Бел литерат - учебник 7 класс

Стары Н³чыпар каза¢ хлопчыкам, што памятае гэтую крын³чку змалку. Яна амаль не змян³лася за до¢г³я гады яго жыцця — такая ж, як ³ да¢ней, празрыстая ³ гаманл³вая. Вясновай яснай ран³цай, каза¢ ¸н, можна ¢бачыць, як н³зка пырхаюць, кружацца над ¸й птушк³, любуючыся сабой, як у люстэрку. ² кружацца, ³ спяваюць, прыхарошваючыся. А кал³ як³ злы паля¢н³чы-браканьер паран³ць у лесе беланогага прыгажуна лася, дык лось прыходз³ць сюды, п’е з крын³чк³, ³ рана не¢забаве загойваецца. Каза¢ яшчэ дзед Н³чыпар, н³быта ¢ летнюю месячную ноч расчэсвае каля яе свае ша¢кав³стыя косы русалка, выйша¢шы з глыб³нь Дзв³ны.

Што да птушак ³ лася, дык тое, можа быць, ³ пра¢да. А ¢ русалак Петрык не верыць. Старая гэта казка. Н³як³х русалак у Дзв³не няма, ды ³ наогул яны — выдумка. Ц³ мала што можа нагаварыць дзед Н³чыпар, адно зачап³ся з ³м ды распусц³ вушы!

...Бурл³ць, плюскоча крын³чка. Вербалоз прасц³рае да яе гонк³я гал³ны. ²мкл³вым³ ручайкам³ перал³ваецца, сцякае з яе ¢ Дзв³ну крыштальная вада, ³ магутная задумл³вая рака н³бы прыслухо¢- ваецца да яе гоману, булькату. Перал³ваецца, сцякае па ра¢чуках у траве ³ пяску вада, а крын³чка за¢с¸ды по¢ная. I кал³ Петрык праходз³ць ц³ спыняецца каля яе, яму здаецца, што яна расказвае нешта нязнанае, таямн³чае. I яшчэ — што яна жыв³ць Дзв³ну, ³ каб не было так³х крын³чак, не было б ³ той прыгажосц³, якой дыхае светлаплынная Дзв³на з яе раскошным³, гаманл³вым³ берагам³.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	31

?1. Чым адрозн³ваецца ¢рывак праза³чнага твора ад папярэдняга верша на тую ж тэму? Ц³ можна ¢ яго мове выдзел³ць так³я ж, як у вершы, ро¢ныя па колькасц³ складо¢ частк³, радк³? Ц³ ¸сць у ³м сугучныя словы, рыфмы?

2.Як лепш чытаць гэты тэкст: як ³ верш «Ру- чэй», эмацыянальна, з выразным захапленнем, ц³ спакойна, разважл³ва? Абгрунтуйце свой адказ.

3.Як³м³ сродкам³ ствараецца ¢ гэтым творы замал¸¢ка крын³чк³: шматл³к³м³ паэтычным³ выразам³ або пры дапамозе давол³ падрабязных ап³сання¢, аповеду, разважання¢ старога Н³чыпара, Петрыка?

4.Адшукайце гэтыя сродк³ мастацкага выя¢- лення ¢ тэксце. Падумайце, ц³ магл³ б быць у вершы так³я ап³санн³ ручая або крын³чк³:

Пад вербалозам бы¢ уб³ты ¢ зямлю альховы калок ³ на яго надзеты карэц, зроблены з бяросты старым пастухом Н³чыпарам. Чым яны «не падыходзяць» для верша?

5.Нап³шыце замал¸¢ку ц³ невял³кае апавяданне, падобнае да гэтага твора.

ÂÀѲËÜ ÁÛÊÀ¡

Незагойная рана

Буяе над абшарам³ сцюдз¸ны асенн³ вецер, змятае пад прызбы пажо¢клае л³сце, гайдае мокрае галл¸ ¢ садку. Гарэзным свавольн³кам выскаквае ¸н з-за вугло¢ на цесны панадворак, цярэб³ць саламяную страху хле¢чука, н³бы дурэючы, тузае па

32	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Тэкл³най сп³не блытаныя махры яе хустк³. Ад ветру ³ холаду ¢ старой макрэюць запалыя вочы, яна раз-пораз выпростваецца ³, прыстав³¢шы да чурбана высл³зганае тапарышча, ражком хустк³ выц³рае сл¸зы. Потым яна стомлена ¢здыхае ³ ак³двае поз³ркам тыя некальк³ паленца¢, што ¢жо адсечаны ад жардз³ны. Жанчына вельм³ стам³лася, а насекла стольк³, што не хоп³ць ³ разу прапал³ць у печы. Спачы¢шы з хв³л³ну ³ аддыха¢шыся, яна зно¢ прыступае нагой на тую жардз³ну ³ ¢змахвае вышчарбленай сякерай.

Над пустым бульбян³шчам Тэкл³нага агарода, над недал¸к³м выганам ³ дарогай, што, узбегшы на ¢згорак, хаваецца ¢ шэрай далечы, марудна па¢зе восеньск³ адвячорак. Некуды спяшаюцца ³мкл³выя пакудлачаныя хмары ¢ небе, за хатам³ ¢ в¸сцы трывожна бляе авечка, ³ недзе разважна гергечуць гус³.

Тэкля сячэ, адпачывае ¢ каротк³х перапынках ³ ¢весь час аз³рае дарогу. В³даць па ¢с³м, што яна кагосьц³ чакае, ³ гэтае чаканне балючым адб³ткам туг³ ³ надзе³ свец³цца ¢ яе слязл³вых вачах.

Нарэшце на пагорку з’я¢ляецца ³мкл³вая постаць велас³педыста, ³ Тэкля па нейк³х адной ¸й вядомых прыкметах пазнае ¢ ³м калгаснага п³сьманосца. Велас³педыст набл³жаецца абочынай дарог³, потым, ун³зе, пад пагоркам, злаз³ць з машыны, выводз³ць яе з калдоб³н ³ зно¢ сядае, локцем адк³ну¢шы на сп³ну цяжкую сваю сумку.

Па меры яго набл³жэння старую ¢с¸ больш ахопл³вае нецярпл³васць. Яна кладзе сякеру ³ з незагароджанага двара выходз³ць на гразкую вул³цу. Рук³ яе неспакойна блукаюць па грудзях, без

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	33

патрэбы абмацваюць св³тку, твар зморшчы¢ся ¢ пакутл³вым выразе чакання, ³ ¢ вачах — нясцерпная туга надзе³. Кал³ п³сьманосец звярну¢ з дарог³ ¢ вул³цу, жанчына па граз³ шкандыбае насустрач, н³бы баючыся, што ¸н без уваг³ абм³не яе.

П³сьманосец прыц³швае бег велас³педа, але не спыняецца, а ¢зня¢шы на жанчыну насуплены твар зморанага чалавека, груба папракае старую.

— Ну што ты мяне п³льнуеш ус¸? Няма ж табе н³чога. Н³чога няма! — крычыць ¸н у твар жанчы- не ³ зн³кае за рогам.

Старая н³бы камянее на месцы, до¢га яшчэ глядз³ць услед праезджаму, ³ ¢ вачах яе — боль ³ здз³¢ленне. Нейк³ час яна ста³ць так без сло¢ ³ без руху, аглушаная няласкай чалавека. «Н³чога няма», — шэпчуць яе засмяглыя пал³нялыя вусны, ³ жанчына павол³ ¢н³кае ¢ сэнс гэтых грубых сло¢. Разб³тай цяжкай хадою яна вяртаецца на панадворак да сва¸й сякеры, але не падымае яе, а до¢га ста³ць над жардз³най ³ ¢с¸ паз³рае ¢ ³мгл³стую далеч. Па яе пас³вераных рудых шчоках ц³ха коцяцца сл¸зы.

Яна до¢га яшчэ глядз³ць на сумны пагорак, гразкую дарогу ³ бачыць над гэтай мясц³най ц¸плы л³пеньск³ дзень, высокае яснае неба ³ густое жыта абапал дарог³. Гэта было ¢ той, ужо дал¸к³, памятны год, кал³ пачалася вайна. I тады яна таксама стаяла тут ³ з роспаччу ¢ сэрцы паз³рала на гэты шлях, а ног³ яе ³мкнул³ся бегчы туды, за ³м, адз³ным сынам, яе Васем. Шпаркай хадой рухавага чалавека ¸н хутка аддаля¢ся, па самыя плечы затулены ¢малотнай высокай збажыной, не аз³рну¢ся, аж покуль не адышо¢ся дал¸ка. А яна, не адры-

34	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ваючы ад яго поз³рку, несц³хана галас³ла, вочы засц³лал³ сл¸зы ³ не давал³ нагледзецца апошн³ раз на сваю васямнаццац³гадовую надзею, сва¸ шчасце, частку яе матчынага сэрца. Тольк³ пасля ¸н спын³¢ся, павярну¢ся да матк³, да роднай хаты ³ в¸ск³, пастая¢ так, памаха¢ рукой, бы навек разв³тва¢ся з ус³м родным, сва³м маленствам, маладосцю, ³ потым хутка зн³к за пагоркам.

I çí³ê, â³äàöü, íàçà¢ñ¸äû...

Шаснаццаць страшных, нясцерпных год штогадз³нным болем адмерал³ свой л³к у матчыным сэрцы. Шаснаццаць год чакання, надзей, незабы¢- нага трывожнага спадзявання. Часам прыходз³л³ п³сьмы ¢ розных канвертах ³ з зус³м аднолькавым зместам: радавы Сподак Вас³ль ²ванав³ч у сп³сах заб³тых ³ прапа¢шых без вестак не значыцца. Яны бянтэжыл³ ³ абнадзейвал³, гэтыя п³сьмы, але ³шо¢ час, а надзе³ не спра¢джвал³ся. Суседз³ часам казал³ такое, супраць чаго з ус¸й матчынай с³лай пратэставала сэрца, якое верыла ³ чакала ¢дзень ³ ¢начы. Гэтая вера трымала старую ¢ жыцц³, вымушала на клопаты аб сабе, але ж гэтульк³ год м³нала дарэмна...

Тым часам марудна цямнела, далячынь спав³лася шэрай смугою, у паветры заснавала надакуч- л³вая восеньская золь1. Абудз³¢шыся ад задумення, старая сабрала на руку нарыхтаваныя паленцы ³, крану¢шы закрутку сенца¢, увайшла ¢ хату. Тут было ¢жо ц¸мна, ледзь свяц³лася ¢ па¢змроку абшкрэбаная, закураная печ, стул³¢ся ¢ куце стол ³ дзве ла¢к³ — уся хатняя абстано¢ка. Светлым³

_________

1 Золь — непагадзь, сырое, халоднае надвор’е.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	35

квадрац³нам³ с³нел³ яшчэ два акенцы, у адным чарнела заткнутая шыба. Старая паклала ля печы дровы, прыслухалася да зна¸май ц³шын³ пустой хаты ³, не распранаючыся, апусц³лася на ла¢ку. Так яна сядзела до¢га, думала ¢с¸ пра адно ³ тое ж: дзе ¸н, ц³ жывы, ц³ не?

Спакваля змрок зус³м затул³¢ пакой, тольк³ ¢с¸ яшчэ бялела ля парога печ ды шарэл³ вокны. Тэкля ¢с¸ сядзела не кратаючыся, скла¢шы на каленях рук³ ³ сх³л³¢шы ¢ задуме гола¢. Яна моцна скаланулася, кал³ на ганку грукнул³ нечыя крок³, ³, як за¢с¸ды на ¢сяляк³ стук, абамлела яе сэрца. «¨н!» Не маючы ¢жо с³лы ¢скочыць ³ к³нуцца насустрач, яна застыла ¢ напружаным пакутным ча- канн³. Нехта ¢вайшо¢ у сенцы, зашкрэба¢ рукой па сцяне, шукаючы клямку. I хутка адчын³¢ дзверы. «Ня¢жо, ня¢жо, ня¢жо?» — у нямым запытанн³ стукала сэрца ³ прагнула, каб было так. Але спадзяванн³ жанчыны хутка рушыл³ся.

—Ц³ тут вы, ц¸тка? — пачу¢ся з парога зна¸мы голас суседскай дзя¢чыны Ульянк³.

Збянтэжаная неспадзяванасцю, Тэкля ма¢чала, не ¢ стане супако³ць да¢н³ прывычны боль.

—Што ж гэта вы лямпы не пал³це? А я прыйшла па запалк³, кал³ багаты. У нас, каб на ³х л³ха, гэтыя курцы за дзень усе павыцягал³. Не накупляешся на ³х, дымакура¢.

Тэкля мо¢чк³ слухала ³ не чула дзявочай гамонк³, у галаве яе плыл³ маркотныя да¢н³я думк³. Неяк ня¢цямна старая намацала на прыпечку няпо¢ны карабок запалак, аддала дзя¢чыне. Тая ¢с¸ балбатала пра тое ды гэта, а потым, н³бы адчу¢шы, як дал¸ка яе размова ад сэрца жанчыны, змо¢кла ³, ужо ¢зя¢шыся за клямку, уздыхнула:

36	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Не мучцеся вы ¢жо. Што ж зроб³ш? Кал³ дзе жывы, дык вернецца. А кал³ не...

Кал³ не, дык трэба забыцца ¢жо.

—Ц³ ж можна забыцца? — пакутл³ва адгукнулася Тэкля. — Кал³ б хоць ведала, што няма, дык лягчэй было б. А так вось... У за¢трашн³ дзян¸к якраз нарадз³¢ся ¸н, перад Пакровам³. Нарадз³¢ся на белы свет, а шчасцейка, в³даць, не суджана было. Ляжаць, можа, дзе адны костачк³ — ведаць бы хоць,

óякой зямельцы — ц³ ¢ сва¸й, ц³ — крый божа —

óнямецкай.

Дзя¢чына ня¸мка пераступ³ла ля парога, баю- чыся, што старая расплачацца ³ немаведама як тады супако³ць яе матчына гора. Але працяглы боль ужо высушы¢ сл¸зы старой Тэкл³, тольк³ сэрца гарэла ад нясцерпнай пакуты.

У гэты вечар яна не пал³ла ¢ грубцы ³ не засвяц³ла лямпы. Яна ¢злезла на печ, трох³ яшчэ ц¸п- лую зранку, ³, накры¢шыся св³ткай, скурчылася на ¢скрайку. Яна не заснула, ды ³ не намагалася зраб³ць гэта, а ляжала так, не заплюшчваючы вачэй, ³ ¢ змроку хаты перад ¸й па¢ставал³ да¢н³я, але незабы¢ныя малюнк³.

...¨н нарадз³¢ся ¢ гэтк³ ж, як с¸ння, ветраны восеньск³ дзень — маленьк³ крыкл³вы хлопчык. Бацька тольк³ што перахварэ¢ на тыф, ужо ¢зня¢ся, хадз³¢, але бы¢ яшчэ кволы ³ слабы. Першы сынок ста¢ вял³кай уцехай у гэтай крайняй у в¸сцы хац³не. Абое з бацькам яны выняньчыл³, выхадз³л³ яго, радавал³ся яго першым крокам ³ першым словам. ²шо¢ не¢заметку час, ³ рос бялявы, ц³хмяны хлоп- чык — ласкавы, вел³калобы, жвавы. У пяць год ¸н ездз³¢ з бацькам у поле, на начлег, пасв³¢ гус³,

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	37

а потым, кал³ нарадз³лася Марыська, ста¢ нянь- чыць яе. Вучы¢ся ¸н добра, на святы прынос³¢ маленьк³я школьныя прэм³³: сшытк³, пенал, каляровыя ало¢к³. Суседз³ хвал³л³ сына, ³ часта матчына сэрца мацней б³лася ад радасц³.

I Вас³лька пасля школы пада¢ся далей, у гарадск³ тэхн³кум, дзе вучыл³ся на наста¢н³ка¢. Тады ж яна зведала першы боль ростан³ ³ першую чаро¢- ную радасць сустрэчы. ¨н бы¢ зус³м яшчэ падлетак, а ¢жо яго паважал³ ¢ в¸сцы, суседк³ зайздросц³л³ Тэкл³, мужчыны хвал³л³ сына, а ¸н ус¸, як ³ ¢ дзяц³нстве, бы¢ ц³хмяны, сарамл³вы ³ стрымана ласкавы з мац³. Яна тады ¢жо засталася адна — бацька няшмат пражы¢ са слабым здаро¢ем ³ неяк пам¸р напрадвесн³. У той год Вас³лька канча¢ вучобу, пастале¢, падрос, разда¢ся ¢ плячах. I адной- чы, на нейкае свята, у час яго кароткага гасцявання дома, адчула мац³, што ¢жо скончылася дзяц³нства яе белагаловага хлапчука ³ з ³м — яе, матчына, улада над сынам.

¨й добра памятны той ц¸плы майск³ адвячорак, кал³ ¢ паветры пахла таполяй, маладым бярозавым л³сцем. Гудзел³ на панадворку хрушчы, недзе ¢ в¸сцы гра¢ гармон³к, ³ яна, успомн³¢шы, што трэба да вечарынк³ накарм³ць сына, пайшла за хату ¢ агародчык гукнуць яго. ¨н там чыта¢ нешта, але кал³ мац³ ¢бачыла яго, Вас³ль, безуважны да кн³г³, неяк устрывожана ³ п³льна паз³ра¢ з-пад раб³ны на палымяны разл³¢ зары. Мац³ пяшчотна пакл³кала, але ¸н не паварушы¢ся нават, ус¸ глядзе¢ на захад, а потым азва¢ся ³ сказа¢ такое, што наза¢ж- ды разбурыла спакой у матчыным сэрцы:

38	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Мама, глянь: бачыш, як³ захад? Пра¢да, падобна на вял³знае пажарышча? А, бадай, ³ сапра¢ды запалае зямля. Вайна будзе, мамачка. Я пайду туды, застанецеся вы з Марыськай.

Яна моцна спалохалася, памятае, зразуме¢шы страшны сэнс тых сло¢, заплакала, а ¸н ускочы¢, абня¢ яе ³ супакойва¢ як мог, кажучы, што, можа, яшчэ ¢ладкуецца ¢с¸ пац³ху. Але кал³ яна сц³хла, працяла благое прадчуванне, ¸н сказа¢ ужо сур’¸з- на ³ цв¸рда, як узмужнелы, сталы мужчына:

—Ус¸ ж, кал³ што здарыцца, я пайду, мама. Прызавуць ц³ не, а пайду: так трэба.

Яна не разумела ¢сяго, але верыла, што кал³ каза¢ ¸н гэта, то сапра¢ды так трэба было, ³ не адгаворвала, не ¢прошвала яго. I ¢с¸ ж у сэрцы яе ¸н застава¢ся маленьк³м добрым белагаловым хлоп- чыкам, якому патрэбна была яе любо¢ ³ яе клопат. Ус¸ здавалася ¸й у страшныя гады вайны, што яму недзе цяжка, што ¸н знемагае ад болю, ад сцюжы, ад голаду. I яна не знаходз³ла сабе месца ¢ хаце — хацелася бегчы, знайсц³ яго, памагчы, прыняць частку яго цяжару на свае плечы. Але куды было бегчы ³ дзе шукаць?

²шл³ гады. Яны несл³ роспач, радзей кароткую, як пробл³ск восеньскага сонца, радасць. Людз³ прыходз³л³ з вайны, з партызан, мног³я был³ паранены, але жывыя, за друг³х прыйшл³ вестк³ аб ³х г³бел³. Па ³х паплакал³ мац³ ³ патроху супако³л³ся — стра- чанага не вернеш. Тэкля ж ус¸ чакала — до¢га, цярпл³ва, без скарга¢, а ¸н не ³шо¢, не адзыва¢ся. Яе суцяшал³ суседз³, кольк³ разо¢ угаворвала Марыська, якая ¢жо выйшла замуж ³ жыла ¢ дал¸кай в¸сцы. Зяць пры кожнай сустрэчы цярпл³ва запра-

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	39

ша¢ яе да сябе — там гадавал³ся ¢нук³, ³ яна была дужа патрэбна. Але Тэкля ¢с¸ не магла адцурацца хац³ны, дзе нарадз³¢ся сын ³ якую яна ¢парта до¢- г³я гады берагла для яго.

У хаце пакрысе ¢стал¸¢ваецца сляпая асенняя ноч, глухая ц³ш, апроч Тэкл³ тут н³кога няма. Бы¢ некал³ кот, ды ³ той зв¸¢ся чамусьц³. Вял³кае гора прыб³ла ¢сяк³ ³нтарэс да жыцця, зламала характар, спарахн³ла душу — н³чога ням³ла цяпер старой адз³нокай жанчыне.

Яна ¢с¸ ляжыць, расплюшчы¢шы вочы, думае свае невяс¸лыя думы ³ напружана ¢слухо¢ваецца. Так ужо прывыкла за шаснаццаць год ³ трывог, ³ чакання¢ — слухаць кожны шолах ³ кожны гук у вакол³цы.

Але ¢сюды ц³ха, тольк³ шамац³ць у страсе халодны вецер ды недзе на дарозе гудзе машына. Яна, в³даць, набл³жаецца, буксуе, пэ¢на, у калдоб³нах тых, ля пагорка. Знячэ¢ку с³няватае дрыготкае святло яе фар сл³згае па вокнах ³ кладзе ¢ куце пад столлю вузенькую бл³скучую паску. Машына гудзе бл³жэй, паска павол³ сунецца на закураных, патрэсканых бярвеннях, шырэе; з’я¢ляюцца чорныя палосы рамы, ³ вось ужо на сцяне — бл³скучы косы адб³так Тэкл³нага акна з адной чорнай заткнутаю шыбай. Акно ¢с¸ хутчэй сл³згае па сцяне ¢ друг³ кут ³ ¢рэшце зн³кае, асвяц³¢шы на момант вял³зны цв³к ³ ка¢нер павешанага на ³м кажушка. У хаце зно¢ роб³цца ц¸мна, машына з цяжк³м ляскатам ³ гулам м³нае Тэкл³н падворак.

Тэкля нерухома слухае, думае сва¸ ³ раптам усхопл³ваецца ад новай надзе³. А можа, гэта ¸н, можа, ¸н са станцы³ прыеха¢, ста³ць цяпер ля род-

40	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования