- •Беларускі дзяржаўны універсітэт
- •9.Сажалкі
- •10. Кар’ерныя вадаёмы
- •Прадмова
- •П.С. Лопух
- •1. Гідраграфія як частка гідралогіі сушы
- •2. Водныя рэсурсы Беларусі і спецыфіка іх выкарыстання
- •2.1. Паняцці аб водных рэсурсах.
- •2.2. Агульная характэрыстыка водных рэсурсаў Беларусі
- •Размеркаванне водных рэсурсаў некаторых краін
- •Колькасць рэк Беларусі і іх даўжыня
- •Аб’ёмы вады і плошча воднай паверхні вадатокаў і вадаёмаў Беларусі
- •Перыяды аднаўлення вады на Зямлі
- •2.3. Размеркаванне сцёку па порам года
- •2.4 Размеркаванне сцёку па тэрыторыі Беларусі
- •Працягласць стаяння вады на пойме некаторых рэк и азёр Беларусі (па б.У. Фашчэўскаму, 1996)
- •3. Гісторыя фарміравання і сучасныя тэндэнцыі
- •3.1. Сувязь сучаснай гідраграфіі з тэктонікай
- •3.2 Развіццё гідраграфічнай сеткі у галацэне
- •3.3 Роля сучасных геамарфалагічных і рэчышчавых працэсаў, інжынерна-гаспадарчай дзейнасці у фарміраванні сучаснай гідраграфічнай сеткі
- •3.3.1. Роль сучасных геамарфалагічных працэссаў у фарміраванні гідраграфічнай сеткі
- •3.3.2. Сучасныя рэчышчавяыя працэссы і іх уплыў на фарміраванне рэчышчавай сеткі
- •3.3.3 Змяненне рэчышчавых працэсаў і пераутварэнне рэчышчаў у выніку інжынерна-гаспадарчай дзейнасці
- •4. Гідралагічнае раянаванне тэрыторыі Беларусі
- •4.1 Прынцыпы гідралагічнага раянвання.
- •4.2 Характарыстыка гідралагічных раёнаў
- •Гушчыня рачной сеткі 0,40 км/км2. Рэчышчы устойлівыя, слаба звілістыя. Ухілы малых рэк 0,8 – 1,5 о/оо, сярэдніх — 0,3 – 0,5 о/оо.
- •5. Азёры і азёрна-рачныя сістэмы
- •Количество озёр Беларуси и объем водной массы по градациям площадей (о.Ф. Якушко, б.П. Власов и др., 1995).
- •Распределение озер и озёрность по областям Беларуси (б.В. Курзо, с.В. Богданов, 1989)
- •6. Каналы
- •6.1. Дняпроўска-Бугскі водны шлях.
- •6.2. Беразінская водная сістэма.
- •6.3. Аўгустоўская водная сістэма.
- •6.4. Вілейска-Мінская водная сістэма.
- •6.5. Сляпянская водная сістэма.
- •6.6. Мікашэвічскі канал.
- •6.7. Меліяратыўныя каналы.
- •7. Асноўныя элементы і характырыстыка рачной сеткі Беларусі
- •7.1 Асноўныя элементы рачной сеткі
- •7.2. Гідраграфічныя характарыстыкі рачнога басейна
- •7.3. Агульная характарыстыка гідраграфічнай сеткі Беларусі
- •8. Вадасховішчы
- •8.1. Агульная характарыстыка.
- •8.2. Размеркаванне вадасховішчаў па басейнам рэк
- •8.3. Гідрамарфалагічныя асаблівасці вадасховішчаў.
- •8.4. Воднагаспадарчы баланс вадасховішчаў.
- •8.5. Зарстанне вадасховішчаў
- •9. Сажалкі
- •9.1 Тыпы сажалак і іх размеркаванне па тэрыторыі Беларусі
- •9.2. Марфаметрычныя асаблівасці сажалак
- •9.3. Гідралагічныя асаблівасці сажалак.
- •9.4. Гідрахімія
- •9.5. Фільтрацыя вады з сажалак
- •9.6. Асаблівасці зарастання сажалак.
- •9.7. Донныя адклады і заіленне сажалак
- •9.8. Прызначэнне і асаблівасці выкарыстання сажалак
- •9.9. Вадагаспадарчае раянаванне Беларусі па выкарыстанню мясцовага сцеку.
- •10. Кар’ерныя вадаемы
- •10.2. Паходжанне кар’ерных вадаемаў
- •10.3. Хімічны састаў вод і ложа кар'ераў як аснова для ўтварэння вадаемаў
- •10.4. Рэкультывацыя кар'ераў
- •9.5. Марфалагічныя і марфаметрычныя асаблівасці кар'ерных вадаемаў
- •9.6. Гідралагічныя асаблівасці
- •10.7. Донныя адклады
- •10.8. Зарастанне кар’ерных вадаемаў
- •Літаратура
- •Колькасць каналаў і іх даўжыня па асноўным рачным басейнам Беларусі (на 2000 г.)
- •Пералік пастоў на рэках, каналах, азёрах і вадасховішчах Беларусі (па стану на 01.01.2003)
9. Сажалкі
9.1 Тыпы сажалак і іх размеркаванне па тэрыторыі Беларусі
Сажалкавы фонд Беларусі няустойлівы і увесь час змяняецца у сувязі з будайніцтвам новых водных аб'ектаў і выхадам з эксплуатацыі старых. Па сучаснаму стану на тэрыторыі Беларусі налічваецца каля 1,5 тыс. сажалак агульнай плошчай каля 320 км2 і поўным сумарным аб'емам 505 млн м3. З іх у дзяржаўных рыбных гаспадарках знаходзіцца 450 і у калгасным сектары звыш 1000.
На паўночную частку рэспублікі прыходзіцца ўсяго каля 75 сажалак з плошчай воднай акваторыі 6,35 км2, поўным аб'емам 12,82 млн. км3. Малая іх колькасць абумоўлена наяўнасцю шматлікіх азер і рэк. На Беларускім Палессі налічваецца 352 сажалкі з агульнай плошчай 38,79 км2 і поўным аб'емам 51,61 млн. км3. Гэта абумоўлена плоскім рэльефам і неспрыяльнымі геалагічнымі і гідраграфічнымі ўмовамі.
У размеркаванні сажалак адзначаецца пэўная заканамернасць. У верхоўях рэк і балак знаходзіцца больш сажалак, але невялікага памеру, у параўнанні з іншымі часткамі басейнаў. Таму найбольшая шчыльнасць сажалак назіраецца ў цэнтральнай і заходняй частках рэспублікі (рыс. ).
У асноўным па характару размеркавання ўсе сажалкі можна падзяліць на 4 тыпы: рачныя (рэчышчавыя), ярава-лагчынныя, кар'ерныя і наліўныя.
Рачныя, альбо рэчышчавыя сажалкі стужкападобнай формы, найбольш распаўсюджаны. Даўжыня іх у сярэднім дасягае 1 км, а шырыня у плаціны не больш 100-150 м. Яны распаўсюджаны ў асноўным у вярхоўях малых рэк паўночнай і цэнтральнай частках рэспублікі.
Ярава-лагчынныя сажалкі распаўсюджаны ў раенах з развітай ярава-балачнай сеткай (Аршана-Магілеўскае плато). Яны маюць форму выцянутага трохвугольніка з аснаваннем каля плаціны. Іх даўжыня каля 0,5 км і шырыня 150-200 м.
Кар'ерныя сажалкі будуюцца на месцы здабычы торфу, будаўнічых пяскоў і інш. Іх канфігурацыя залежыць ад формы горных распрацовак.
Наліўныя сажалкі сустракаюцца вельмі рэдка. Яны маюць возерападобную форму ці форму правільнага многавугольніка з параўнальна аднолькавай даўжыней і сярэдняй шырыней. Вада рознымі спосабамі падаецца ў сажалкі з азер, рэк, каналаў.
9.2. Марфаметрычныя асаблівасці сажалак
Большасць сажалак маюць невялікі вадазбор. Каля 80 % сажалак маюць плошчу вадазбора 50 – 60 км2. Пераважная частка сажалак мае плошчу вадазбора не больш 0,5 км2 і сярэднюю глыбіню 1,5 м.
Па плошчы сажалкі можна аднесці да малых (да 10 га), сярэдніх (10,1 – 25,0 га) і вялікіх (больш 25 га) ( рыс. ).
У выніку недастатковых звестак аб марфаметрычных паказчыках сажалак для разліку аб'емаў выкарыстоўвалася залежнасць аб'ему сажалак і плошчы вадасбораў. У такіх выпадках карысны аб'ем бярэцца роўным 2/3 ад поўнага.
9.3. Гідралагічныя асаблівасці сажалак.
Асноўнымі паказчыкамі гідралагічнага рэжыму сажалак, якія маюць практычнае значэнне, з'яўляюцца жыўленне, прыток вады, рэжым узроўняў, тэмпературны рэжым, паказчыкі выпарэння і фільтравання праз цела плацін і дно.
Тып воднага жыўлення розны: паверхневае жыўленне (рэчышчавы і схілавы сцек); змешанае (паверхнева-грунтовае); грунтовае; штучнае (вада падаецца помпамі з іншых крыніц).
Найбольш распаўсюджана першая група (рачныя сажалкі). Змешанае жыўленне маюць сажалкі ярава-лагчыннага тыпу. Грунтовае жыўленне характэрна для кар'ерных сажалак. Дадатковай крыніцай жыўлення з'яўляюцца крынічныя, фільтравальныя і ўнутрыглебавыя воды.
Назіранняў за ўзроўнем вады сажалак практычна няма. Пры праектаванні сажалак для кожнай з іх устанаўліваюцца свае праектныя ўзроўні: НПУ, УМА, ФУ. НПУ дасягаецца ў перыяд веснавога напаўнення і падтрымліваецца дастаткова доўга. ФУ не перавышае НПУ больш чым на 0,5 м і трымаецца кароткі час пры праходжанні веснавых павадкаў, разводдзяў, а таксама пасля ліўняў.
Ваганні ўзроўняў вады дасягаюць 20 – 30 см у дзень у сажалках ярава-лагчыннага тыпу з адносна плоскімі катлавінамі і 30 – 40 см у дзень – у сажалак з вузкімі і глыбокімі катлавінамі.
Узровень вады сажалак мае два пікі: вясной пасля снегатаяння (напаўненне) і восенню ў час дажджоў. Найменьшы (межанны) узровень прыходзіцца на канец ліпеня – жнівень. Гэта можна растлумачыць значным выпарэннем вады ў гэты час і яе заборам на патрэбы сельскай гаспадаркі.
Па характару ваганняў узроўня вады выдзяляецца дзве асноўныя групы сажалак. Для першай адносяцца сажалкі рэспубліканскага прызначэння (рыбхозаў) і сажалкі з аўтаматычным збросам вады.
У час запаўнення сажалак рыбгасаў узровень вады падымаецца раўнамерна, а затым устанаўліваецца на некаторай метцы, блізкай да НПУ. З падзеннем узроўня служба эксплуатацыі робіць неабходныя пускі вады у сажалкі з вадасховішчаў.
У другую групу уваходзяць сажалкі ярава-лагчыннага і рэчышчавага тыпаў з няўстойлівым рэжымам узроўняў. Для іх характэрны нераўнамерныя ваганні ўзроўня на працягу вегетацыйнага перыяду. Веснавое разводдзе адрозніваецца крутым пад'емам вады, які звычайна прыходзіцца на пачатак красавіка. Высокі ўзровень трымаецца 10 – 15 дзен. Яго вышыні складаюць 20 – 40 см у дзень. Акрамя гэтага ў сажалках такога тыпу добра выражаны дажджавыя паводкі.
Тэмпературны рэжым і выпарэнне з паверхні сажалак залежыць ад тэмпературы паветра, тэмпературы вады крыніц жыўлення, тыпу катлавін і плошчы сажалкі. У зарослых сажалках тэмпература вады як правіла больш на 1,5 – 2,0 ºС. Звычайна ў сажалках назіраецца прамая і адваротная стратыфікацыя. У мелкаводных сажалках (сярэдняя глыбіня 1,0 – 1,2 м) вада летам, асабліва ў ліпені – жніўні, добра праграецца ад паверхні да дна. У больш глыбокіх сажалках (1,5 – 2 м) сутачная амплітуда складае 1,5 – 4,0 ºС, а паверхневы слой можа награвацца ў жніўні да 27 ºС. Глыбокія сажалкі маюць больш працяглы перыяд з спрыяльнымі тэмпературнымі ўмовамі для рыбаразвядзення.
Для гаспадарчага планіравання вялікае значэнне мае правільны разлік водагаспадарчага балансу сажалак, і ў асаблівасці выпарэнне з іх паверхні. Выпарэнне складае беззваротны адток вады. Натурныя назіранні за выпарэннем на сажалках не праводзяцца. Таму можна выкарыстоўваць спецыяльную карту для разліку велічынь выпарэння з паверхні ўсіх вадаемаў Беларусі. ( рыс. ).
Сярэдняя шматгадовая велічыня выпарэння з воднай паверхні раўняецца 575 мм, на поўначы рэспублікі яна складае 540 мм, у цэнтры – 580 мм, на поўдні – 620 мм. Пры сярэдняй для Беларусі емкасці сажалкі 174 тыс. м3 і сярэдняй плошчы 11 га сумарныя агульныя страты на выпарэнне складаюць 63800 тыс. м3, альбо 37 % агульнага іх аб'ему.
Страты на вапарэнне ў сажалках рэспублікі, атрыманыя разліковым метадам па картах, на поўначы складаюць каля 34 % , у цэнтры – 37 % , на поўдні – 39 % поўнага аб'ему.