Бел язык - учебник 7 класс

94. Прачытайце. Вызначце стыль ³ тып тэксту, адзначце характэрныя для гэтага стылю мо¢ныя сродк³. Зраб³це п³сьмовы пераклад тэксту на беларускую мову. Падкрэсл³це дзеепрыметн³к³ ³ дзеепрыметн³кавыя звароты як члены сказа.

Учитель Иваницкий, человек молодой, но необыкновенно серь¸зный, ид¸т, чтобы ещ¸ раз повидаться с Таганком.

Древен он, как говорят в Козельщине: ему сто восемь, он знаменитость.

Учителя волнуют странные мысли: подумать только — при Таганке прош¸л один из самых замечательных веков! Сколько было за этот век переворотов, открытий, войн, сколько жило, славилось и умерло великих людей! А он никогда понятия не имел обо вс¸м этом. Целых сто лет видел он только эти конопляники! И сидит он так смиренно, так неподвижно. Опустил плечи, сложил на худых коленях ч¸рные, высушенные за столетие руки, перекрестил искрив- л¸нные работой пальцы. Из-под надвинутой шапки видны концы редких бровей, устало приподнятых. Выцветшие глаза ничего не выражают. Он, этот столетний человек, ещ¸ слышит, видит, помнит вс¸, что нужно сделать по дому, знает, где что лежит... И вс¸ же он в забытьи, в мире своих дал¸ких воспоминаний (И. Бунин).

Ñëî¢í³ê:

замечательный — надзвычайны, цудо¢ны, выдатны, сла¢ны; сделать по дому — зраб³ць па гаспадарцы;

славиться — слав³цца;

смиренно — пакорна, пакорл³ва; ц³ха, ц³хмяна;

странный — дз³¢ны.

З якой мэтай а¢тар звяртаецца да ап³сання знешнасц³ свайго героя? На як³х дэталях ¸н засяроджвае нашу ¢вагу? З якой мэтай? Як³я мо¢ныя сродк³ выкарысто¢вае а¢тар у мастацк³м ап³санн³ знешнасц³ старога?

Якую ролю ¢ ап³санн³ выконваюць дзеепрыметн³к³?

51

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

§ 12. Правап³с не (ня) з дзеепрыметн³кам³

tНе (ня) з по¢ным³ дзеепрыметн³кам³ п³шацца:

tразам, кал³ дзеепрыметн³к³ не маюць пры сабе за-

tлежных сло¢: незакончанае сачыненне; нявы´кананае tt заданне;

tасобна, кал³ дзеепрыметн³к³ маюць залежныя словы tt або супрацьпаста¢ленне са злучн³кам а: не закончанае

t(к ³ м?) вучнем сачыненне; не закончанае, а тольк³

tпачатае сачыненне.

tЗ каротк³м³ дзеепрыметн³кам³ не п³шацца асобна:

tсачыненне не нап³сана.

95.Прачытайце прыказк³ ³ загадк³. Праанал³зуйце нап³санне

не (ня) з дзеепрыметн³кам³.t

1.Недачытаная кн³га ¢с¸ ро¢на што незакончаны шлях.

2.Рып³ць, як кола нямазанае.

3.З незаб³тага л³са футра не пашыеш.

4.Íà ëáå í³ ¢ êîãà íå íàï³ñàíà, ÿê³ ¸í.

ЗАГАДК² З РОДНАЙ ХАТК²

1.Не шыта, не кроена, а ¢ся ¢ рубцах.

2.Шапачка маленькая, кам³зэлька нятканая, кафтан³к рабеньк³, ды ходз³ць босеньк³.

3.На нязмераным пол³ жыв¸ла незл³чоная, а пастух рагаты.

А д г а д к ³: верабей; капуста; неба, зорк³, месяц.

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: [í′à] øû´òà, [í′à] êðî´åíà.

ϳøû: не шыта, не кроена.

96.Прачытайце тэкст. Растлумачце нап³санне дзеепрыметн³ка¢

çíå (íÿ).

Надта ж мякк³ бы¢. Не можа ¸н н³чога чалавеку насуперак сказаць... Гато¢ к³нуць някошаную сенажаць, ня-

52

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

згрэбенае сена, к³нуць нязвезенае жыта, а ¢круц³ць цымбалы ¢ абрус, сесц³ чалавеку на воз, кал³ той па яго здал¸к прыеха¢, дый махнуць з Барка¢цо¢ (Л. Калюга).

Дапо¢н³це дзеепрыметн³к³ залежным³ словам³, а потым утварыце кароткую форму.

У з о р: ненап³санае сачыненне — не нап³санае вучнем сачы- ненне, сачыненне не нап³сана.

97. Сп³шыце, раскрываючы дужк³ ³ ¢ста¢ляючы прапушчаныя л³тары ³ знак³ прыпынку. Растлумачце нап³санне не (ня) са словам³.

Кусты шыпшыны трапляюцца на сх³лах яро¢ ды на ¢згорках н³кол³ (н..) араных. У калюч..м сярэбраным голл³ яшчэ ¢с¸ трымаюцца за³нелыя, зморшчаныя ягады.

...Успам³наюцца радк³:

«О Беларусь, мая шыпшына!..» Во¢чы след. Ш..ры прайшо¢ над абрывам ³ спусц³¢ся

¢ ÿð*, грузнучы на (н..) заскарыненым снезе.

На дне яра з..л..навата-с³н³м³ плямам³ прак³даецца яшчэ (н..) пераможаны снегам л..док (н..) утаймаванай крын³цы.

Высока на по¢дн³ — пакуль што (н..) спелы, бледны акраец месяца (Я. Брыль).

l Падбярыце аднакаран¸выя словы да слова снег.

З дапамогай прыста¢к³ не зраб³це прымету паводле дзеяння ¢ выдзеленых дзеепрыметн³ках супрацьлеглай. Зап³шыце выразы, каб не з гэтым³ дзеепрыметн³кам³ п³салася разам ³ асобна.

98. Перакладз³це сказы на беларускую мову. Растлумачце нап³санне не (ня) з дзеепрыметн³кам³. Пара¢найце правап³с не з дзеепрыметн³кам³ ¢ беларускай ³ рускай мовах.

Не выходи на улицу в нечищенной обуви. Не носи мятый костюм, невыглаженные рубашку, галстук. Не играй на улице дотемна, если уроки не подготовлены. Не позволяй себе лениться, не откладывай невыученное стихотворение на потом.

53

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

99. Прачытайце тэкст. Задайце ¢дакладняльныя пытанн³ па змесце ³ адкажыце на ³х. Растлумачце нап³санне не са словам³.

АХ²ЛЕСАВА ПЯТА

Паводле м³фа, марская баг³ня Фетыда, каб зраб³ць свайго сына Ах³леса (не) смяротным, акунула малога ¢ свяшчэнную ваду падземнайñë рак³ Стыкс. Цела Ах³леса стала пасля гэтага (не) паражальным. Тольк³ пятка, за якую, апускаючы ¢ ваду, трымала мац³ сына, засталася адз³ным (не) абароненым месцам. Ах³лес бы¢ заб³ты стралой, якая трап³ла менав³та ¢ пяту. Вось таму выраз «ах³лесава пята» азначае ‘найбольш слабае, паражальнае месца’ («Этымалаг³чны сло¢н³к фразеалаг³зма¢»).

100. Прачытайце табл³цу. Падрыхтуйце на яе аснове паведамленне на л³нгв³стычную тэму «Правап³с не (ня) з дзеепрыметн³кам³». Падмацуйце сва³м³ прыкладам³ кожнае сцвярджэнне табл³цы.

Правап³с не (ня) з дзеепрыметн³кам³

Разам	Асобна
l з по¢ным³ дзеепрымет-	l з каротк³м³ дзеепры-
н³кам³, кал³ няма залеж-	ìåòí³êàì³ ...;
ных сло¢ ³ супрацьпа-	l з по¢ным³ дзеепрымет-
ста¢лення ...	н³кам³, як³я маюць пры
	сабе залежныя словы
	або супрацьпаста¢-
	ленне ...

101. Сп³шыце, раскрываючы дужк³ ³ ¢ста¢ляючы прапушчаныя л³тары. Растлумачце нап³санне не (ня) з дзеепрыметн³кам³.

1. Гэта была звычайная вясковая хата. Вял³зны, да¢но (н..) габляваны стол, шырок³я лавы, цемнаваты Спас на покуц³* (У. Караткев³ч). 2. Раскашавала мокрая лаза, дымел³ цяжк³я (н..) кошаныя травы (У. Караткев³ч). 3. Была вясна, было пуставата на градах, яшчэ н³ разу (н..) по-

54

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

латых, падзеленых ро¢ным³, яшчэ (н..) вытаптаным³ барознам³ (М. Стральцо¢).

l Падбярыце аднакаран¸выя словы да слова покуць.

102. Сп³шыце, уста¢ляючы прапушчаныя л³тары ³ раскрываючы дужк³. Паста¢це неабходныя знак³ прыпынку ¢ сказах з дзеепрыметн³кавым³ зваротам³. Растлумачце правап³с не (ня) з дзеепрыметн³кам³.

Хлопец з намаганнем расплюшч..¢ вочы, ³ першае, што ¢бачы¢, была ярка-чырвоная кветка нах³леная ¢ бок св..т- ла. М³л..¸ны ³х (не) таптаных нагой чалавека ¢згадаваных вял³кай шчодра..цю прыроды ³мкнул³ся на прастор гэтага затуленага гарам³ лугу. Дал¸ка за дал³най сн..гавым³ разводам³ с³не¢ ус¸ той жа высач..зны Мядзведжы хрыбет (не) заслонены цяпер н³чым. Мус³ць, ¸н бы¢ куды выш..й- шы за пройдзены (Паводле В. Быкава).

§ 13. Мастацкае ап³санне знешнасц³ чалавека

! Ап³санне знешнасц³ чалавека, як ³ ³ншыя в³ды ап³сання, можа быць аф³цыйным, навуковым ³ мастацк³м.

103. Прачытайце ¢ры¢к³. Пра што ¢ ³х гаворыцца? Да якога тыпу ма¢лення яны належаць? Кал³ выкарысто¢ваюцца? Вызначце стыль гэтых уры¢ка¢.

². На тэрыторы³ Беларус³ выдзелены два тыпы людзей. Беларусы па¢ночна-заходняга, па¢ночнага ³ па¢ночна-¢сход- няга ра¸на¢ рэспубл³к³ маюць сярэдн³ рост, светлы колер скуры, вачэй ³ валасо¢, сярэднешырок³ н³зкалобы твар з прамой або ¢вагнутай сп³нкай носа ³ сярэднегустой барадой ³ належаць да беламорска-балтыйскай ра´сы е¢рапео³днай вял³кай ра´сы. Беларусы Палесся маюць больш ц¸мны колер вачэй ³ валасо¢, больш прамую сп³нку носа ³ належаць да сярэднее¢рапейскай ра´сы е¢рапео³днай вял³кай ра´ñû

(БелСЭ).

55

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

²². Дзед расказвае глух³м ³ суровым голасам. ¨н сядз³ць, ап³раючыся жыл³стым³ рукам³ ³ барадой на сукаваты к³й, згорблены, худы, з рэдк³м³ белым³ валасам³. Побач з дзедам русая дзя¢чына, год сямнаццац³, з ямачкам³ на шчоках, з вачыма незвычайнай с³нявы — яго пра¢нучка

(В. Каваль).

²²². Згуб³лася двухгадовая дзя¢чынка. Завуць Валя. Апранута ¢ белую сукенку з с³н³м³ палоскам³. На галаве белая панама. На правай шчацэ бл³жэй да вуха невял³кая радз³мая пляма. Хто ведае, дзе знаходз³цца дзя¢чынка, прос³м паведам³ць...

¸Мастацкае ап³санне знешнасц³ — гэта адлюстраван-

¸¸ не выгляду чалавека: рыс яго твару, ф³гуры, м³м³к³, па-

¸ставы, адзення. Выкарысто¢ваецца п³сьменн³кам³ звы- ¸¸ чайна як адз³н са сродка¢ характарыстык³ героя. Мова

¸такога ап³сання вобразная, эмацыянальная, насычаная ¸¸ эп³тэтам³, пара¢нанням³, метафарам³; пераважаюць по¢-

¸ныя формы прыметн³ка¢ ³ дзеепрыметн³ка¢ у паз³цы³

¸¸ перад назо¢н³кам: ясныя шэрыя вочы, коратка пад-

¸стрыжаныя валасы ³ г. д.

104.Прачытайце азначэнн³ са «Сло¢н³ка эп³тэта¢ беларускай мовы» Н. В. Га¢рош. Выберыце з ³х тыя, як³я абазначаюць аб’екты¢ныя прыметы ³ могуць быць выкарыстаны ¢ любым стыл³.

В о ч ы: блак³тныя, в³льготна-ц¸мныя, в³льготныя, в³ш- н¸ва-чорныя, залатыя, калючыя, карыя, незвычайна ясныя, светлыя, с³н³я, чорныя, чысцютка-с³н³я, шэра-с³н³я, шэрыя, шэрыя з зелян³нкай, ярк³я, ясныя, амаль бясколерныя, выцв³лыя, пабляклыя, празрыстыя.

Т в а р: белы, румяны, светлы, смуглы, без адз³най крыв³нк³, бледнаваты, бледны, жо¢ты ад загару ³ рабац³ння, спалатнелы, шэры, круглявы, прада¢гаваты, тонк³, шырок³, востры, сух³, зашчац³нелы, маленьк³, схуднелы, хмуры.

П о з ³ р к: глыбок³, светлы, адкрыты, мужны, дз³к³, злы, ледзяны, насцярожаны, нервовы, нерухомы, неспакойны, пануры, халодны, цяжк³, по¢ны яснай мудрай глыб³н³.

Назав³це словы, з дапамогай як³х можна ап³саць знешнасць: а) чалавека вяс¸лага, з пачуцц¸м гумару; б) чалавека суровага.

56

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

105. Прачытайце. Абгрунтуйце, што тэкст адпавядае тыповай схеме ап³сання.

Найпрыгажэйшы чалавек бывае тады, кал³ ¸н не ведае пра гэта, кал³ ¸н не бачыць самога сябе. На жаль, нават часцей за ¢с¸ тады, кал³ яго н³хто не бачыць.

А дзед бы¢ прыгожы.

Без шапк³, у шэрай расхрыстанай на сух³х, загарэлых грудзях кашул³. Уп¸ршыся худым³ ³ пругк³м³ нагам³ ¢ рабрыну вял³кай лодк³, ¸н павол³ пагойдва¢ся ¢перад-назад, рытм³чна ¢змахва¢ цяжк³м³ в¸слам³. Белы маршчын³сты лоб над загарэлым³ скулам³ шчодра акроплены потам. С³выя валасы, прычасаныя перад ад’ездам у людз³, зно¢ растрэсл³ся, прынял³ свой звычайны беспарадак.

Прыгожы бы¢ поз³рк светла-блак³тных вачэй пад густым³ с³вым³ брывам³, вачэй адкрытых ³ чыстых, як само бясхмарнае неба. Прыгожы бы¢ ³ ¢весь гэты малюнак: вял³кая чорная лодка на вадзяной пустын³, а ¢ лодцы — дзед...

(Паводле Я. Брыля).

Якая асно¢ная думка тэксту?

Што вылучае а¢тар у знешнасц³ героя?

Як³м бачыцца вам гэты чалавек? Як ап³санне знешнасц³ дапамагае а¢тару раскрыць характар героя?

Як³м³ мастацк³м³ сродкам³ карыстаецца а¢тар пры ап³санн³ знешнасц³?

106. Нап³шыце сачыненне з элементам³ ап³сання знешнасц³ чалавека. Дайце загаловак свайму тэксту, каб перадаць яго асно¢ную думку.

Схема ап³сання знешнасц³ чалавека

1.Уступ, як³ перадае асно¢ную думку ап³сання.

2.Гало¢ная частка, у якой раскрываецца асно¢ная думка. Саста¢ныя частк³ ап³сання знешнасц³:

а) ф³гура, пастава, выгляд, валасы, вочы, нос, рот ³ г. д.; б) дзеянн³ (рух³), звязаныя з характарыстыкай саста¢-

ных частак ап³сання; в) характарыстыка чалавека, знешнасць якога ап³с-

ваецца.

3. Канцо¢ка — вывад пра таго, хто ап³сваецца.

57

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ПАДАГУЛЬНЕННЕ I С²СТЭМАТЫЗАЦЫЯ ВЫВУЧАНАГА

Кантрольныя пытанн³ ³ заданн³

1.Што называецца дзеепрыметн³кам?

2.Як³я граматычныя прыметы дзеяслова ³ прыметн³ка мае дзеепрыметн³к?

3.Што такое дзеепрыметн³кавы зварот? Як ¸н выдзяля-

ецца ¢ вусным ма¢ленн³ ³ на п³сьме?

4.Што маюць агульнага ³ чым адрозн³ваюцца по¢ныя

³каротк³я дзеепрыметн³к³?

5.Раскажыце пра ¢тварэнне ³ ¢жыванне дзеепрыметн³ка¢ незалежнага ³ залежнага стану ¢ беларускай мове.

6.Як³я дзеепрыметн³к³ залежнага стану прошлага часу ¢твараюцца з дапамогай суф³кса -н-, а як³я — з дапамо-

гай суф³кса¢ -ан- ³ -ен-. Прывядз³це прыклады.

7.Як п³шацца не (ня) з дзеепрыметн³кам³?

8.Раскажыце пра сэнсава-стыл³стычную ролю дзеепры-

ìåòí³êà¢.

107. Выкарысто¢ваючы адказы на кантрольныя пытанн³, падрыхтуйце л³нгв³стычнае паведамленне на тэму «Дзеепрыметн³к у беларускай мове». Саста¢це складаны план свайго выказвання ³ раскажыце паводле плана.

Марфалаг³чны разбор дзеепрыметн³ка

Ïà ð à ä à ê ð à ç á î ð ó

1.Часц³на мовы (дзеясло¢ная форма). Агульнае значэнне.

2.Марфалаг³чныя прыметы: пачатковая форма (назо¢- ны склон адз³ночнага л³ку мужчынскага роду); стан, тры-

ванне; час, по¢ная або кароткая форма, л³к, род, склон (для по¢ных дзеепрыметн³ка¢).

3. С³нтакс³чная роля.

Ó ç î ð ð à ç á î ð ó

Засну¢ пас¸лак анямелы, да¢но патушаны агн³ (Я. Колас).

58

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Вусны разбор

Анямелы (пас¸лак) — дзеясло¢ная форма — дзеепрыметн³к, абазначае прымету паводле дзеяння; пачатковая форма — анямелы; незалежнага стану, закончанага трывання; прошлага часу, по¢ны; ужыты ¢ форме адз³ночнага л³ку, мужчынскага роду, назо¢нага склону; у сказе з’я¢- ляецца азначэннем.

Патушаны (агн³) — дзеясло¢ная форма — дзеепрыметн³к, абазначае прымету паводле дзеяння; пачатковая форма — патушаны; залежнага стану, закончанага трывання; прошлага часу, каротк³; ужыты ¢ множным л³ку; у сказе з’я¢ляецца выказн³кам.

П³сьмовы разбор

Анямелы (пас¸лак) — дзеясло¢ная форма — дзеепрыметн³к, абазначае прымету паводле дзеяння; анямелы; незал. ст., зак. тр.; прош. ч., по¢ны; у адз. л., м. р., Н. скл.; азначэнне.

Патушаны (агн³) — дзеясло¢ная форма — дзеепрыметн³к, абазначае прымету паводле дзеяння; патушаны; зал. ст., зак. тр.; прош. ч., каротк³; у мн. л.; выказн³к.

108. Прачытайце тэкст, вызначце яго асно¢ную думку. Зраб³це марфалаг³чны разбор дзеепрыметн³ка¢ з тэксту (двух — п³сьмова, астатн³х — вусна).

ÀÁÅ˲ÑÊ

Гэта бы¢ прысадз³сты бетонны абел³ск* за штакетнаю абгародкаю, проста ³ без л³шняй выдумк³ змайстраваны рукам³ нейк³х мясцовых умельца¢. Выгляда¢ ¸н болей чым сц³пла, кал³ не сказаць бедна, цяпер нават у в¸сках ставяць куды прыгажэйшыя помн³к³. Пра¢да, пры ¢с¸й яго несамав³тасц³ не было ¢ ³м ³ знаку зак³нутасц³, хутчэй наадварот. Кольк³ я яго памята¢, за¢-

59

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

жды ¸н выгляда¢ старанна прыбраным ³ дагледжаным: у доле было чыста падмецена, пасыпана свежым пясочкам, а на невял³чкай, абкладзенай цагляным³ ражкам³ клумбачцы сц³пла ³ прыгожа стракацела штосьц³ з запозненай кветкавай драбнаты. Гэты трох³ вышэйшы за чалавечы рост абел³ск за як³х дзесяць год ужо некальк³ разо¢ мяня¢ свой колер: бы¢ то беласнежны, белены перад святам³ вапнаю, то зял¸ны, пад колер салдацк³х прылада¢ ³ збро³... Цяпер жа ¸н бы¢ проста шэры, ³, мус³ць, з ус³х ³ншых колера¢ гэты найболей ³шо¢ да ягоô аздобы. Абел³ск мяня¢ сва¸ абл³чча, нязменнай заставалася тольк³ чорная метал³чная шыльдачка на баку з пяццю на ¸й ³м¸нам³ (В. Быка¢).

Дзе ³ каму паста¢лены помн³к? Чаму гэты сц³плы помн³к называецца абел³скам?

Ап³шыце (вусна) помн³к, выкарыста¢шы дзеепрыметн³к³ ³ дзеепрыметн³кавыя звароты з тэксту.

109. Прачытайце. Знайдз³це сказ, у як³м выражана асно¢ная думка тэксту. Падрыхтуйцеся п³саць пад дыкто¢ку.

Недзе там, за пустыняй, за морам, была другая зямля. I ¸н не мог без яе. Яе не было тут, але яна была.

З атлусцелым³ панам³, з бяздушным³ ¢ладарам³ душ, са спаласаваным³ мужыкам³, з апляванай ³ забароненай мовай.

Але яшчэ ³ з паплавам³, ³ з с³н³м³ вербалозам³ на берагах рэк. Няхай няшчасная, няхай заб³тая ³ абылганая, але свая, найлепшая ¢ свеце, с³няя, чыстая, як першае каханне... (У. Караткев³ч).

Абазначце суф³ксы ¢ дзеепрыметн³ках.

Зраб³це марфалаг³чны разбор двух дзеепрыметн³ка¢ з тэксту (на выбар).

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования