Бел язык - учебник 7 класс

292. Прачытайце. Вызначце тып ³ стыль тэксту. Назав³це асно¢- ныя рысы гэтага стылю. Дайце тэксту загаловак.

Сп³шыце, расста¢ляючы прапушчаныя знак³ прыпынку. У складаназалежных сказах ад адной частк³ да другой паста¢це пытанн³.

Кольк³ радасц³ ад птушак кал³ яны вясной вяртаюцца з выраю! Каля хаты ¢ пол³ ¢ лесе чуцен ³х ласкавы спе¢

³гоман. ¨н не зма¢кае ¢сю вясну.

ßза¢с¸ды люб³¢ ³ люблю слухаць ластавак жа¢руко¢

берасцянак...

Для шпако¢ я падрыхтава¢ з дошчачак дом³к³. Яны в³сяць на бярозе ³ на грушы. Адтуль шпак³, як прыляцяць, абвяшчаюць цяпло.

Жаваранк³ — ранн³я гаспадары с³няга неба.

А берасцянк³ — яны зв³няць ³ ¢ садку ³ ¢ лесе. Зойдзеш у лес ³ пад ц³х³ шум сосен ³ бярозак чуеш як берасцянка галас³ста зал³ваецца, спявае. Па¢тараецца яна але слуха¢ бы яе бясконца... (². Грамов³ч).

Надп³шыце над злучн³кам³, да якой групы па значэнн³ яны адносяцца.

Назав³це сродк³ сувяз³ сказа¢ у тэксце.

¤Прывядз³це прыклад ужывання формы аднаго часу дзеяслова

¢значэнн³ ³ншага. З якой мэтай гэта зроблена? Чаму?

¤293. Прачытайце ³ падумайце, на якую тэму ³ ¢ як³м стыл³ можна нап³саць тэкст з гэтым³ словам³. Складз³це сказы, выкарыста¢шы прапанаваныя фрагменты, каб атрыма¢ся невял³к³ тэкст.

1. Ледзь прыгрэла ... . 2. ... быццам звонкая музыка

... . 3. Кал³ сышо¢ апошн³ снег ... . 4. ... ³ ¢ся зямля заспявала ... . 5. ... н³бы прыгожы дыван ... . 6. ... што прыйшла самая прыгожая ... .

294. Прачытайце. Вызначце адрасата, тэму, мэту ³ стыль выказвання. Якую думку сцвярджае а¢тар? Ц³ згодны вы з ¸й?

Злучн³к бо. Звычайна мы абыходз³мся трошк³ ¢жо прыказ¸ненай ³ прыземленай формай таму што. Не зайшо¢, таму што не было часу; спяваем ³ танцуем, таму што ма-

191

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ладыя; л¸г спаць, таму што натам³¢ся. А жывая мова перадае гэта ³начай: не зайшо¢, бо не было часу; спяваем ³ танцуем, бо маладыя; л¸г спаць, бо натам³¢ся (Я. Скрыган).

l Як вы думаеце, у як³х стылях ма¢лення прычынныя злучн³к³ таму што, з прычыны таго што будуць на сва³м месцы? Складз³це сказы з гэтым³ словам³ на адпаведную тэму.

! Паводле стыл³стычнай афарбо¢к³ злучн³к³ бываюць нейтральныя (³, а, хоць, пакуль), кн³жныя (з прычыны таго што), размо¢ныя (ды, дарма што) (Л. Бурак).

Марфалаг³чны разбор злучн³ка

Ïà ð à ä à ê ð à ç á î ð ó

1.×àñö³íà ìîâû.

2.Марфалаг³чныя прыметы: нязменнае слова; разрад

паводле значэння: злучальны (спалучальны, супрац³¢ны, размеркавальны) ц³ падпарадкавальны (часавы, прычынны, мэтавы, умо¢ны, уступальны, пара¢нальны, тлумачальны); разрад паводле саставу: просты ц³ саста¢ны; разрад паводле спосабу ¢жывання: адз³ночны, па¢торны ц³ парны.

3. С³нтакс³чная роля: як³я с³нтакс³чныя адз³нк³ звязвае (аднародныя члены, частк³ складанага сказа, сказы, частк³ тэксту).

Ó ç î ð ð à ç á î ð ó

Жыцц¸ вымерваецца не гадам³, а тым³ справам³, як³я зраб³¢ чалавек (А. Ас³пенка).

Вусны разбор

А — злучн³к; нязменнае слова; злучальны (супрац³¢ны); просты, адз³ночны; звязвае аднародныя дапа¢ненн³ гадам³, справам³.

П³сьмовы разбор

А — злучн³к; нязм., зл. (супрац.); прост., адз.; звязвае аднародныя дапа¢ненн³ гадам³, справам³.

192

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

295. Прачытайце. Вызначце стыль тэксту, назав³це асно¢ныя стыл¸выя рысы ³ мо¢ныя асабл³васц³. На як³я структурныя частк³ падзяляецца тэкст?

Нашы дал¸к³я родз³чы ведал³ тое, што цяпер паспяхова даказвае навука. Духо¢ная энерг³я папярэдн³х пакалення¢ не зн³кае — яна жыв³ць род ³ ¢весь народ, дазваляе яму выстаяць у самыя цяжк³я час³ны. Але дабратворны ¢плы¢ гэтай энерг³³ адчувае не кожны, а тольк³ той, хто захава¢

çпродкам³ «канал сувяз³» — памяць пра ³х ³ ³хн³я дзе³.

Óкрыв³чо¢ ³снава¢ няп³саны закон: кал³ юнак не веда¢ сва³х продка¢ да пятага калена, ¸н не ме¢ права звацца мужчынам.

Такому чалавеку не давярал³, яго магл³ наогул выгнаць з пасел³шча, бо л³чылася, што бяспамятныñë л¸гка роб³цца здрадн³кам.

Ц³ шмат хто з нас, с¸нняшн³х, распавядзе пра свой род няхай не да пятага, а хоць бы да трэцяга пакалення?

Дык мо паспрабуймаì адрадз³ць гэты звычай у нашых сем’ях? К³м был³ нашы дзяды, прадзеды? Якая памяць засталася ад ³х?

Беражыце старыя дакументы. Занатуйце ацалелыя ³м¸- ны, даты, усе звестк³ пра свой род. Некал³ з хваляваннем ³ гонарам гэтыя зап³сы будуць працягваць вашы дзец³ ³ ¢нук³.

С¸ння радавод шмат у каго атрымаецца вельм³ каротк³м, але паверце, ус¸ адноì адбудзецца дз³ва: дзяды па- чнуць дапамагаць вам (У. Арло¢).

Вып³шыце з тэксту злучн³к³ ³ пазначце, што яны спалучаюць. Выканайце по¢ны марфалаг³чны разбор трох злучн³ка¢ з тэксту. ¤ Нап³шыце сачыненне пра ваш род, пра яго звыча³ ³ традыцы³.

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: [í′à] âå´äà¢, [í′à] ìå¢.

ϳøû: íå âåäà¢, íå ìå¢.

А д к а з да практ. 291. Праза³к валода¢ беларускай ³ ³тальянскай мовам³, перакладчык — французскай ³ ³тальянскай, паэт — англ³йскай ³ французскай, драматург — англ³йскай ³ ³тальянскай.

193

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ПАДАГУЛЬНЕННЕ I С²СТЭМАТЫЗАЦЫЯ ВЫВУЧАНАГА

Кантрольныя пытанн³ ³ заданн³

1.Дайце азначэнн³ прыназо¢н³ка ³ злучн³ка.

2.Чым падобныя ³ чым адрозн³ваюцца пам³ж сабой прыназо¢н³к³ ³ злучн³к³ па с³нтакс³чнай рол³?

3.На як³я групы падзяляюцца прыназо¢н³к³ ³ злучн³к³ па будове ³ значэнн³?

4.Як³я сэнсавыя аднос³ны выражаюцца пры дапамозе прыназо¢н³ка¢?

5.Чым адрозн³ваюцца пам³ж сабой злучальныя ³ падпарадкавальныя злучн³к³? Як³я групы выдзяляюцца ¢ складзе злучальных ³ падпарадкавальных злучн³ка¢?

6.Як³я злучн³к³ служаць для сувяз³ ³ аднародных члена¢, ³ частак складанага сказа, а як³я — тольк³ для сувяз³ частак складанага сказа?

!вайце свае веды, падручн³к, прыклады з папярэдн³х ³ наступнага тэкста¢, апорную табл³цу.Для падрыхто¢к³ адказа¢ на пытанн³ выкарысто¢-

ЗЛУЧН²К — СЛУЖБОВАЯ ЧАСЦ²НА МОВЫ

Служыць для сувяз³:

l аднародных члена¢ сказа; l частак складанага сказа;

lсказа¢;

lчастак тэксту

Разрады паводле саставу

простыя: ³, а, але, ды, бо, ц³, каб, пакуль; саста¢ныя: таму што, так як, пасля таго як,

ÿê — òàê, õîöü — àëå

Разрады паводле спосабу ¢жывання

адз³ночныя: а, але, ды, бо; па¢торныя: ³ — ³, н³ — н³, ц³ — ц³, ц³ то — ц³ то;

парныя: не тольк³ — але, кал³ — то, хоць — але, тольк³ — як

194

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Разрады паводле значэння

ç ë ó ÷ à ë ü í û ÿ:

l спалучальныя: ³, ды (=³), ³ — ³, н³ — н³, як — так ³;

l супрац³¢ныя: а, але, ды (=але), затое, аднак; l размеркавальныя: ц³, ц³ — ц³, або — або, то — то

ï à ä ï à ð à ä ê à â à ë ü í û ÿ:

l часавыя:	кал³, як, пакуль, ледзь, чуць,
	тольк³, як тольк³;
l прычынныя:	бо, што, таму што, пакольк³;
l мэтавыя:	êàá, äëÿ òàãî êàá, ç òûì êàá,
	àáû;
l óìî¢íûÿ:	êàë³ á, êàá, ÿê, àáû, ðàç, ÿê áû;
l уступальныя:	хоць (бы), хай, няхай,
	нягледзячы на тое што;
l пара¢нальныя:	ÿê, ÷ûì, øòî, òî, äûê;
l тлумачальныя:	øòî, ÿê, êàá

	Знак³ прыпынку
, à	(але, ды (=але), аднак, затое)
³	(ö³, äû (=³))
³ , ³	(í³ — í³, ö³ — ö³, òî — òî, àáî — àáî,
	ö³ òî — ö³ òî)

[], ³ [ ]. (а, але, ц³, аднак ³ ³нш.)

õîöü [ ], àëå [ ]. (ÿê — òàê)

[], бо ( ). (кал³, як, пакуль, што ³ ³нш.)

296. Прачытайце. Вызначце тып тэксту. Дайце тэксту загаловак.

Слова люб³ць, каб над ³м падумал³, тады ¢ яго будзе больш упэ¢ненасц³.

Слова люб³ць, каб яго шанавал³.

Слова люб³ць, каб з ³м ра³л³ся, тады яно будзе служыць мове пра¢дз³ва.

195

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Кал³ я сумняваюся ¢ пра¢дзе нейкай фразы, я гавару яе ¢чутк³. Або ¢я¢ляю другога чалавека, найлепш да¢няга суседа ц³ зна¸мага, трухана¢ца, або нават тату ц³ маму, ³ прыслухо¢ваюся, як снуецца тая фраза ¢ ³х вуснах. Кал³ хоць трошк³ ¢ чым фраза фальшыв³ць, я прымушаю ма³х уя¢ных памагатых вар’³раваць* яе да таго часу, пакуль не пачую, што пра¢да гучання знойдзена (Я. Скрыган).

	Як³я злучн³к³ ¢жыты ¢ тэксце? Дайце ³м по¢-
		вар’³раваць´
	ную характарыстыку.
		ó÷ó´òê³
	З як³м³ словам³ ¢жыты прыназо¢н³к³? Як³я
	значэнн³ яны выражаюць?

297.Падрыхтуйцеся да дыктанта па словах, змешчаных у

рамках.

298.Прачытайце. Вызначце тып ³ стыль тэксту. Назав³це яго асно¢ныя рысы ³ мо¢ныя асабл³васц³. Дайце тэксту загаловак.

Сп³шыце, расста¢ляючы прапушчаныя знак³ прыпынку.

Павол³ але з кожным дн¸м ус¸ смялей ³ ¢ладней наступала вясна. Снег проста ¢вачав³дк³ асяда¢ змрачне¢ ³ адсо¢ва¢ся як мага далей ад плато¢ ³ прызба¢. Удзень капала са стрэх паветра в³льгатнела святлела прасторнела ¢ небе. Н³ з таго н³ з сяго сярод белага дня галас³ста спявал³ пе¢н³ ³ на пачарнелых сметн³ках жвава капашыл³ся вераб’³. З³ма, пра¢да, не хацела здавацца храбрылася. На ноч уедл³ва бра¢ся яршысты мароз³к сушы¢ сцягва¢ тонк³м празрыстым лядком лужы а ранкам церус³¢ дробны, як манка, сняжок. Але са¢ладаць з цяплом ужо не магла старая, ³ ледзь паказвалася сонца, ад злосц³ ³ бясс³лля плакала шчодрым³ снежным³ капяжам³. А потым неяк у адз³н дзень снег набрак вадою ³ шухну¢ у ра¢чук³.

Нас распусц³л³ на вясновыя кан³кулы (Б. Сачанка).

Падкрэсл³це прысло¢³ як члены сказа.

Абазначце злучн³к³, зраб³це по¢ны марфалаг³чны разбор аднаго з ³х.

l Падкрэсл³це фразеалаг³змы як члены сказа.

196

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

299. Прачытайце. Вызначце тып ³ стыль тэксту. Перакладз³це тэкст на беларускую мову.

Стилистическая окраска предлогов и союзов во многом зависит от истории их происхождения. Так, первообразные предлоги в, на, к, о и союзы а, и, или, но, как правило, в стилистическом отношении нейтральны и используются в любом функциональном стиле. Отыменные, отглагольные и некоторые наречные предлоги (относительно, согласно, сообразно, соответственно, касательно) характерны для научной, официально-деловой и публицистической речи.

К числу предлогов, получивших в последние годы широкое распространение в книжных стилях, относятся: в деле, по линии, за сч¸т, в части, в пользу, в области, в смысле, со стороны, в сопровождении и др.

Разнообразие союзных форм отражается в многообразии их стилистических значений: но, или, что — нейтральные; благодаря тому что, в связи с тем что, в силу того что — книжные; покамест, добро бы, раз —

разговорные; покуда, ежели — просторечные («Стилистика русского языка»).

Ñëî¢í³ê:

первообразный — перша¢зорны, прататыпны, невытворны;

сообразно — адпаведна (ч а м у?), згодна (з ч ы м?);

согласно — адпаведна, у адпаведнасц³, згодна (з ч ы м?), паводле;

касательно — што да.

300. Прачытайце. Вызначце тып ³ стыль тэксту. Вызначце яго асно¢ную думку (зачытайце адпаведны сказ). Перакажыце тэкст.

ХОЧАЦЦА АБАРАН²ЦЬ

Прыслухаемся... да прыназо¢н³ка¢ ³ злучн³ка¢, ³ так хочацца ³х абаран³ць. Сапра¢ды, чаму ¢ апошн³ час у с³нан³м³чных парах злучн³ка¢ ³ (й) — ды, або — альбо; прыназо¢н³ка¢ аб — пра, для — дзеля, пам³ж — м³ж некаторыя навуко¢цы, выкладчык³, выданн³, рады¸, тэлебачанне аддаюць перавагу другому варыянту? I роб³цца гэта давол³ настойл³ва, з мэтай усталявання тольк³ ³х.

197

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Звернемся ж да сло¢н³ка¢, дапаможн³ка¢, а яшчэ лепш — да л³таратурных твора¢. Там яны цудо¢на ³снуюць побач. Вось прыклады:

Мне сняцца сны аб Беларус³.

Я. Купала

Зан³май, Беларусь маладая мая, Свой пачэсны пасад м³ж народам³.

Я. Купала

Пам³ж Польшчай ³ Рас³яй, М³ж Л³твой ³ Укра³най Полька беларуская.

Л. Дранько-Майсюк

Дрыжаць у золаце ас³ны, I гнуцца к³сц³ араб³ны.

Я. Колас

Пад вяслом ³ шастом ласкава Пл¸хала ды булькала вада.

Я. Брыль

Згадз³цеся, кожны са злучн³ка¢ ³ прыназо¢н³ка¢ ззяе тольк³ на сва³м месцы.

А вось чытаем у «Нашым слове»: «радыйныя ды тэлев³з³йныя журнал³сты»... Надумана. Цяжка перш за ¢с¸ для выма¢лення, так ³ прос³цца ³. Бо тут злучн³к ды ¢жываецца ¢ спалучальным значэнн³ (адпавядае ³).

Ул³чваючы, што сфера прымянення злучн³ка ды, асабл³ва ¢ супрац³¢ным ³ далучальным значэннях, шырокая, уя¢ляецца неабходным (ц³ мэтазгодным) якраз ³ даць яму прастору ¢ гэтых значэннях ³ не «дыдыкацца» без патрэбы

(В. Бразо¢ская).

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

×ÀÑÖ²ÖÀ

§42. Часц³ца як службовая часц³на мовы

301.Прачытайце пары сказа¢ у левай ³ правай калонках. Што ¢ ³х агульнага ³ чым яны адрозн³ваюцца?

Прыйшла вясна.	Ня¢жо прыйшла вясна?
Кожны чалавек радуец-	Амаль кожны чалавек раду-
ца сонцу.	ецца сонцу.
Вясна — цудо¢ная пара.	Што за цудо¢ная пара вясна!

Як³я дадатковыя сэнсавыя адценн³ надаюць словам ц³ сказам уведзеныя ¢ правай калонцы словы?

Пара¢найце сказы ¢ левай ³ правай калонках па мэце выказвання ³ ³нтанацы³. Разбярыце ³х па членах сказа. Ц³ ¢се словы з’я¢- ляюцца самастойным³ часц³нам³ мовы?

¸У сказах Людз³ патрэбны, дзясятак адважных лю- ¸¸ дзей ³ Людз³ патрэбны, хоць бы дзясятак адважных

¸людзей гаворыцца пра адно ³ тое, але ¢ друг³м сказе з ¸¸ дапамогай сло¢ хоць бы перадаецца дадатковае значэн-

¸не — абмежаванне, пажаданне. Хоць бы — часц³ца.

¸Некаторыя часц³цы служаць для ¢тварэння форма¢

¸сло¢ — ладо¢ дзеяслова: 1. Няхай наша дружба цв³це!

¸¸ (Я. Колас). 2. I гультай бы кас³¢, каб хто касу нас³¢

¸(Прыказка).

tЧасц³ца — службовая часц³на мовы, якая выражае tt розныя дадатковыя адценн³ значэння ¢ сказе (вось, вунь,

tаж, нават, ц³, ня¢жо, х³ба, не, н³, вось дык, што за, tt хоць ³ г. д.) або служыць для ¢тварэння форма¢ сло¢ —

tладо¢ дзеяслова (бы (б), хай, няхай, давай, давайце).

Чым адрозн³ваюцца часц³цы як службовыя словы ад прыназо¢- н³ка¢ ³ злучн³ка¢?

Як³я лады мае дзеясло¢? Прывядз³це прыклады.

199

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

302. Прачытайце выразна, перадаючы з дапамогай ³нтанацы³ неабходныя пачуцц³. Дакажыце, што выдзеленыя словы — часц³цы. Растлумачце ³х ролю ¢ паэтычным тэксце.

Паз³ра¢ Сымон на хмары. Што ж яны там выраблял³! Як клуб³л³ся яны!

Як маланк³ ³х арал³! Як трасл³ ³х перуны!

А па хмарах на маланках Громы к³дае ²лья, Аж калоц³цца зямля.

Ц¸мна стала на палянках.

—Дзедка, бачыш, унь сядз³ба, Па-над лесам хутарок!

—Дык хутчэй, хутчэй, сынок!

ß.Колас

303.Прачытайце сказы, захо¢ваючы прав³льную ³нтанацыю. Знайдз³це ¢ ³х словы, як³я не называюць пэ¢ныя з’явы, падзе³, дзеянн³ ц³ прыметы, а тольк³ перадаюць розныя адценн³ значэння або служаць для ¢тварэння ладо¢ дзеяслова.

Зап³шыце сказы, устав³¢шы прапушчаныя л³тары. Часц³цы падкрэсл³це.

У з о р р а з в а ж а н н я. У сказе Вось дык сустрэча! словы вось дык уносяць дадатковае адценне здз³¢лення, захаплення. Да ³х нельга пастав³ць пытанне ад ³ншых сло¢ у сказе, яны не з’я¢ляюцца членам сказа. Значыць, вось дык — часц³ца.

1. Цудо¢ны адвячорак у дал³н.. Арарата. Што за цудо¢ная зямля! Як л¸..ка ³дзецца па яе суровай камян³стасц³... (Я. Брыль). 2. Не шкадуй н³ с³л, н³ часу, папрацуй, юнача, удала (П. Панчанка). 3. Хоць бы мне па жменьц.. сонца, я б сыпану¢ туды, дзе ц¸мна (П. Бро¢ка). 4. Пра М³нск, пра Беларусь людз³ ведаюць нават за самым³ дал¸- к³м³ морам³ (М. Гамолка). 5. Як³ прастор для думк³ чалавечай, як³ размах для працав³тых рук! (А. Звонак). 6. Кольк³ радасц.. чулася ¢ кожным разбу..аным гуку! (Н. Г³лев³ч). 7. Якраз бы¢ красав³к, канец з³мы, пачыналася прадвесне*... (Â. Áûêà¢).

200

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования