- •Қазақстан ресей империясының құрамында
- •§ 1. Ресейлік отарлаудың ерекшеліктері
- •§ 2. Ресейдің қол астына өткенге дейінгі қазақ елінің жағдайы
- •§ 3. Ресей протектораттығын қабылдау
- •§ 4. Қазақ-қытай қарым-қатынасы. Абылай хан
- •§ 5. Патша үкіметінің хvііі ғ. Екінші жартысындағы қазақстандағы отарлық шаралары
- •§ 6. Қазақ халқының саяси тәуелсіздігін жоғалтуы
- •§7. Қазақстанды ресейдің жаулап алуының аяқталуы
- •§§ 8—9. Хіх ғ. 60—90-жылдарындағы ресейдің қазақстандағы әкімшілік, сот реформалары
- •§ 10. Хіх ғ. Екінші жартысында қазақстанға капиталистік қатынастардың енуі және дамуы
- •§ 11. Қазақстанның ресей империясының шикізат базасына айналуы
- •Іі тарау. Қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы ұлт-азаттық күресі
- •§ 12. Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыстардың даму кезеңдері, ерекшеліктері, тарихи маңызы
- •§ 13. Қазақ халқының жоңғар басқыншыларына қарсы азаттық күресі
- •§ 14. Қазақ-жоңғар соғысының тарихи қайраткерлері
- •§ 15. Хііі ғасырдың соңғы жартысындағы ресей отаршылдығына қарсы ұлт-азаттық қозғалыстар
- •§§ 16—17. Хіх ғ. Бірінші жартысындағы ұлт-азаттық қозғалыстар
- •§ 18. Исатай тайманұлы және махамбет өтемісұлы бастаған ішкі (бөкей) ордадағы ұлт-азаттық көтеріліс
- •§ 19. Хіх ғасырдың 50-жылдарындағы қазақ шаруаларының патша отаршылдық саясатына қарсы күресі
- •§ 20. 1869—1870 Жж. Орал, торғай облыстарындағы және маңғыстау қазақтарының отаршылдыққа қарсы күресі
- •§ 21. Қазақстан ресейдегі бірінші буржуазиялық-демократиялық революция жылдарында
- •§ 22. 1916 Жылғы қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалыс
- •§ 23. 1917 Жылғы ақпан және қазан революциялары тұсындағы қазақстан
- •Ііі тарау. Хх ғасыр басындағы қазақстандағы саяси партиялар мен ұйымдар
- •§ 24. Қазақстан хх ғасырдың бас кезіндегі жалпыимпериялық дағдарыстар тұсында
- •§§25—26. Қазақстандағы саяси партиялар
- •§ 27. Алашорда үкіметі
- •Іv тарау. 1920—1930 жылдардағы қазақстан
- •§ 28. Қазақстандағы ұжымдастыру
- •§ 29. Голощекин геноциді
- •§ 30. Қазақтардың атамекенінен ауа көшуі
- •§ 31. Қазақстандағы индустрияландыру
- •Іx тарау. Тәуелсіз қазақстан республикасы (1991—2000 )
- •§ 59. Қазақстан республикасы саяси жүйесіндегі өзгерістер
- •§ 60. Қазақстандағы сайлау жүйесі
- •§ 61. Нарықтық экономика қатынастары
- •§ 62. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты
- •§ 63. Тәуелсіз қазақстан республикасындағы ұлт саясаты
- •§ 64. Қазақстан және дүниежүзілік қауымдастық
- •§ 65. Тәуелсіз қазақстанның ғылымы, білімі және мәдениеті
- •V тарау. 1920—1930 жылдардағы қоғамдық-саяси өмір
- •§ 32. Қазақстандағы мәдени революция
- •§ 33. Саяси ағарту мен мектеп жүйесінің құрылуы
- •§ 34. Қазақстанда білім беру жүйесінің қалыптасуы
- •§ 35. Ғылымның дамуы
- •§1. Қырғыз өлкесін зерттеу қоғамының мақсаты — жергілікті өлкені жан-жақты зерттеу, өз мүшелерінің ғылыми қызметіне көмектесу және жергілікті өлке туралы мәліметтерді кеңінен тарату.
- •§2. Қоғамның әрекет ету ауданы Қырғыз республикасының аумағы болып табылады.
- •§ 36. Хх ғасырдың 20—30-жылдарындағы әдебиет
- •§ 1. Қоғамның мақсаты қазақ халқының мәдени дамуына мынандай жолдармен:
- •§§ 37—38. 1920—1930 Жылдардағы қазақстан өнері
- •§ 39. Қасіретті жылдар
- •Vі тарау. Қазақстандағы партия және жастар ұйымдары
- •§ 40. Қазақстан коммунистік партиясы
- •§§ 41—42. Қазақстан — ксро-ның құрамдас бөлігі
- •§§ 43—44. Қазақстан компартиясы басқару органдарының қызметі
- •§ 45. Экологиялық жағдайдың нашарлауы
- •§ 46. Қазақстандағы балалар және комсомол ұйымдары
- •Vіі тарау. Қазақстанда тұратын өзге ұлттар мен этностық топтар
- •§ 47. Патша өкіметінің көші-қон саясаты
- •§§ 48—49. Кеңес өкіметінің көші-қон саясаты. Халықтар депортациясы
- •§ 50. Кеңестік дәуірдегі жоспарлы миграциялар
- •§51. Қазақстандағы көп ұлттылық
- •§ 52. Қазақстан халықтарының ассамблеясы
- •Vііі тарау. Қазақ диаспорасы
- •§ 53. Диаспорология және диаспора ұғымы
- •§ 54. Қазақтардың шетке ауа көшу кезеңдері
- •§ 55. Тмд елдеріндегі қазақтар
- •§ 56. Алыс шет елдердегі қазақтар
- •§ 57. Қазақтардың дүниежүзілік құрылтайы
- •§ 58. Шет елдердегі қазақтардың атамекеніне оралу проблемалары
Vііі тарау. Қазақ диаспорасы
§ 53. Диаспорология және диаспора ұғымы
Диаспорология ғылымы нені зерттейді. Қазақстанда диаспорология ғылымының дамуы көптеген себептерге байланысты тарихи Отаны шегінен асып кетуге мәжбүр болған халықтар тарихын тереңірек зерттеуге байланысты болды. Тәуелсіз даму жылдарында Қазақстанның көп ұлтты құрамының қалыптасу тарихын зерттеуге қадам жасалды. Еліміздің қазіргі тарих ғылымында қазақ диаспорасының пайда болуы және даму проблемаларын зерттеу жеке бағыт болып қалыптасты. Қазақ диаспорасы проблемаларын зерттеумен тарих ғылымы ғана емес, этнология, демография, ұлттық психология, жекелеген диаспоралар мәдениеті, т.б. ғылымдар айналысуда. Бұл ғылыми салалардың бәрі қазақ этносын өздеріне тән әдіс-тәсілдермен жан-жақты зерттеу үстінде.
Диаспорология осы аталған ғылыми бағыттар жинаған деректерге талдау жасайды. Сөйтіп, белгілі бір бөлігі өзінің этностық отанынан тыс өмір сүріп жатқан этнос туралы тұтас білімдер жүйесін қалыптастырады. Басты мәліметтерге диаспораның қалыптасу себептері мен кезеңдері туралы тарихи фактілер мен оқиғалар, диаспораның мәдениеті, дәстүрі, тұрмысы, саны туралы цифрлық сипаттамасы, жас-жыныстық, кәсіби құрамы, т.б. деректер алынады.
Сөйтіп, Қазақстаннан тыс жерде өмір сүріп жатқан қазақтардың басым бөлігін қазақ ирреденталарына жатқызуға болады.
Қазақ диаспорасы қазақтардың Қытайға, Орта Азия мемлекеттеріне, Ауғанстан, Иранға, одан әрі Үндістан, Пәкстан, Түркияға қоныс аударуының нәтижесінде дүниеге келді.
Қазақ диаспорасы бір текті емес, әр типті, өйткені ол ұзақ уақыт бойына, әрқилы жағдайларда қалыптасты. Қазақ диаспорасы саяси күштеу шараларының салдарынан және соған мәжбүрліктен пайда болды. 1960 ж. дейін саяси қысым көрсетудің салдарынан болған мәжбүрлік миграциялары, 1960 жылдардан кейін экономикалық себептермен, неғұрлым жоғары өмір деңгейін іздеген еркін миграцияларға ауысты. Мәселен, қазақтар Батыс Еуропа, АҚШ сияқты елдерге белгілі бір мерзімге жұмыс істеуге кете бастады.
Сонымен қатар, 1960 жылдарға дейін дүние жүзі бойынша қазақтардың көшіп-қонуы жаппай сипат алса, одан кейінгі кезеңде жекелеген адамдардың орын ауыстыруына ұласты. Сондықтан Батыс Еуропа мен Араб, АҚШ елдеріндегі қазақтар шашырап орналасқан. Бірақ Түркия сияқты Азия елдерінде қазақ диаспорасының үлкен шоғырларын да кездестіруге болады.
Ал жалпы қазақ диаспорасын пайда болу мерзімі мен шығу тегіне байланыссыз біріктіретін нәрсе — бұл өзінің қазақ этносына жататынын мойындауы, рулық бөлінісі және этностық тілін сақтап қалуы. Қазақ диаспорасына тән сипат — өзі өмір сүріп жатқан елде, саны жағынан еш жерде артықшылық болмаса да, өзін сақтап қала алғандығы. Зерттеушілер қазақ халқының өзіне жат әлеуметтік-экономикалық және мәдени жағдайларға тез бейімделіп кетуін көшпелі өмір салтына тән дүниетанымдық мұрасы деп есептейді. Көшпелі қоғам сыртқы және ішкі жағдайларға икемделуге бейім ашық жүйе болып табылады. Қазақтар өзінің тектік, рулық бөлінісін қатаң сақтай отырып, дүниені танудың әралуандық сипатындағы өзге діндер мен өзге мәдениетті кеңінен қабылдай алатын ділі бар халық.
Қазіргі диаспорология гуманитарлық ғылымның ең бір қызықты бағыты, өйткені қазақ диаспорасының қалыптасу және даму проблемасы әлі толық зерттелген жоқ. Бүгінгі қазақ диаспорасы — сыртқы әсерлерге байланысты өзгеріп отыратын тірі организм.
Диаспорология (грек тілінен аударғанда “диаспора” — шашырау, “логос” — білім) — қандай да бір халықтың тарихи отаны шегінен тыс жерде орналасу, қалыптасу себептері, кезеңдері мен бағыттары, тарихы, өзге мәдени этностық ортаға бейімделу және өмір сүруі әдістері туралы ғылым.
Диаспора халықтың тарихи жағдайларға байланысты көшіп-қонуынан пайда болады. Миграция (көші-қон) қандай да бір этнос өкілдерін мүлде жат өркениет кеңістігіне алып келеді. Миграцияны көшу себептеріне қарай үш топқа бөледі: 1) классикалық (неғұрлым жоғары өмір деңгейін іздеу); 2) жанжалдық (билік басындағылардың саяси және экономикалық қысым көрсетуі салдарынан); 3) жүйелік (көптеген себептер). Миграция көшу себептеріне және саяси ортадағы өзгерістерге орай тұрақты немесе уақытша болуы мүмкін. Қайта оралусыз сипаттағы қоныс аударуды — эмиграция, ал кейін қайтып оралатындай белгілі бір мерзімге қоныс аударуды — иммиграция деп анықтайды. Әрқилы тарихи кезеңдердегі эмиграция және иммиграция себептеріне талдау жасау диаспораның пайда болу үрдісін сипаттауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезеңде барлық саяси, экономикалық және мәдени үрдістер ғаламдық сипат алған жағдайда диаспора рөлі мен мәніне де көзқарас өзгерген. Диаспора қазіргі жағдайда тарихи отанымен және өзі өмір сүріп жатқан елдің өмірімен тығыз байланыста қарастырылады.
Орналасу ауданына, шоғырлана өмір сүруіне, саны мен даму деңгейі (білім, мәдени, экономикалық) жағдайына қарай диаспора мемлекеттер арасындағы қарым-қатынас, ынтымақтастықты күшейтуге әсер етуі мүмкін. Ал этностық отанының билік басындағылары арандатқан жағдайда диаспора жанжал көзіне де айнала алады. Сондықтан диаспораның даму тарихын зерттеудің көптеген елдер үшін сыртқы саясатын жүзеге асыруда айтарлықтай маңызы бар.
Диаспорология жеке ғылыми бағыт ретінде жеке нәрсені — қандай да бір этностың тарихи отанынан тыс жерге орналасу тарихын зерттейді. Қазіргі жағдайда тарихи отан шекарасы мемлекеттің саяси картада көрсетілген шекарасымен әрқашан да сәйкес келе бермейді. Бұл мемлекеттер шекарасы белгіленген кездегі әрекет еткен халықаралық құқық нормаларына сәйкес тарихи үрдістерге байланысты.
Қазақ “ирредентасы” және “диаспорасы” ұғымы. Бүгінде әр түрлі мемлекеттер қарым-қатынасындағы тұрақтылық қазіргі халықаралық құқықтар нормасын сақтауға негізделеді. Халықаралық құқықтың негізгі қағидасы (постулаты) мемлекеттердің аумақтық тұтастығын сақтау болып табылады. Алайда бұл диаспорологиядағы ирреденталар қалыптасуы мен пайда болуы мәселесін ғылыми зерттеуге тыйым салмайды.
Ирредента дегеніміз — этностың өз тарихи отанында тұрып жатқан, алайда ол аумақ көптеген әр түрлі жағдайларға байланысты өзге ел құрамында қалған өкілдері немесе этностық азшылық.
Қазақтардың Қазақстаннан тыс жерлерге орналасуы қазақ халқының өміріндегі бірқатар ірі тарихи оқиғаларға байланысты. Бұл үрдіс айтарлықтай көп уақытты — ХVІІ—ХVІІІ ғасырлардан ХХ ғ. ортасына дейінгі кезеңді қамтиды. Осы кезең оқиғалары қазақ диаспорасын қалыптастыруға негіз салды.
1997 ж. 11 шілдедегі “Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы” заңында мынандай анықтама берілген: ...“диаспора — халықтың өзінің тарихи отанынан тыс жерде өмір сүретін бір бөлігі (этностық тобы)”.
Қазақтардың қазіргі Қазақстаннан тыс жерлерге орналасу кезеңін зерттеу көрсеткеніндей, қазақ диаспорасы өкілдерінің белгілі бір өкілдері әр түрлі тарихи кезеңдерде Қазақстаннан бөлініп, көрші мемлекеттер құрамына енген аумақтарда өмір сүреді екен. Қазіргі тарих ғылымында мұндай тұрғындарға ирредента деген анықтама берілген. Ирредента дегеніміз — тарихи оқиғалар барысында өзге мемлекет құрамына ауысқан жерде тұратын этностық топ, яғни, басқа мемлекеттің құрамында болса да, өз атамекенінде тұрып жатқандар.
Қытайдағы қазақ ирредентасы ХVІІ ғасырда қазақ-жоңғар соғыстары кезінде басталып, ХІХ ғасырдың екінші жартысында — Ресей-Қытай шекарасын белгілеу кезеңінде жалғасқан. Ресейдегі қазақ ирредентасы ХVІІІ—ХІХ ғасырларда Ресей империясының қазақ жерін отарлауы кезінде қалыптасты. Батыс, Солтүстік және Шығыс Қазақстан шекарасындағы жерлердің 1921 жылғы әкімшілік шекара белгілеу кезінде РСФСР пайдасына бекітілуі Ресейдегі қазақ ирредентасы қалыптасуына нүкте қойды. Орта Азиядағы қазақ ирредентасы 1918 ж. Түркістан АКСР-і және 1920 ж. Қазақ АКСР-і құрылуымен байланысты. Бұл бағыттағы келесі қадам 1924—1925 жж. Орта Азия мен Қазақстан аумақтарын ұлттық-мемлекеттік межелеу болды.
Қазақстан аумағынан тыс жерлерде шамамен 4,5 млн қазақ тұрып жатыр. Олардың 1/5 бөлігі ғана диаспораға жатады, ал қалған бөлігі қазақ ирредентасы болып табылады. Демек, Қазақстандағы 8 миллиондай қазақтың тең жартысына дерлігін құрайды. Қазақ ирредентасының аса кең ауқымдылығы соншалық, басқа елге қарасты болғанымен, өз атамекенінде тұрып жатқандардың ішінде Ирандағы әзірбайжандардан кейін, Қытайдағы қазақтар екінші орынды алады.
Ал шет елдердегі ұлттық автономиялық құрылымдары жағынан тіптен алда тұр. Өйткені олардың көпшілігі өзінің ежелгі атамекенінің байырғы тұрғындары болғандықтан, мәселен Қытайда ұлттық үш облыс, екі округ, бір уезді иеленіп отыр. Ал Монғолияда бір Баян Өлгий аймағында орналасқан.