Бел язык - учебник 7 класс
.pdf
На по¢начы бераг возера закругляецца, набываючы форму чашы, да кра¸¢ напо¢ненай вадой. З усходняга боку в³ецца па¢з возера дарога, абапал якой высяцца сосны, расце ядловец. Справа — цягнецца цудо¢ны сух³ ³ вяс¸лы сасновы бор. Злева — наступаюць на бераг хвал³.
На па¢дн¸вым беразе лясо¢ няма. Да вады спускаюцца спадз³стыя ¢згорк³. На ³х расце тольк³ трава. Бераг н³зк³, з зарасн³кам³ трысця ³ чароту.
На ¢сходзе возера Нарач злучаецца вузк³м прал³вам м³ж пясчаных кос з возерам Мястра, плошча якога — трынаццаць квадратных к³ламетра¢. Непадал¸ку знаходзяцца возера Мядзель ³ маленькае возера Баторын.
l Падрыхтуйце вусны пераказ тэксту (у дапамогу зраб³це малю- нак-схему возера).
244. Прачытайце л³нгв³стычны тэкст ³ вызначце, як³я зна- чэнн³ перадаюцца пры дапамозе прыназо¢н³ка ³ ¢скоснага склону назо¢н³ка ц³ займенн³ка.
¸Прыназо¢н³к³ ¢ спалучэнн³ з самастойным³ часц³нам³ ¸¸ мовы выражаюць розныя значэнн³:
¸прасторавыя (абазначаюць месца): адпачываць (д з е?)
¸¸ на возеры, спын³цца сярод лесу, дарога ¢ горад;
¸часавыя: сустрэцца (к а л ³?) у нядзелю, адпачываць
¸ |
пасля экзамена¢, непако³цца з ран³цы да вечара; |
|
¸ |
аб’ектныя (указваюць на прадмет): трымацца (з а |
|
¸ |
||
¸ |
ш т о?) за парэнчы, аднос³цца да прыроды, распытваць |
|
¸ |
пра жыцц¸, працаваць над перакладам; |
|
¸ |
||
¸ |
прычынныя: намокнуць (ч а м у? п а я к о й п р ы- |
|
¸ |
||
ч ы н е?) ад дажджу, з’яв³цца па просьбе, спазн³цца без |
||
¸ |
||
¸ |
прычыны; |
|
¸ |
мэтавыя: рыхтавацца (з я к о й м э т а й?) да ¢ро- |
|
¸ |
||
¸ |
ка¢, пайсц³ па бульбу, дарожка для язды; |
|
¸ |
азначальныя (абазначаюць прымету прадмета): су- |
|
¸ |
||
¸ |
кенка (я к а я?) з шо¢ку, рыба пад соусам, дом на два |
|
¸ |
паверх³; |
|
¸ |
||
¸ |
спосабу дзеяння: дзял³ць (я к?) па справядл³васц³, |
|
¸ |
||
³граць у дзве рук³, чытаць з захапленнем. |
||
¸ |
¤ Дакажыце, што з розным³ самастойным³ часц³нам³ мовы той самы прыназо¢н³к можа выражаць розныя аднос³ны ³ значэнн³.
151
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
245. Прачытайце. Вызначце агульную тэматыку тэкста¢ П³мена Панчанк³. Назав³це вобразныя сродк³ мовы.
I.На цябе, мой лес, Як на цуд гляджу — Ад сасновых крон
Да блак³тных красак. Палянка дым³цца Пасля дажджу, Як зял¸ная ко¢дра
Пасля гарачага праса.
II.Ад Оршы да Смаргон³ Палетк³ зацв³л³.
На ¢сю зямлю гармон³к³ Каханне прывял³.
III.Да роднай зямл³ я Душою ³ сэрцам прыкуты, Куваюць зязюл³,
Клякочуць буслы на ма¸й Беларус³. Ты радасць мая, Беларусь, Ты гора ма¸ ³ пакута,
I ад цябе я н³кол³ Не адцураюся, Не адракуся.
Вып³шыце словазлучэнн³ з прыназо¢н³кам³. Вызначце, як³я значэнн³ выражаюць прыназо¢н³к³ ¢ спалучэнн³ з назо¢н³кам³ ц³ займенн³кам³.
l Растлумачце пастано¢ку знака¢ прыпынку.
246. Прачытайце. Вызначце адрасата, мэтанак³раванасць, тып ³ стыль тэксту. Да якога жанру можна аднесц³ гэты тэкст?
КАБ ЛЕПЕЙ ВЕДАЦЬ МОВУ...
У выдавецтве «Народная асвета» пабачы¢ свет «Тлума- чальны сло¢н³к беларуск³х прыназо¢н³ка¢» П. Шубы. Выданне гэтае ¢ першую чаргу разл³чана на вучня¢ сярэдн³х ³ старшых класа¢, але карысна будзе для кожнага, хто хоча
152
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
лепей ведаць родную мову. У сло¢н³ку раскрываюцца зна- чэнн³ прыназо¢н³ка¢, тлумачацца складаныя граматычныя пытанн³ ¢жывання прыназо¢н³ка¢ з тым ц³ ³ншым склонам. Акрамя таго, ¸сць г³сторыка-этымалаг³чныя даведк³, праводз³цца ¢ патрэбных выпадках паралель з рускай ³ ¢кра³нскай мовам³ («Л³М»).
Як³я значэнн³ выражаюцца пры дапамозе прыназо¢н³ка¢ у гэтым тэксце?
¤ Спытайце ¢ б³бл³ятэцы названы сло¢н³к. Пагартайце, раскажыце пра сло¢н³кавыя артыкулы, як³я вас найбольш зац³кав³л³.
§ 34. Невытворныя ³ вытворныя прыназо¢н³к³
¸Паводле паходжання прыназо¢н³к³ падзяляюць на ¸¸ невытворныя ³ вытворныя.
¸Да невытворных адносяцца прыназо¢н³к³ а, аб, ад,
¸акрамя, без, да, дзеля, для, з (са), за, к (ка), на,¸
¸ |
над (нада), па, пад (пада), пра, праз, пры, сярод, |
|
¸ |
у (ва), цераз. Службовую ролю гэтыя прыназо¢н³к³ вы- |
|
¸ |
||
¸ |
конваюць са старажытных часо¢. Паходжанне ³х с¸ння |
|
¸ |
||
¸ |
цяжка ц³ зус³м немагчыма растлумачыць. |
|
¸ |
|
|
¸ |
Да вытворных адносяцца прыназо¢н³к³, як³я паходзяць |
|
¸ |
ад самастойных часц³н мовы. Ад н а з о ¢ н ³ к а ¢ |
|
¸ |
ва ¢скосных склонах з далучэннем невытворных пры- |
|
¸ |
||
¸ |
назо¢н³ка¢ ³ без ³х утварыл³ся прыназо¢н³к³ за выклю- |
|
¸ |
||
¸ |
чэннем, з выпадку, з мэтай, з прычыны, на працягу, |
|
¸ |
||
¸ |
на чале, пры дапамозе, у адпаведнасц³, у адрозненне, |
|
¸ |
у вын³ку, у гонар, у час, у ³мя, у рол³, у пара¢нанн³, |
|
¸ |
каля, кшталтам, перад, шляхам, у напрамку да. |
|
¸ |
||
¸ |
Ад п р ы с л о ¢ я ¢ паходзяць прыназо¢н³к³ абапал, |
|
¸ |
||
|
||
¸ |
бл³зка, збоку, зверху, м³ма, насуперак, насупраць, |
|
¸ |
||
¸ |
насустрач, пабл³зу, пасля, пасярод, скраю, спераду, |
|
¸ |
уздо¢ж, упоперак, услед ³ ³нш. |
|
¸ |
Ад д з е е п р ы с л о ¢ я ¢ паходзяць прыназо¢н³к³ |
|
¸ |
||
¸ |
выключаючы, дзякуючы, гледзячы па, нягледзячы на, |
|
¸ |
¸ пачынаючы ад, уключаючы ³ ³нш.
153
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
!ваюцца ¢ публ³цыстычным, аф³цыйным ³ навуковым стылях мовы.Мног³я вытворныя прыназо¢н³к³ часцей за ¢с¸ ¢жы-
247. Прачытайце. Вызначце стыль ³ тып тэксту.
БОРТН²ЦТВА
Гэты старада¢н³ лясны промысел бы¢ пачатковай формай культурнага пчалярства. Развядзенне ³ ¢трыманне лясных пчол-баровак у штучных дуплах-борцях на тэрыторы³ Беларус³ вядома зда¢на. На працягу стагоддзя¢ бортн³цтва задавальняла патрэбы ¢сходн³х славян у м¸дзе, воску, прапол³се. З канца XVII стагоддзя ¢ вын³ку масавых высечак лясо¢ пача¢ся заняпад промыслу, у XIX стагоддз³ ¸н саступ³¢ месца калоднаму ³ пасечнаму пчалярству («Беларуск³ каляндар»).
Вып³шыце з тэксту словазлучэнн³ з прыназо¢н³кам³. У дужках пазначце, як³я значэнн³ выражаюць прыназо¢н³к³ разам з залежным словам. Абазначце вытворныя (в) ³ невытворныя (н) прыназо¢н³к³. Ад як³х часц³н мовы ¢тварыл³ся вытворныя прыназо¢н³к³?
Складз³це ³ зап³шыце сказы з вытворным³ прыназо¢н³кам³.
Каб адрозн³ць вытворны прыназо¢н³к ад адпаведнай самастойнай часц³ны мовы, можна выкарыстаць наступныя пры¸мы:
1)прапусц³ць у словазлучэннях тыпу працаваць на працягу года, знаходз³цца побач з домам, адшукаць дзякуючы м³л³цы³, бегаць пабл³зу пляцо¢к³, трэн³равацца
!нягледзячы на мароз другое самастойнае слова (назо¢н³к або займенн³к), ³ тады словазлучэнне губляе сэнс, разбураецца (працаваць на працягу..., знаходз³цца побач з..., адшукаць дзякуючы..., трэн³равацца нягледзячы на...) або зус³м змяняецца значэнне выказвання (бегаць пабл³зу);
2)замян³ць вытворны прыназо¢н³к с³нан³м³чным невытворным: знаходз³цца пабл³зу лагера — знаходз³цца каля лагера, спытацца наконт водпуску — спытацца пра водпуск.
154
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
248. Вып³шыце сказы, у як³х выдзеленыя словы з’я¢ляюцца прыназо¢н³кам³. Абазначце прыназо¢н³к³: невытворныя — н, вытворныя — в.
1. Вакол н³чога не в³даць было (Г. Вас³ле¢ская). 2. Вакол дома ³шла галерэя на л¸гк³х каменных арачках (У. Караткев³ч). 3. Вакол панавала цемра (В. Вольск³). 4. Як вядома, лягчэй за ¢с¸ быць неза¢важаным тады, кал³ вакол цябе народу многа (Я. Ма¢р). 5. Пасля надышл³ замаразк³ (М. Лынько¢). 6. Пасля вячэры мы до¢га разма¢лял³ з Колем (М. Лужан³н). 7. Побач з хатай, прыкрываючы яе ад летняга сонца, красуецца высокая разложыстая груша (Я. Колас). 8. Кал³сьц³ ран³цай уздо¢ж хадз³¢ ля возера я Вечалле (С. Шушкев³ч). 9. За старэйшым³ братам³ ехал³ побач, нага да наг³, Павел ³ Алесь (У. Караткев³ч). 10. Мы разам з³рнул³ ¢здо¢ж вул³цы (М. Кусянко¢).
l Растлумачце пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ 7-м сказе.
l Знайдз³це ³ вып³шыце са сказа¢ назо¢н³к³, як³я ¢жываюцца тольк³ ¢ адз³ночным або тольк³ ¢ множным л³ку.
галерэ´ÿ øòî´ñüö³ äçå´ñüö³ êàë³´ñüö³
§35. Прыназо¢н³к³ простыя, складаныя
³саста¢ныя, ³х правап³с
¸Па будове прыназо¢н³к³ падзяляюцца на простыя, ¸¸ складаныя ³ саста¢ныя.
¸Простыя прыназо¢н³к³: а, аб, ад, без, для, за, на,
¸
¸пад, перад, пры, шляхам, дзякуючы.
¸Складаныя прыназо¢н³к³ ¢тварыл³ся з двух сло¢:
¸ç-çà, з-пад, па-за, па-над, побач, замест, уздо¢ж.¸
¸Саста¢ныя прыназо¢н³к³ складаюцца з двух або не-
¸¸ кальк³х сло¢: у час занятка¢, поруч з дубкам³, у за-
¸¸ лежнасц³ ад надвор’я, нягледзячы на мароз, з выпадку
¸адкрыцця, з нагоды юб³лею, у канцы даклада.
249.Зап³шыце сказы. Абазначце вытворныя прыназо¢н³к³, вызначце ³х паходжанне ³ будову.
1. Жыцц¸ — даброта. Найвял³кшая даброта, якая дадзена кожнаму, нягледзячы на ¢весь боль (У. Караткев³ч).
155
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
2. Згодна з законам³ выразнага чытання на месцы працяжн³ка пры выма¢ленн³ роб³цца па¢за. 3. Дзякуючы таму, што бацька як чыгуначн³к штогод ме¢ бясплатны б³лет, яшчэ ¢ дзяц³нстве я пабыва¢ у Маскве (². Навуменка). 4. Вершаваная мова ¢ адрозненне ад праза³чнай з’я¢ляецца рытм³чна ¢парадкаванай (Падручн³к). 5. До¢г³я сум¸ты лягл³ ¢поперак дарог³, ³ людз³ старал³ся патрап³ць след у след, каб л³шне не ³сц³ цал³ной (М. Лынько¢). 6. Алесь ³шо¢ недзе пасярэдз³не працэс³³ (У. Караткев³ч). 7. Нягледзячы на рознасць погляда¢ ³ характара¢, мы ¢чатырох сыходз³л³ся ¢ адным: нельга сядзець скла¢шы рук³, трэба дзейн³- чаць (². Навуменка). 8. Дзякуючы энтуз³язму гало¢нага балетмайстра ¢ тэатры скла¢ся прывабны для гледачо¢ ³ сам³х выкана¢ца¢ рэпертуар («Л³М»). 9. Гэта нармальна, што ¢ мяне яно ¸сць, было ³ будзе — адчуванне роднай зямл³, народа, мовы, — нягледзячы н³ на што (Я. Брыль).
l Падкрэсл³це прысло¢³ ³ фразеалаг³змы як члены сказа.
l Назав³це словы, запазычаныя з ³ншых мо¢, растлумачце ³х лекс³чнае значэнне.
¤ Складз³це ³ зап³шыце сказы, каб словы (па) сярэдз³не, (не) гледзячы на ¢ адным выпадку был³ прысло¢ем, дзеепрысло¢ем, а ¢ друг³м — прыназо¢н³кам³.
tПрыназо¢н³к³ п³шуцца асобна ад тых сло¢, перад tt як³м³ стаяць: за з³му, з арм³³, у каб³неце, з самай ран³цы.
tСкладаныя прыназо¢н³к³ ç-çà, ç-íàä, ç-ïàä, ïà-çà,
tïà-íàä, з-па-над, з-па-за п³шуцца праз злучок: Апо¢дн³
tïàä íåñö³õàíû êðûê ïå¢íÿ¢ з-за лесу выпа¢зла густая tt блак³тна-шэрая хмара (А. Ас³пенка).
tАле: прыназо¢н³к па¢з п³шацца разам.
tПрыназо¢н³к³ аб, перад, над, пад перад займенн³-
tt
tкам мне (мною) п³шуцца з дадатковым а: аба мне,
tперада мною, нада мною.
tЗамест прыназо¢н³ка ¢ ужываецца яго варыянт ва
tперад словам³, як³я пачынаюцца з у: ва ¢н³верс³тэце, tt âà ¢ñ³õ.
tПерад словам³, як³я пачынаюцца спалучэннем зычных,
tt першы з як³х з, с, ш, ж, м, замест прыназо¢н³ка з вы-t
156
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
tма¢ляецца ³ п³шацца яго варыянт са: са мною, са шко- tt лы, са зна¸мым, са студы³.
tСаста¢ныя прыназо¢н³к³ п³шуцца ¢ два або тры словы: tt з боку адм³н³страцы³, з мэтай укаранення, з выпадку
tадкрыцця, у вын³ку катастрофы, у к³рунку да пло- tt шчы, у час спаборн³цтва¢, нягледзячы на ¢казанне.
t t
tt ста¢ныя прыназо¢н³к³ ад прысло¢я¢, у як³х прыста¢ка t супадае з першай часткай прыназо¢н³ка: Турысты пай- tt шл³ ¢ бок лесу. — За¢важы¢шы людзей, заяц скочы¢
tóáîê.
250.Зап³шыце сказы. Граф³чна пазначце, у саста¢ якога члена сказа ¢ваходзяць прыназо¢н³к³. Вызначце паходжанне ³ будову вытворных прыназо¢н³ка¢.
1. Навокал клуба вырас густы в³шняк ³ бэз. 2. З выпадку паспяховага заканчэння ¢борк³ калгасн³к³ ¢ клубе наладз³л³ вечар. 3. Снег выпа¢ у канцы л³стапада. 4. Лыжн³к³ павол³ ³шл³ сонечнай, адл³жнай вул³цай у напрамку да клуба. 5. Насустрач лыжн³кам з хат выбягал³ дзец³, а за ³м³ выходз³л³ ³ дарослыяì. 6. У час сустрэчы з танк³стам³ Гал³ здалося, што яна з Макс³мам яшчэ раз спаткаецца. 7. Скрозь стралян³ну танк³сты пачул³, як спявае м³нам¸т- чык. 8. Дзве гарматы, як³я стралял³ насустрач, был³ раздушаны гусен³цам³ танка. 9. Баталь¸н з нагоды чаканай урачыстасц³ наладз³¢ святочны абед. 10. Макс³м прыеха¢ у М³нск напярэдадн³ першамайскага свята (². Грамов³ч).
l Зраб³це с³нтакс³чны разбор складанага сказа (на выбар).
¤ Ц³ можна з прапанаваных сказа¢ скласц³ тэкст? Адказ абгрунтуйце, выкарысто¢ваючы табл³цу на с. 231.
Складз³це ³ зап³шыце сказы, каб вытворныя прыназо¢н³к³ стал³ ³ншым³ часц³нам³ мовы.
251. Прачытайце тэксты, вызначце ³х тып ³ стыль. Назав³це прыметы стылю. Зап³шыце тэксты.
I. Па начах, кал³ мацнел³ маразы, вакол чу¢ся сух³ раскац³сты трэск. Трашчала недзе на гарышчы, каля варот,
157
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
пад самым³ вокнам³. Потым гучна ³ працяжна грукнула за гародам³. Ран³цою з двара К³м убачы¢, што праз раку ходзяць людз³, нехта нават праеха¢ на кан³.
II. Дарога ¢с¸ далей вяла К³ма ¢ лес. Пайшл³ высок³я сосны, старыя кудлатыя ял³ны, а бяроз н³дзе не было. Тады К³м крышку збочы¢, прашы¢ся скрозь густы малады ельн³к ³ выбра¢ся на невял³чкую паляну. Вакол паляны, як на падбор, стаял³ бярозы, адсвечваючы снежнай бел³зной гладк³х ствало¢.
III. Ран³цою я бы¢ уражаны ¢бачанымì. Дал¸ка вакол, накольк³ магло бачыць вока, ляжала пульхная бел³зна. З боку аэрадрома выкочвалася чырвонае сонца, ³ пушыстая елка каля агароджы казачна ружавела на фоне блак³тнага неба (М. Парахнев³ч).
Абазначце вытворныя ³ невытворныя прыназо¢н³к³, вызначце ³х будову.
l Падкрэсл³це прысло¢³ ³ фразеалаг³змы як члены сказа.
252. Прачытайце. Вызначце адрасата ³ мэту нап³сання тэксту (гл. уклейку).
Глыбок³ с³мвал³чны сэнс у карц³не вядомага майстра Га¢рылы Вашчанк³ «Нашчадкам». За сталом, засцеленым белым абрусам, сядз³ць Скарына. ¨н глядз³ць убок, н³быта кагосьц³ чакае. На стале ляжыць кн³га. Жанчына ¢ нам³тцы* кладзе побач з кн³гаю бохан свежавыпечанага хлеба. Хлеб ³ Кн³га — госцю. Здаецца, зараз ¸н увойдзе ¢ хату ³ сядзе ¢ падрыхтаванае для яго крэсла. Хто ¸н? Беларус, наш сучасн³к. Гэта нам пак³нул³ продк³ Хлеб ³ Кн³гу — Зямлю ³ Неба. Што застанецца пасля нас? Ня¢жо мы апошн³я, хто разумее Скарынава слова без перакладу на якуюнебудзь суседскую мову? (П. Вас³ле¢ск³).
Вып³шыце з тэксту словазлучэнн³ з прыназо¢н³кам³. Вызначце ³х будову ³ паходжанне.
l Растлумачце пастано¢ку знака¢ прыпынку ¢ тэксце.
Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: ñóñå´[öê]óþ.
ϳøû: суседскую.
158
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
253. Прачытайце. Вызначце стыль тэксту.
АЛ²МП²ЙСК²Я ГУЛЬН²
Радз³ма Ал³мп³йск³х гульня¢ — Грэцыя. Яшчэ 28 стагоддзя¢ таму ¢ Старажытнай Грэцы³ ¢ гонар бога Зе¢са праводз³л³ся спаборн³цтвы пам³ж атлетам³. Вызначал³ся самыя дужыя, спрытныя ³ хутк³я. Цэнтрам гэтых спаборн³цтва¢ бы¢ горад Ал³мп, адсюль ³ пайшла назва гульня¢. Ал³мп³яда была агульнагрэчаск³м святам. На час спаборн³цтва¢, як³я працягвал³ся пяць дз¸н, спынял³ся войны ³ м³жусоб³цы. Пераможца¢ узнагароджвал³ вянком з гал³нак ал³вы, паважал³ ³ ¢шано¢вал³.
Спачатку ал³мп³йцы спаборн³чал³ тольк³ на хуткасць бегу. Пазней у праграму ¢вайшл³ барацьба, пяц³бор’е (бег, скачк³ ¢ да¢жыню, к³данне дыска, к³данне кап’я ³ барацьба), кулачны бой, гонк³ на калясн³цах. Гульн³ был³ адменены рымск³м ³мператарам Феадос³ем I у 394 годзе ¢ сувяз³ з перамогай хрысц³янства.
Другое нараджэнне Ал³мп³йск³х гульня¢ адбылося ¢ канцы XIX стагоддзя. У 1896 годзе ¢ Аф³нах прайшл³ буйныя м³жнародныя спарты¢ныя спаборн³цтвы, дзе бы¢ адно¢лены дух гульня¢. З таго часу ал³мп³яды праводзяцца рэгулярна адз³н раз у чатыры гады, а з 1924 года ладзяцца яшчэ ³ З³мовыя гульн³.
Ал³мп³йск³ агонь факельнай эстафетай даста¢ляецца ¢ чарговую стал³цу спаборн³цтва¢ з грэчаскага горада Ал³мпа. Так сучасн³к³ ¢шано¢ваюць памяць аб антычных ал³мп³ядах («Бярозка»).
Вып³шыце з тэксту словазлучэнн³ з выдзеленым³ саста¢ным³ прыназо¢н³кам³, вызначце ³х разрад па паходжанн³.
l Назав³це л³чэбн³к³, ужытыя ¢ тэксце. Як³я яны: колькасныя ц³ парадкавыя? Вып³шыце словазлучэнн³ з л³чэбн³кам³, замяняючы л³чбы словам³.
l Якую сэнсавую ³ граматычную ролю выконваюць прысло¢³ ¢ друг³м абзацы тэксту?
Складз³це план тэксту ³ перакажыце тэкст па плане (вусна). ¤ Раскажыце пра ¢дзел беларуск³х спартсмена¢ у апошняй
Àë³ìï³ÿäçå.
159
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
254. Прачытайце. Растлумачце, чаму тэкст так называецца. Да якога стылю ³ тыпу яго можна аднесц³?
Зап³шыце тэкст, уста¢ляючы патрэбныя прыназо¢н³к³ ³ прапу- шчаныя л³тары. Расста¢це знак³ прыпынку.
БЕРАСЦЯНЫЯ ВЫРАБЫ
Сшываючы кавалк³ бярозавай кары гнутк³м³ карэн..чы- кам³ ц³ скураным³ сту..кам³ ... да¢н³х часо¢ раб³л³ беларусы посуд ... сыпк³х рэчыва¢ карабы кашал³ сявеньк³ берасцянк³ ... м¸ду круп прыпра¢. ... стужак ... бяросты плял³ вярэньк³ ... пераносу прадукта¢ заплечныя кашал³
... збору грыбо¢ ягад, ³м³ аплятал³ гл³няны посуд. ... бяросты выраблял³ таксама табакерк³ шкатулк³ куфэрк³ ³ ³ншыя рэчы («Беларуск³ каляндар»).
l Назав³це словы, пры дапамозе як³х звязаны сказы ¢ тэксце. Растлумачце прав³ла ¢жывання прыназо¢н³ка з (са). З формам³ як³х склона¢ ужыты прыназо¢н³к³, як³я значэнн³ яны выражаюць з залежным³ словам³?
l Вып³шыце з тэксту аднакаран¸выя словы.
Марфалаг³чны разбор прыназо¢н³ка
Ïà ð à ä à ê ð à ç á î ð ó
1.Часц³на мовы. Значэнне, якое выражае прыназо¢н³к разам з залежным назо¢н³кам (займенн³кам, л³чэбн³кам) ва ¢скосным склоне.
2.Марфалаг³чныя прыметы: нязменнае слова, разрад паводле паходжання (невытворны ц³ вытворны), разрад па-
водле будовы (просты, складаны ц³ саста¢ны); з як³м склонам залежнага слова ¢жыты.
3. С³нтакс³чная роля.
Ó ç î ð ð à ç á î ð ó
З-за лесу выкац³лася сонца (Т. Бондар).
Вусны разбор
З-за (лесу) — прыназо¢н³к, выражае разам з назо¢н³кам лесу прасторавае значэнне; нязменнае слова, невы-
160
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования