Бел язык - учебник 7 класс
.pdf— Вячэру буду варыць, мама. Хворая тольк³ ¢здыхнула.
А Харыця ³ пра¢да пачала зав³хацца, рыхтуючыся гатаваць вячэру. Усыпала ¢ гаршчок жменьку пшана, пакрышыла дзве-тры бульб³ны, нал³ла вады, пасал³ла ³ прыстав³ла ¢ печ да агню. Прыемна было глядзець на яе маленьк³я, загарэлыя на сонцы ручаняты, што жвава раб³л³ то адно, то другое. Вял³к³я блак³тныя вочы з-пад до¢г³х чорных веек глядзел³ ¢важл³ва ³ разумна. Смуглы тварык расчырване¢ся, маленьк³ роц³к разяв³¢ся — уся яе ¢вага была ск³равана на работу. Яна забылася нават на новыя чырвоныя стужк³, што двойчы абв³вал³ яе русявую, аж белую, галаву. Стужк³ гэтыя был³ яе радасцю, яе гонарам. Ужо трэц³ дзень, як хросная мац³ падаравала ¸й тыя стужк³, а Харыця н³як не нацешыцца ³м³.
Мац³ ц³ха застагнала.
Харыця спахап³лася ³ падбегла да ложка.
— Чаго вы, мамачка? Можа, вады халоднай? Што ¢ вас бал³ць? — ласта¢каю прыпадала яна каля хворай (М. Кацюб³нск³).
Успомн³це, як роб³цца сц³слы пераказ тэксту. З якой мэтай ³ кал³ ¸н выкарысто¢ваецца? Перакажыце тэкст сц³сла (вусна).
Зраб³це п³сьмовы выбарачны пераказ (ап³санне Харыц³). Дайце загаловак.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ÂÛÊ˲×ͲÊ
§47. Âûêë³÷í³ê ÿê ÷àñö³íà ìîâû
344.Прачытайце тэкст. Складз³це план ³ перакажыце змест
тэксту паводле плана.
Выкл³чн³к³ не адносяцца н³ да самастойных, н³ да службовых часц³н мовы. Выкл³чн³к³ — гэта словы, як³я выражаюць разнастайныя пачуцц³ (радасць, захапленне, здагадку, здз³¢ленне, задавальненне, спачуванне, роздум, хваляванне, сумненне, гора, бяду, боль, страх, жаль, шкадаванне, абурэнне, асуджэнне ³ ³нш.: о, ой, эх, ох, ай, ах) або пабуджэнн³ (закл³к, вокл³ч, зварот, запрашэнне, загад, забарону ³ г. д.: гэй, эй, гайда, марш), але не называюць ³х. У ма¢ленн³ ¢жываюцца таксама выкл³чн³к³ этыкету, гэта значыць словы, з дапамогай як³х в³таюць адз³н аднаго, разв³тваюцца, выказваюць падзяку, прабачэнне ³ г. д.: бывайце, дзякуй ³ ³нш.
Выкл³чн³к³ бываюць н е в ы т в о р н ы я (напрыклад: ой, эх, о, ну) ³ в ы т в о р н ы я, як³я ¢зн³кл³ з самастойных часц³н мовы (напрыклад: здаро¢, бывай, бяда!).
Выкл³чн³к³ не змяняюцца, не з’я¢ляюцца членам³ сказа, але могуць ужывацца ¢ значэнн³ ³ншых часц³н мовы. Пры гэтым выкл³чн³к прымае канкрэтнае лекс³чнае значэнне ³ станов³цца членам сказа (напрыклад: З-за лесу пачулася гучнае «¢ра!», дзе ¢ра — дзейн³к).
Выкл³чн³к³ — характэрная асабл³васць вуснага ма¢лення. У мастацк³х творах яны часцей за ¢с¸ ¢жываюцца ¢ дыялогах.
Ад выкл³чн³ка¢ трэба адрозн³ваць гукапераймальныя словы, як³я не выражаюць н³як³х пачуцця¢ ц³ пабуджэння¢, а тольк³ перадаюць гук³ (с³гналы) жывой ц³ нежывой прыроды (напрыклад: мя¢-мя¢, ку-ка-рэ-ку, гу-у-у, жых-жых
³ ³íø.).
Што агульнага маюць ³ чым адрозн³ваюцца выкл³чн³к³ ³ службовыя часц³ны мовы?
222
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
tВыкл³чн³к — гэта часц³на мовы, якая выражае, але tt не называе розныя пачуцц³ ³ пабуджэнн³.
tВыкл³чн³к³ бываюць вытворныя ³ невытворныя. Яны
tне змяняюцца ³ не з’я¢ляюцца членам³ сказа.
Найбольш ужывальныя выкл³чн³к³: а, о, э, у, ³, ай, ой, эй, ах, ох, ух, эх, гэй, ага, го, го-го, ого, фу, уф, гм, хм, цсс, чш, ша, цыц, стоп, марш, ал¸, а-а-а, ай-яй-яй, эге, цьфу, ну, но, гайда, здаро¢, бывайце, добры дзень, дзякуй, прабачце, кал³ ласка, бяда! шабаш!
345. Прачытайце. Дакажыце, што выдзеленыя словы — выкл³ч- н³к³. Звярн³це ¢вагу, з якой ³нтанацыяй перадаюцца пачуцц³ ³ пабуджэнн³, выражаныя выкл³чн³кам³.
—Эй, Сымон... Засну¢, ц³ што ты?
—А, то ты... Ах, мой дзядок!..
—Дзе ж авечк³? Ой, блазнота...
Ну й дадуць табе, браток! Тут Сымонка схамяну¢ся, Бегчы к³ну¢ся кул¸м.
—Ну, што дума¢, брат Сымоне?
—Ах, дзядуня, любы мой!
Дудары тут шл³ сягоння...
ßê æà ãðàë³! À-¸-¸é!
Дудары? — стары спыта¢ся. — Гм! Дык унь што... пачакай! Ты, в³даць, не просты ¢да¢ся, Дам табе я нешта... грай! Вось, пакуль што, мой бядача, Дудку дам табе я ¢ дар!
Ты — музыка, брат, няйначай, Будзеш некал³ дудар.
346. Прачытайце сказы з патрэбнай ³нтанацыяй. Праанал³зуйце, якое значэнне перадаюць выкл³чн³к³. Назав³це ³х ³ вызначце стыл³стычную ролю.
1. О, край родны, край прыгожы! М³лы кут ма³х дзядо¢! 2. Ну ж ³ хлопец! Моц святая! Маладзец, каб я зда-
223
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ро¢! 3. Ах, Сымонка, вось ц³кава! 4. Ой, як ночанька яснютка! 5. Эх, вясна ты маладая! (Я. Колас).
347. Прачытайце сказы з патрэбнай ³нтанацыяй. Праанал³зуйце, як³я пачуцц³ выражае ¢ ³х выкл³чн³к эх.
1. Эх, Сымон! Ото дз³вак! 2. Эх, нядобры хлопчык дзеда¢! 3. Эх, дарог³! Эх, дарог³! Вы куды йдзяце? Куды? 4. Эх, музыка малады! Не дасяг ты свае мэты. 5. Эх вы, зверы! Мера вам — па вашай меры! (Я. Колас).
Ад чаго залежыць канкрэтнае значэнне выкл³чн³ка? Праанал³зуйце пастано¢ку знака¢ прыпынку пасля выкл³чн³ка¢.
l Назав³це сказы апавядальныя, пытальныя ³ кл³чныя.
348. Вып³шыце спачатку сказы з выкл³чн³кам³, як³я выражаюць пачуцц³ ³ настрой, потым — з выкл³чн³кам³, як³я выражаюць пабуджэнн³, а пасля — з выкл³чн³кам³ этыкету. Выкл³чн³к³ падкрэсл³це.
1. — Ну, што ж, хлопец не заг³не, — мац³ думала аб ³м. 2. Ох, нагнала л³ха во¢ка! 3. А скажы мне, кал³ ласка, чый ты будзеш ³ адкуль? 4. Але — ша! Там штось м³льгнула... 5. Эх, не ¢ме¢ з ³м ладз³ць ¸н. 6. Гэй, да збро³, каб даць жыццю тут вызваленне! 7. Дзякуй, хлопча, за ¢вагу!
(Я. Колас).
349. Прачытайце. Назав³це гукапераймальныя словы. Чым выкл³чн³к³ адрозн³ваюцца ад гукапераймальных сло¢?
1. У Сымонк³ плана¢ многа. О, ¸н сла¢на зажыве! 2. Ну, бывай! Будзь шчасл³вы, будзь багаты. 3. I ¢ ражок той — тру-гу-гу! 4. Ша, ³дуць! Зам¸р хлапч..на. 5. А той замак — ух, мах³на! 6. Тфу ты, л³ха! Што са мною? 7. Я цябе пакалыш.. . Люл³-люленьк³ малую. 8. Ой жа л³ха, гора, гора! Я без хлопчыка прапа..! 9. А зязюлька на суку ³м варожыць штось — ку-ку! (Я. Колас).
Сп³шыце сказы з выкл³чн³кам³, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары. Назав³це, як³я выкл³чн³к³ вытворныя, а як³я — невытворныя. Абгрунтуйце мэтазгоднасць ³х ужывання.
224
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
350. Складз³це ³ зап³шыце сказы, у як³х адз³н ³ той жа выкл³ч- н³к выража¢ бы розныя пачуцц³. Выразна, з адпаведнай ³нтанацыяй прачытайце ³х.
¤ 351. Прачытайце сказы. Вызначце, у як³х з ³х выкл³чн³к³ ¢жыты ¢ значэнн³ ³ншых часц³н мовы.
1. А сам кажа тольк³: «Ух!» 2. Але Шл¸ма сказа¢: «Гут!» 3. Скрыпка з ³м! Цяпер — гайда! 4. Вось пачулася здал¸к «ау». 5. Ах, Гануська, як я рады! 6. А Сымон — ого-го! 7. Ой, праспа¢ яго, праспа¢! (Я. Колас).
352. Складз³це (у парах) дыялог³, выкарысто¢ваючы выкл³чн³к³ этыкету.
I.Папрас³це ¢ свайго суседа (суседк³) па парце запасную ручку (аловак ц³ л³нейку), бо сваю вы забыл³ся дома. Што ¸н вам адкажа? Як³я выкл³чн³к³ этыкету дапамогуць
óгэтай с³туацы³?
II.Пасля званка вы выскачыл³ з класа ³ ¢ кал³доры сутыкнул³ся з наста¢н³кам (вучнем ³ншага класа, вахц¸рам ³ г. д.). Як вы будзеце паводз³ць сябе ¢ гэтай с³туацы³ ¢ адпаведнасц³ з ма¢ленчым этыкетам?
§ 48. Знак³ прыпынку пры выкл³чн³ках. Дэф³с у выкл³чн³ках
tВыкл³чн³к звычайна ста³ць у пачатку сказа ³ аддзя-
tляецца коскай: Ой, дачушка, дарагая... (Я. Колас).
tКал³ выкл³чн³к выма¢ляецца з кл³чнай ³нтанацыяй,
tто пасля яго став³цца кл³чн³к, а наступнае слова п³шац-
tца з вял³кай л³тары: Ну! Музыка саматужны, ïàêà-t
tжыся, што за «грач» (Я. Колас).
tКал³ пры выкл³чн³ку ста³ць асабовы займенн³к ты tt або вы, то знак прыпынку пасля выкл³чн³ка не став³ц-
tца: Эх ты, шыр — прастор дал¸к³! (Я. Колас).
!Выкл³чн³к³, утвораныя шляхам па¢тарэння асно¢, п³-
шуцца праз дэф³с: ай-ай-ай, ха-ха, ах-ах.t
225
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
353. Прачытайце сказы з патрэбнай ³нтанацыяй. Сп³шыце, раскрываючы дужк³ ³ расста¢ляючы патрэбныя знак³ прыпынку. Вызначце сэнсава-стыл³стычную ролю выкл³чн³ка¢.
1. Хо (хо) хлопча: ты гарачы! 2. — Эхе (хе) мая дзяц³на, уздыхну¢ Дан³ла дзед. 3. Вось дурныя ха (ха) (ха)! Куст ³м страхам паказа¢ся. 4. Эхе (хе) брат! Адспявана мая песня... 5. «Га (а)» — ¸н голас тут пада¢... 6. Го (го)
Сымон! (Я. Колас).
354. Узмацн³це эмацыянальную выразнасць сказа¢, устав³¢шы выкл³чн³к³, як³я падыходзяць па сэнсе. Сп³шыце, паста¢це неабходныя знак³ прыпынку.
1.Сымон! Сымон! Ты чуеш? Сонца ¢жо ¢зышло — пара!
2.Граць на скрыпцы ¸н мастак. 3. — Кс¸нжа наш вяль-
можны! — ³ ¢стаюць ураз паны. 4. Заплача паля¢н³чы: стрэл³¢ ¸н не па той дз³чы. 5. Пок³ с³лак хоп³ць, на прасторыну — разлог (Паводле Я. Коласа).
Д л я д а в е д к ³: о, эх, гайда, в³ват, эй.
Як³м стылям уласц³вы выкл³чн³к³? Як³ з прыведзеных вышэй выкл³чн³ка¢ ужываецца ¢ кн³жным ма¢ленн³?
355. Сп³шыце, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары ³ раскрываючы дужк³. Паста¢це неабходныя знак³ прыпынку.
1.Ой не дзедку: проц³ с³лы можна став³ць тольк³ с³лу.
2.О як³ б ¸н бы¢ шчасл³вы, каб ме¢ мудрасц³ той н³ць.
3.Ой хлапч..на, справа штос..ц³ тут цямна! 4. Вось ³ ¸н, час разв³та..я. Бывай здаровенька Бывай Бацькам паклон
мой перадай. 5. — Ну грымоты ай грымоты! I ¢вал..е нам ого (го)!.. (Я. Колас).
356. Хто хутчэй! Назав³це (ц³ зап³шыце) па чатыры выкл³чн³к³, як³я складаюцца: а) тольк³ з галоснага гука; б) з галоснага ³ [й]; в) з галоснага ³ [х]; г) з двух зычных ³ галоснага; д) з двух сло¢.
226
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ПЕРАХОД СЛО¡ АДНОЙ ЧАСЦ²НЫ МОВЫ ¡ ²НШУЮ
357. Прачытайце тэкст. Вызначце яго адрасата ³ мэтанак³раванасць. Складз³це план ³ перакажыце тэкст згодна з планам.
Некаторыя словы адной часц³ны мовы могуць набываць значэнне ³ншай часц³ны мовы ³ выконваць яе ролю, гэта значыць яны пераходзяць у ³ншую часц³ну мовы.
У назо¢н³к³ часта пераходзяць прыметн³к³, дзеепрыметн³к³. Так, у сказе У руках Вас³ля бл³сну¢ паля¢н³чы нож слова паля¢н³чы — прыметн³к, як³ звязаны з назо¢- н³кам нож, адказвае на пытанне я к ³? ³ абазначае прымету, у сказе з’я¢ляецца азначэннем. А ¢ сказе Паля¢н³чы до¢га ³шо¢ па слядах л³с³цы слова паля¢н³чы — назо¢н³к, як³ адказвае на пытанне х т о?, абазначае асобу чалавека ³ з’я¢ляецца ¢ сказе дзейн³кам. У сказе Мы верым у сонеч- нае за¢тра прысло¢е за¢тра набыло значэнне назо¢н³ка
³выконвае яго ролю ¢ сказе — з’я¢ляецца дапа¢неннем.
Óпрыметн³к³ могуць пераходз³ць дзеепрыметн³к³, кал³ набываюць якаснае значэнне: Тольк³ б болей зраб³ць для люб³май радз³мы (П. Панчанка).
Мног³я прысло¢³ пераходзяць у прыназо¢н³к³. У сказе
Старшыня зайшо¢ у каб³нет ³ се¢ (д з е?) насупраць слова насупраць — прысло¢е, а ¢ сказе Насупраць хаты рос вял³к³ разложысты дуб слова насупраць — прыназо¢н³к.
358. Прачытайце. Вызначце тып тэксту ³ абгрунтуйце сваю думку. Скажыце, у рол³ як³х часц³н мовы ¢жыты выдзеленыя словы.
Чыта¢ не раз такое: зага³л³ся раны вайны, загоеныя з вайны раны.
А ц³ пра¢да? Ц³ пра¢да, кал³ шчыра распытацца ¢ параненага, кал³ спытацца ³ паглядзець на яго ³ на яго раны?
Раны, мабыць, гояцца. Гояцца часам. Раны, мабыць, ³ застаюцца. Загойныя ³ незагойныя. Так³я яны ³ ¢ мяне, мае
(Ô. ßíêî¢ñê³).
Перабудуйце сказ, каб слова паранены выступала ¢ рол³ дзеепрыметн³ка. Зап³шыце сказы парам³. Падкрэсл³це словы паранены, яго як члены сказа.
227
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
359. Прачытайце. Назав³це, як³м³ часц³нам³ мовы з’я¢ляюцца выдзеленыя словы ³ ¢ якой рол³ яны выступаюць у тэксце.
— I як гэта так здараецца, — дума¢ я ¢ самал¸це, — што роднае, сва¸ мы неяк за¢с¸ды пак³даем на потым, на пасля, саманадзейна ¢пэ¢неныя, што не ¢цячэ яно ад нас. I з родным³ мясц³нам³ так бывае, ³ з бл³зк³м³ людзьм³: не песц³м ³х увагай ³ ласкай, упэ¢неныя, што пачакаюць, што не ¢сумняцца ж наогул, кал³ на тое, у нашай увазе ³ ласцы, ³ не разумеем, злу¸мся, кал³ бл³зк³я кры¢дзяцца на нас ³ неза¢важна, пац³ху нас пак³даюць (М. Стральцo¢).
Складз³це ³ зап³шыце сказы, каб словы сва¸, потым, пасля выступал³ ¢ рол³ ³ншых, чым у тэксце, часц³н мовы.
360. Зап³шыце выказванн³, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары. Знайдз³це словы, як³я выступаюць у не¢ласц³вай ³м с³нтакс³чнай функцы³. Падкрэсл³це ³х як члены сказа.
1. Але кожны год прылятал³ жура¢л³ на родн.. поле, кружыл³с.., до¢га шукал³ пак³нутае ³ забытае, а потым адлятал³, адлятал³ туды, дзе н..роднае, ц¸плае сонца. 2. А над ус³м гэтым уставала высокае, неспазнанае, недасяжнае, вечнае, ³ да яго цягнула, ³ яно палохала сва¸й вел³чын¸й ³ неспазнанасцю. 3. Пасля абеду стары баб¸р пера..шо¢ грэблю ³ пада¢ся далей па крын³цы. Яна была яшчэ шырэйшая, пахла халодным, крын³чным, жалезнай рудою. 4. Маладыя жура¢л³ не ведал³, не пам..тал³ тых пал¸¢ ³ свае жура¢л³нае радз³мы, дзе засталас.. душа старых жура¢л¸¢, дзец³ пачал³ люб³ць за сва¸ чужое. 5. Як пра бл³зкае, думалас.. пра работу, пра машыны... 6. Пакуль група майстро¢ раб³ла апарат, ля прахадной дзяжурыла машына, каб адразу ж заве..ц³ ¢ бальн³цу зробленае (А. Жук).
361. Знайдз³це ¢ выказваннях словы, як³я набыл³ ¢ кантэксце значэнне ³ншай часц³ны мовы.
1. Усе чакал³ вызвалення. Нашы был³ ¢жо бл³зка (². Шамяк³н). 2. З памяц³ сц³раецца, хочаш ц³ не, пачутае, уба-
228
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
чанае, адчутае. Хутчэй ц³ павольней (Ф. Янко¢ск³). 3. У кожнага свой Купала... (Е. Лось). 4. Друг³я мясц³ны пайшл³ аглядаць, дзе водз³цца гэтая грыбная раць (Я. Колас). 5. Многа помн³м, болей забываем, с³л³мся прыпомн³ць, што раб³ць, светлае ¢ памяц³ трымаем, горкае стараемся забыць (С. Грахо¢ск³). 6. Незна¸мы паглядзе¢ на мяне ц¸плым³ бацько¢ск³м³ вачыма (З. Бядуля). 7. Некальк³ хвоек наводдаль лесу, на пол³ пры самай дарозе (К. Чорны).
Складз³це ³ зап³шыце сказы, каб гэтыя словы выступал³ ¢ характэрнай для ³х рол³.
362. Складз³це ³ зап³шыце сказы, каб прыведзеныя словы выступал³ ¢ рол³ розных часц³н мовы. Падкрэсл³це ³х як члены сказа.
У з о р. Усе думы аб табе, Радз³ма. Усе чакал³ выступлення
вядомага кампаз³тара.
Чужы, апошн³, свае, марожанае, побач, перажытае.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования
ПАДАГУЛЬНЕННЕ I С²СТЭМАТЫЗАЦЫЯ ВЫВУЧАНАГА ЗА ГОД
Беларуская мова
³раздзелы навук³ пра яе
363.Прачытайце. Дакажыце, што гэта тэкст. Раскажыце пра г³сторыю ¢зн³кнення назвы «Беларусь» ³ паходжанне беларускай мовы.
З Полацкам ³ полацкай зямл¸й звязваюць г³сторык³ паходжанне тэрм³на «Белая Русь», як³ ¢першыню бы¢ ужыты ¢ ²пацье¢ск³м летап³се ¢ апавяданн³ пра жан³цьбу польскага караля Каз³м³ра Вял³кага з дачкой вял³кага князя л³то¢скага Гедым³на Ганнай пад 1325 годам. Польск³ хран³ст Янко з Чарнкова называе ¢ «Хрон³цы Польшчы» горад Полацк «крэпасцю Белай Рус³». Тэрм³н «Белая Русь» у часы Скарыны азнача¢ усходнюю зону рассялення беларускай народнасц³. «Падзв³нне» ³ «Прыдняпро¢е» ¢жывал³ся рэдка, часцей маладая народнасць называла сябе «языком руским», а людз³ з заходн³х яе тэрыторый — л³цв³нам³
(У. Калесн³к).
Як³я словы ¢ тэксце нап³саны з вял³кай л³тары? Што яны абазначаюць? Раскажыце аб правап³се вял³кай л³тары.
Тэкст — гэта выказаная ¢ вуснай або п³сьмовай форме сукупнасць сказа¢, аб’яднаных у адно цэлае тэмай
³ асно¢най думкай. Сказы ¢ тэксце звязаны адз³н з ад-
!ным па сэнсе ³ з дапамогай мо¢ных сродка¢ паслядо¢- най або паралельнай сувяззю. У кожным наступным сказе ¸сць новыя звестк³, як³я разв³ваюць думку. Кожны тэкст мае пэ¢ныя межы: пачатак—канец. Асно¢ная структурная адз³нка тэксту — абзац.
230
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования