к³ тэкст, выбра¢шы адпаведны стыль
³жанр. Можна нап³саць у форме л³ста сябру (сябро¢цы).
242.Прачытайце. Вызначце стыль тэксту. Назав³це мо¢ныя прыметы стылю. Вызначце асно¢ную думку тэксту.
Лясн³к ³ сам з сябе дз³в³¢ся, а от чамусьц³ не мог ³накш: люб³¢ даваць дрэвам мянушк³, люб³¢ разма¢ляць з ³м³. Па ¢с³м лесе рассял³л³ся ¢ яго «артыстк³» ³ «лейтэнанты», «наста¢н³цы» ³ «трактарысты». ²ншы раз, кал³ душа бадз¸рылася добрым настроем, ¸н падыходз³¢ да якога-не- будзь свайго зна¸мца, в³та¢ся, як з чалавекам, распытва¢ яго. Як начавалася ¢ навальн³чную ноч? Ц³ не бачы¢ ¸н — не падкрадвалася л³са да зайца, каб паснедаць ³м? Ц³ не прынесла як³х лясных нав³н сарока-белабока?
Чалавечым³ якасцям³ Б³б³ка¢ надзяля¢ не тольк³ дрэвы, а ³ ¢с³х лясных жыхаро¢: звяро¢, птушак, мурашак. «Хроснай мац³» называ¢ крын³чку, што выб³валася з-пад выспы.
I ¢летку, ³ ¢з³мку булькае яна, як дз³к³ лясны голуб, сц³шана, па-жаночы радасна ³ таямн³ча смяецца. Шчодра аддае сваю жыватворную ваду соснам, бярозам, травам, а яны п³льна аберагаюць яе ад розных нягод. Н³ марозу не ас³л³ць яе, н³ гарачын³.
Б³б³ка¢ таксама аберагае крын³чку. Зраб³¢ з л³павага камля да¢б¸нку*, падстав³¢ яе пад струмень крын³чк³. Пры¢- зня¢ адз³н канец, ³ атрыма¢ся вадападз³к. Разб³ваецца, вя-
149
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
§33. Групы прыназо¢н³ка¢ па значэнн³
243.Прачытайце нарыс В³таля Вольскага. Вызначце тып тэксту
³яго структуру.
Вып³шыце з тэксту словазлучэнн³ з прыназо¢н³кам³, паста¢це
пытанн³.
ä ç å?
×
У з о р: знаходз³цца на па¢ночным захадзе.
БЕЛАРУСКАЕ МОРА
Нарач — самае вял³кае возера Беларус³. Плошча яго — во´семдзесят квадратных к³ламетра¢. Найбольшая глыб³ня — пяцьдзяся´т метра¢. Знаходз³цца яно на па¢ночным захадзе М³нскай вобласц³.
Нарач аднос³цца да аз¸р, як³я не зарастаюць расл³нам³. Вада ¢ гэтых аз¸рах чыстая, багатая на к³сларод. Над Нараччу амаль за¢с¸ды дзьмуць вятры.
На па¢дн¸вым усходзе з возера выцякае рэчка Нарач, якую мясцовыя жыхары называюць Нарачанкай. Зв³л³стай стужкай праб³раецца яна сярод топкага балота ¢ раку В³л³ю, прыток Н¸мана.
150
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования