Бел язык - учебник 7 класс
.pdf§40. Злучальныя злучн³к³
¸Па значэнн³ злучальныя злучн³к³ падзяляюцца на ¸¸ спалучальныя, супрац³¢ныя ³ размеркавальныя.
¸ |
Спалучальныя злучн³к³ (³, ды |
(у значэнн³ ³), ³ — ³, |
||
¸ |
н³ — н³, як — так ³) спалучаюць ³ аднародныя члены, |
|||
¸ |
||||
¸ |
³ ра¢напра¢ныя па сэнсе частк³ складаназлучанага ска- |
|||
¸ |
за, як³я паказваюць, што дзеянн³ (падзе³, з’явы) адбы- |
|||
¸ |
||||
¸ |
ваюцца адначасова або паслядо¢на — адно за адным: |
|||
¸ |
1. ²ìêë³âà ³ |
спорна плыве руда па канвееры (А. Кула- |
||
¸ |
||||
¸ |
ко¢ск³). 2. Свяц³ла сонца, ³ ад зямл³ падымалася ¢гору |
|||
¸ |
||||
¸ |
пара (М. Лупсяко¢). |
|
|
|
¸ |
Супрац³¢ныя злучн³к³ (а, але, ды (у значэнн³ але), |
|||
¸ |
||||
¸ |
аднак, затое, не тольк³ — а (але ³), хоць (хоць ³) — |
|||
¸ |
але) звязваюць аднародныя члены ³ ра¢напра¢ныя па |
|||
¸ |
||||
¸ |
сэнсе частк³ |
складаназлучанага сказа |
з супрац³¢ным |
|
¸ |
значэннем: |
1. Зацерус³¢ дробны, |
|
густы асенн³ |
¸ |
àëå |
|||
¸ |
дождж (А. Марц³нов³ч). 2. Напрастк³ варона лятае, ды |
|||
¸ |
||||
¸ |
н³кол³ дома не бывае (Прыказка). 3. Лета зб³рае, а з³ма |
|||
¸ |
¸ паядае (Прыказка). 4. Крычал³ кн³га¢к³, мал³л³ аб вадзе, ¸¸ хоць яе досыць было на зал³тых лугах (У. Караткев³ч).
¸
¸альбо — альбо, то — то, ц³ то — ц³ то, не то — не то)
¸злучаюць аднародныя члены ³ ра¢напра¢ныя па сэнсе ¸¸ частк³ складаназлучанага сказа, як³я паказваюць на
¸магчымасць тольк³ аднаго дзеяння (падзе³, з’явы, ïðàä-¸
¸¸ мета) з двух або некальк³х ц³ на чаргаванне дзеяння¢ ¸ (падзей, з’я¢, прадмета¢): 1. Ц³ плачу я, ц³ пяю, ц³ раз-
¸¸ ма¢ляю з матуляю — песню сваю, мову сваю я да ¸¸ грудзей прытульваю (П. Панчанка). 2. Ц³ жа¢рук зв³- ¸ не¢ у небе, ц³ св³ста¢ на небе шпак (². Гурск³).
283. Прачытайце. Назав³це характэрныя мо¢ныя сродк³. Вызнач- це тэму ³ асно¢ную думку тэкста¢ П³мена Панчанк³.
I.Гато¢ ³зно¢ ³сц³ на мук³, I замярзаць, ³ галадаць,
Каб нашым дзецям ³ ¢нукам Не бомбы ¢ спадчыну аддаць.
181
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ÀРадз³му, ды чыстыя л³¢н³, Ды зял¸нае сонца лесу, Ды блак³тнае сонца мора, Ды янтарнае сонца жыта.
II.Прырода надз³ваì пра¢дз³ва — Ц³ вые, ц³ хмельна пяе.
На свет нас яна нарадз³ла,
Àìû çàá³âàåì ÿå.
То шротам*, то вострай п³лою, То труц³м, то пал³м жы¢цом...
Планету мы так прапалол³: Патомк³ заплацяць жыцц¸м. Альбо выпрамляем машынай Рачулк³, што любяць пятляць. I сохне цян³сты ляшчынн³к,
I мякк³я сцежк³ пыляць.
Сп³шыце тэксты. Над спалучальным³ злучн³кам³ надп³шыце сп, над супрац³¢ным³ — с, над размеркавальным³ — р. Што звязваюць гэтыя злучн³к³? На як³я аднос³ны паказваюць? Абвядз³це злучн³к³
адпаведным знакам: , .
Звярн³це ¢вагу на пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ сказах. У як³м значэнн³ ¢жыты злучн³к ды?
Пам³ж аднародным³ членам³ сказа перад супрац³¢-
!ным³ злучн³кам³ за¢с¸ды став³цца коска. Перад спалу- чальным³ ³ размеркавальным³ злучн³кам³ коска став³цца тады, кал³ яны па¢тараюцца.
Адрозн³вайце супрац³¢ны злучн³к затое ад спалу- чэння прыназо¢н³ка за ³ займенн³ка тое, як³я п³шуцца ¢ сказе асобна — за тое:
! |
Злучн³к затое |
Займенн³к тое |
|
з прыназо¢н³кам за |
|||
|
|||
|
|
||
|
|
|
|
|
Äà ëåñó áûëî ÿø÷ý äà- |
Возера наша Чырвоным за- |
|
|
вуць за тое, што многа ры- |
||
|
л¸ка, затое ехаць ту- |
||
|
бы ¢ ³м ³ рыба ¢с¸ больш |
||
|
ды ц³кавей (Я. Ма¢р). |
||
|
чырванап¸рая (Паданне). |
||
|
|
||
|
|
|
182
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
¸Злучн³к затое не з’я¢ляецца гало¢ным або дада- ¸¸ ным членам сказа, да яго немагчыма пастав³ць пытан- ¸¸ не, яго нярэдка можна замян³ць бл³зк³м па значэнн³
¸злучн³кам але.
¸Указальны займенн³к тое з прыназо¢н³кам за з’я¢-
¸ляецца членам сказа, да займенн³ка тое можна паста- ¸¸ в³ць пытанне ³ замян³ць адпаведным па сэнсе прымет-
¸í³êàì àáî íàçî¢í³êàì.
284.Сп³шыце сказы, раскрываючы дужк³. Займенн³к тое з прыназо¢н³кам за падкрэсл³це як члены сказа, супрац³¢ны злучн³к затое пазначце авалам. Паста¢це прапушчаныя коск³.
1. Не в³даць ужо н³ ясеня, н³ л³пы (за) тое часцей сустракаюцца беластволыя бярозы (В. Вольск³). 2. Макс³м хвал³¢ Косцю (за) тое што ¸н займа¢ся спортам. (². Грамов³ч.) 3. Нейк³ час у бабул³ Мары³ карм³лася дз³кая рыска, якая ¢ рук³ не давалася (за) тое рэгулярна выводз³ла на вышках гэтк³х самых дз³к³х, непрыступных кацянят (Г. Каржане¢ская). 4. Няхай берагам ³сц³ ¢дваяì далей (за) тое як хораша ³сц³ басанож па пясчанай палосцы ля самай вады, захапляцца сонечным бляскам, свежым ветрам, с³нечай чыстага неба (А. Сав³цк³). 5. (За) тое кароткае ³мгненне, пакуль Ган³ пав³нны был³ даць слова, яна ¢спомн³ла Карпа М³калаев³ча (². Грамов³ч). 6. Дождж пачына¢ сц³хаць (за) тое ¢зня¢ся ³ граз³¢ся яшчэ больш памацнець вецер (У. Караткев³ч).
285. Прачытайце. Назав³це адрасата тэксту.
ГРЫБЫ
Самыя ранн³я грыбы, што з’я¢ляюцца ¢ лесе, як тольк³ сыдзе снег, — смаржк³ ³ страчк³. Гэта ядомыя грыбы, але трэба ведаць, як ³х гатаваць.
Затое ¢се ведаюць цара грыбо¢ — барав³ка. Першыя барав³к³ на каротк³ час абзываюцца рана, кал³ каласуе жыта. Таму ³ завуць ³х каласав³кам³.
183
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
¨сць летн³я барав³к³. Але найболей барав³к³ любяць расц³ ц¸плай восенню ¢ сасновых ³ яловых барах, бярозавых гаях ³ ¢ дубровах. Мног³я грыбы маюць «пашпарты» ³ прап³саны ¢ лясах да сва³х люб³мых мясц³н ³ дрэ¢. Пад бярозам³ — падбярозав³к³, пад ас³нам³ — падас³нав³к³, пад дубам³ — паддубов³к³, пам³ж ³мхо¢ — махав³к³, на старых пнях — апеньк³. Большасць спажы¢ных грыбо¢ вы ведаеце. Але ц³ ¢се з вас ведаюць ³ могуць пазнаць ядав³тыя грыбы?
Асцерагайцеся браць незна¸мца¢, бо сярод ³х ¸сць хоць ³ прыгожыя, але вельм³ ж х³трыя — прык³дваюцца пра¢дз³вым³, каб ашукаць нас ³ ¢лезц³ ¢ наш кошык (². Скурко).
Назав³це злучальныя ³ падпарадкавальныя злучн³к³ з тэксту; вызначце, да як³х груп адносяцца злучальныя злучн³к³, што яны злучаюць.
l Вып³шыце з тэксту аднакаран¸выя словы, вызначце спосаб утварэння вытворных сло¢.
Складз³це ³ зап³шыце па два сказы па тэме тэксту, у як³х был³ б словы затое ³ за тое.
286. Прачытайце. Для каго нап³саны гэты тэкст? Вызначце яго тып ³ стыль. У як³м сказе выказана асно¢ная думка тэксту?
Здавалася б, якую эмацыянальную нагрузку можа ¢зяць на сябе такая часц³на мовы, як злучн³к. Граматыка адводз³ць яму службовую ролю ¢ сказе. Яго нельга мяняць пры дапамозе суф³кса¢ ³ прыставак. ¨н не скланяецца, не мае катэгоры³ л³ку. У мастацк³м творы нават злучн³к можа служыць сродкам выя¢лення эмоцый героя ³ а¢тара.
Алесь Рунев³ч у фашысцк³м палоне ¢спам³нае сва¸ маленства (Я. Брыль. «Птушк³ ³ гн¸зды»). Гэтыя ¢спам³ны як промень святла, як³ сагравае душу ³ свец³ць надзеяй на лепшае. У памяц³ героя ¢сплывае малюнак гасцявання ¢ яго сям’³ маленькай пляменн³цы. Кожная сустрэча з ¸й была, як свята. Хлапчук гатовы бы¢ аддаць ¸й усе свае цацк³, усе свае скарбы: «I тыя шышачк³-та¢качык³, што бацька прыв¸з яму з лесу, ³ тыя, што ¸н с¸ння прывязе; ³
184
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
калодзеж з паленца¢, як³х яму таксама тата наструга¢, ³ чатыры шпульк³; ³ кн³жку з цацкам³, ³ ката...»
Паспрабуйце прачытаць фразу, апусц³¢шы гэтае «³». Як многа яна страц³ць! Не тольк³ будзе ³ншы рытм. Зн³кне захоплена-радаснае адчуванне героя. Па-³ншаму будзе ¢я¢ляцца ³ ста¢ленне а¢тара да свайго персанажа. Перал³к усяго таго, што хлапчук гатовы, як яно яму н³ дорага, аддаць госц³, ператворыцца ¢ рэестр, канцылярск³ воп³с рэча¢ (Р. Шкраба).
l Назав³це с³нон³мы да сло¢ эмоцы³, рэестр, персанаж. Вусна перакажыце тэкст.
287. Прачытайце. Як³я думк³ ³ пачуцц³ выказвае а¢тар у гэтых радках? Што злучае злучн³к ³ ¢ гэтых тэкстах? Якую сэнсавастыл³стычную ролю ¸н выконвае?
I.Беларусь старажытная! Полацк, ³ В³цебск, ³ Тура¢, I Засла¢е, ³ М³нск,
I Гародня, ³ Крыча¢, ³ П³нск. Церпял³вая ты,
I з тва¸й працав³тай натурай Нажыла ты павагу
I горы пагардл³вых кп³н.
Ï.Панчанка
II.О, рэк³ Беларус³ Сярод луго¢, сярод лясо¢!
Кал³ я г³мн саткаць збяруся З блак³тных вашых паясо¢? Як мне салодка з вас п³лося! Як сняцца,
што н³ гавары, I вашы завадз³, ³ пл¸сы,
Iлукав³ны,
³â³ðû,
Iласта¢к³ на вашых кручах,
Iцень ад верба¢
³бяроз.
185
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
Ля бераго¢ — аер пахучы,
Чарот
³талака стракоз.
Ã.Áóðà¢ê³í
¤Складз³це ³ зап³шыце сказы (або невял³к³ тэкст), у як³х злуч- н³к³ па¢тараюцца некальк³ разо¢ з мэтай узмацнення выразнасц³ выказвання.
¤288. Прачытайце. Пры дапамозе спалучальнага злучн³ка ³ або супрац³¢нага злучн³ка а аб’яднайце першую частку складаных сказа¢ (пад л³чбай I) з другой (пад л³чбай II), каб атрымал³ся вершаваныя строфы, што нап³са¢ Янка Журба. Зап³шыце складаныя сказы, падкрэсл³це ³х граматычныя асновы.
I.1. Ад цяжкага сну ачуняла зямля ... .
2.Загарэ¢ся агн¸м край усходн³ няб¸с ... .
3.Прашуме¢ вецярок па кустах лазняка ... .
4.Навокалì нас зелян³на ³ прастор пал¸¢ ... .
5.Каля нас пяшчотна, ц³ха шэпчуць каласы ... .
6.Ужо вечар прыйшо¢ з ц³шын¸ю сва¸й ... .
7.Вунь дым³цца рака, сц³хл³ скрозь галасы ... .
8.Я рос сярод красы прыроды, душу сваю з прыродай зл³¢ ... .
II. ... як многа м³лых кветак — с³н³х вас³лько¢.
... засну¢ ц³х³м сном лес вячэрняй парой.
... у шчасны час ³ ¢ час нягоды яе за¢с¸ды я люб³¢.
... ляцяць на зямлю ³скры сонечных кос.
... свежым паветрам дыхнула ралля.
... над жытам льюцца срэбрам птушак галасы.
... упал³ ¢ траву дыяменты расы.
... ³скрыцца-гарыць залатая рака.
186
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
|
§ 41. Падпарадкавальныя злучн³к³ |
¸ |
Па значэнн³ падпарадкавальныя злучн³к³ падзяляюц- |
¸ |
öà íà: |
¸ |
часавыя: кал³, як, пакуль, ледзь, чуць, тольк³, як |
¸ |
|
¸ |
тольк³ ³ ³нш.; |
¸ |
|
¸ |
прычынныя: бо, што, таму што, з прычыны та- |
¸ |
ãî øòî ³ ³íø.; |
¸ |
|
¸ |
мэтавыя: каб, для таго каб, з тым каб ³ ³нш.; |
¸ |
óìî¢íûÿ: êàë³ (á), êàá, ÿê, ðàç ³ ³íø.; |
¸ |
¸уступальныя: хоць, хоць бы, хай, няхай, нягледзя-
¸÷û íà òîå øòî;
¸пара¢нальныя: як, н³бы, бы, быццам, што ³ ³нш.;
¸тлумачальныя: што, як, каб ³ ³нш.
¸Часавыя, прычынныя, мэтавыя ³ ¢мо¢ныя злучн³к³
¸звязваюць так³я частк³ складанага сказа, як³я паказ- ¸¸ ваюць на час, прычыну, мэту ³ ¢мову таго, пра што га-
¸ворыцца ¢ гало¢най частцы: 1. Я хачу зберагчы цябе,
¸матчына песня, (з я к о й м э т а й?) каб запо¢н³ць¸
¸табою спусцелыя душы! (Н. Г³лев³ч). 2. Не страшна
¸мне, (ч а м у?) бо я кахаю, не скрушна мне, бо я люблю ¸¸ (Н. Г³лев³ч). 3. (К а л ³?) Кал³ ¢се сабрал³ся ³ пазаймал³
¸месцы, прыйшо¢ наста¢н³к (Я. Колас). 4. Якой бы¸
¸музыкай гучала наша слова, (п р ы я к о й у м о в е?)
¸кал³ б умел³ слова шанаваць (Я. Непачалов³ч).
¸Уступальныя злучн³к³ звязваюць так³я частк³ скла-
¸даназалежнага сказа, у як³х паказваюцца пэ¢ныя ¢ступ-
¸¸ к³, пры як³х адбываецца ц³ характарызуецца дзеянне¸
¸ |
¢ гало¢най частцы: 1. — Я ³м в³дпомшчу за цэ! Яны |
|
¸ |
мэнэ шчэ вспомняць... — Пятро гавары¢ на зразумелай |
|
¸ |
||
¸ |
мове, хоць беларуск³х сло¢ у яго гаворцы траплялася |
|
¸ |
не дужа багата (М. Ваданоса¢). 2. Нягледзячы на тое |
|
¸ |
||
¸ |
што вада сцюдз¸ная, аж зубы заходзяцца, Андрэйка |
|
¸ |
прагна п’е, не адрываючыся (А. Як³мов³ч). |
|
¸ |
||
¸ |
Пара¢нальныя злучн³к³ звязваюць так³я частк³ скла- |
|
¸ |
||
даназалежнага сказа, як³я шляхам пара¢нання характа- |
||
¸ |
||
¸ |
|
¸ рызуюць тое, пра што паведамляецца ¢ гало¢най частцы:
¸¸ 1. Уласна, рэчк³ ¢жо няма — м³нулае сканала: н³бы ¸ напятая струна, прасцерлася канава (Н. Г³лев³ч). 2. То
187
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
¸мароз, то адл³га, н³ хмурынк³ няма, быццам белую кн³гу
¸разгарнула з³ма (С. Грахо¢ск³).
¸Тлумачальныя злучн³к³ звязваюць так³я частк³ скла-
¸даназалежнага сказа, дзе тлумачыцца, раскрываецца сэнс
¸¸ якога-небудзь члена гало¢най частк³: Мне ¢с¸ яшчэ да-¸
¸ведацца не позна, (а б ч ы м?) што дзень для ночы —
¸як сястра ³ брат (В. Аколава).
289.Зап³шыце вершаваныя строфы з падпарадкавальным³ злуч-
н³кам³: а) часавым³; б) мэтавым³; в) пара¢нальным³; г) тлумачальным³; д) умо¢ным³.¸
².Ад ранку да вечара Сонца глядзела, Каб жыта
Бурштынавым зернем Па¢нела.
Ï.Макаль
II.Як у лесе зацв³тал³ Л³пы ды кал³на, — Залатыя сны снавал³ Мы з табой, дзя¢чына.
ß.Купала
III.Шлю вам песняй, братн³м словам Здаро¢канне, людз³:
Не гас³це веры, што вам Жыцца лепей будзе.
ß.Купала
IV. |
Зазв³н³ ты, як звон, ³ ¢дар, як пярун, |
|
Песня наша, як воля, магучая. |
|
Я. Купала |
V.Кал³ пачнуць зб³рацца хмары I неба ¢сцелюць чарнатой, — Тады ¢сплываюць буйны ветры I в³храм гоняць над зямл¸й.
ß.Купала
188
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
VI. |
Я хачу прайсц³ па зямл³ |
|
Самым верным, люб³мым сынам. |
|
Каб дарог³ мяне вял³ |
|
Пад вятрам³ прасторам с³н³м, |
|
Каб нямо¢чна ¢ мяне на плячах |
|
Росным раннем спявал³ птушк³, |
|
Каб я кветкам³ ¢с³м³ прапах |
|
Ад падэшва¢ да самай макушк³... |
|
Ã. Áóðà¢ê³í |
l Падкрэсл³це зваротк³, што сустракаюцца ¢ тэкстах. Складз³це схему аднаго са складаных сказа¢.
290. Прачытайце тэкст. Вызначце яго тэму ³ асно¢ную думку. Сфармулюйце ³ зап³шыце пытанн³ па змесце тэксту (гл. уклейку).
САФ²Я — ГЭТА МУДРАСЦЬ
З да¢н³х часо¢ ³ пакуль уладары¢ Брачысла¢ ²зяславав³ч, полацк³ дзядз³нец* ³ навакольныя рамесн³цк³я пасел³- шчы мясц³л³ся на берагах рэчк³ Палаты. Абарончыя сцены з то¢стых дубовых бярвення¢ урасл³ ¢ зямлю, на вузк³х ³ крывых вулках цяжка разм³нуцца... Да¢но стал³цы магутнага княства было цесна ¢ кол³шн³х межах. Заня¢шы бацько¢ск³ пасад, Усясла¢ Брачыславав³ч вырашы¢ перанесц³ Полацк у новае месца — на высок³ пагорак каля прыгажун³ Дзв³ны. Якраз там палачане ладз³л³ свята, кал³ рака зрывала ледзяныя аковы. Баяры ³ дружынн³к³ ¢хвал³л³ князеву задуму. ¨н жа распача¢ будо¢лю не з харома¢ ³ церамо¢, бо прысн³¢ уночы сон. Тройчы паказвалася яму ¢ чорным воблаку асветленая маланкам³ дзева-ваярка, якая мела пры сабе Святы крыж. Потым ус¸ перамян³лася, замест хмары ¢зн³к храм. Дзева зайшла туды ³ зачын³лася. I бы¢ голас вельм³ страшны: «Гэта Сафея, або Прамудрасць».
Наза¢тра ран³цай Усясла¢ Брачыславав³ч скл³ка¢ баяр ³ дружынн³ка¢ ³ сказа¢ ³м: «¨сць Саф³йск³ сабор у грэ- часкай стал³цы Царгорадзе. Няда¢на каменныя бажн³цы*
189
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
з’яв³л³ся ¢ К³еве ³ Но¢гарадзе. I на нашай зямл³ па¢стане Саф³йск³ сабор, бо Полацк — ро¢ны Царгораду, ³ К³еву, ³ Но¢гараду!»
Тут трэба патлумачыць, што грэчаскае слова «саф³я» ¢ перакладзе на нашу мову азначае «мудрасць», а ¢ вел³ч- ным храме-саборы разам з мал³твай да Бога яднаюцца сэрцы ³ душы людзей. Якраз пра мудрасць ³ людскую супольнасць дба¢ найперш полацк³ князь, кал³ задума¢ пабудаваць на беразе Дзв³ны Саф³йск³ сабор.
М³на¢ 1050 год ад нараджэння Хрыстова (У. Яго¢дз³к).
Вып³шыце з тэксту складаназалежныя сказы з падпарадкавальным³ злучн³кам³. Паста¢це пытанн³ ад гало¢най да залежнай частк³ ³ вызначце, як³я аднос³ны пам³ж часткам³ перадаюцца пры дапамозе злучн³ка¢.
291. Зап³шыце тэкст. Абазначце злучн³к³, вызначце ³х разрад ³ групу па значэнн³.
ХТО ЯК²М² МОВАМ² ВАЛОДА¡?
Сустрэл³ся ¢ М³нску чатыры п³сьменн³к³ розных нацыянальнасцей: паэт, праза³к, драматург ³ перакладчык. Хоць кожны з п³сьменн³ка¢ ³ валода¢ дзвюма мовам³ з чатырох (беларускай, англ³йскай, французскай ³ ³тальянскай), не было такой мовы, на якой яны магл³ б разма¢ляць учатырох. Пра¢да, была адна мова, на якой магл³ разма¢ляць утрох. Прычым н³хто з п³сьменн³ка¢ не валода¢ французскай ³ беларускай мовам³ адначасова. Хоць перакладчык не ¢ме¢ гаварыць па-англ³йску, ¸н мог перакладаць, кал³ б захацел³ пагаварыць м³ж сабой паэт ³ праза³к. Праза³к гавары¢ па-беларуску ³ мог пагаварыць з драматургам, хоць той ³ не валода¢ беларускай мовай. Перакладчык, паэт ³ драматург не магл³ разма¢ляць утрох на адной мове.
Як³м³ дзвюма мовам³ валода¢ кожны з п³сьменн³ка¢?
(«Бярозка»).
l Растлумачце правап³с выдзеленых сло¢. l Паспрабуйце даць адказ на пытанне.
190
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования