- •Уводзіны
- •Тэма 1. Прадмет сацыяльна-эканамiчнай геаграфii. Сацыяльна-эканамічная геаграфiя ў сiстэме навук § 1. Сутнасць сацыяльна-эканамiчнай геаграфii
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 2. Першасныя аб’екты вывучэння сэг
- •Блок самаправеркi
- •Абагульняльны блок
- •Тэма 2. Развіццё ідэй сацыяльна-эканамічнай геаграфіі
- •§ 3. Антычны перыяд развiцця сэг
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 4. Сэг у сярэднявеччы
- •Пашыральны блок
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 5. Канец "класiчнай" геаграфii I пачатак "новай" геаграфіі
- •Пашыральны блок
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркі
- •§ 6. Асноўныя напрамкi развіцця iдэй сэг у XX ст.
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркі
- •Абагульняльны блок
- •Тэма 3. Асноўныя ідэі, тэорыі, канцэпцыі і метады даследаванняў сэг
- •§ 7. Асноўныя iдэi, тэорыi I канцэпцыі прасторавай арганізацыі грамадства
- •Блок самаправеркi
- •§ 8. Новыя iдэi, напрамкi, гіпотэзы і тэорыі
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 9. Агульнанавуковыя падыходы і метады
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 10. Агульнагеаграфічныя I спецыяльныя метады сэг
- •Блок самаправеркi
- •Абагульняльны блок
- •Тэма 4. Катэгарыйны фонд сацыяльна-эканамічнай геаграфіі § 11. Элементы лагічнай структуры сэг
- •Блок самаправеркi
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 12. Фундаментальныя і вытворныя катэгорыі сэг
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •Блок самаправеркi
- •Абагульняльны блок
- •Тэма 5. Тэорыя эканоміка-геаграфічнага становішча § 13. Эканоміка-геаграфічнае становiшча і яго віды
- •Блок самаправеркi
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 14. Роля эгс у развiцці аб’екта I яго ацэнка
- •Пашыральны блок
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 16. Мiжнародны I мiжраённы падзел працы
- •Блок самаправеркi
- •Блок самаправеркi
- •§ 17. Агляд работ па эканамiчным раянаваннi
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркі
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •§ 18. Эканамічны раён і яго прыкметы
- •Блок самаправеркi
- •Абагульняльны блок
- •Тэма 7. Тэорыя тэрытарыяльных сацыяльна-эканамічных сістэм § 19. Тэрытарыяльна-вытворчыя комплексы і тэрытарыяльныя сацыяльна-эканамічныя сістэмы
- •Блок самаправеркi
- •Пашыральны блок
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркі
- •Абагульняльны блок
- •Тэма 8. Тэрытарыяльная арганізацыя грамадства § 20. Фактары размяшчэння насельнiцтва і гаспадаркi
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •Блок самаправеркi
- •§ 21. Заканамернасці размяшчэння насельнiцтва I гаспадаркi
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •Абагульняльны блок
- •Тэма 9. Тэндэнцыі і напрамкі развіцця сэг § 22. Сацыялагiзацыя і экалагізацыя эканоміка-геаграфічных даследаванняў
- •Блок самаправеркi
- •§ 23. Тэндэнцыі развіцця сэг
- •Пашыральны блок
- •Блок самаправеркi
- •Абагульняльны блок
- •Літаратура Асноўная
- •Дадатковая
Блок самаправеркi
1. Зыходзячы з прачытанага, дайце ацэнку вызначэнню, якое нярэдка сустракаецца ў вучэбных дапаможнiках: эканамiчная геаграфія – навука аб размяшчэннi і тэрытарыяльнай арганізацыі вытворчасці.
2. Паспрабуйце адлюстраваць у выглядзе схемы сетку катэгорый, што сфарміраваліся на аснове фундаментальнай катэгорыі "размяшчэнне насельнiцтва і гаспадаркі", і дапоўніць яе іншымі вытворнымі катэгорыямі.
Эканомiка-геаграфiчнае становiшча. Гэта другая фундаментальная катэгорыя СЭГ. Эканомiка-геаграфічнае становiшча – адносіны аб’екта (прадпрыемства, паселiшча, эканамічнага раёна і інш.) да ўсiх iншых аб’ектаў, што знаходзяцца па-за яго межамі i маюць гаспадарчае значэнне. Маецца на ўвазе размяшчэнне аб’екта ў адносiнах да шляхоў транспарту, буйных гарадоў, раёнаў сельскагаспадарчай вытворчасцi, месцаў адпачынку i г. д. Калі эканомiка-географ даследуе які-небудзь аб’ект: асобнае прадпрыемства, населены пункт, эканамічны раён, краiну, – заўсёды адным з абавязковых бакоў яго характарыстыкі з’яўляецца ацэнка эканоміка-геаграфічнага становішча.
Асноўныя вытворныя катэгорыi: транспартна-геаграфічнае становiшча, палiтыка-геаграфiчнае становiшча, прамыслова-геаграфiчнае становiшча, аграгеаграфічнае становiшча.
Геаграфiчны падзел працы. Катэгорыя "геаграфiчны (тэрытарыяльны) падзел працы" азначае прасторавую форму грамадскага подзелу працы наогул. Геаграфiчны падзел працы – аб’ектыўны сацыяльна-эканамiчны працэс. Сутнасць яго ў спецыялiзацыі асобных частак краіны (або асобных краін) на вытворчасцi пэўных відаў прадукцыі і абмене імі. Пэўныя галіны гаспадаркі атрымліваюць развіццё там, дзе маюцца для гэтага найбольш спрыяльныя ўмовы. Геаграфiчны падзел працы мае дачыненне да ўсiх з’яў і працэсаў, якiя вывучае сацыяльна-эканамiчная геаграфія. У працэсе геаграфічнага падзелу працы ўсталёўваюцца пэўныя ўзаемасувязі памiж мясцовасцямі з рознай гаспадарчай спецыялiзацыяй, з рознай структурай гаспадаркі. Чым вышэйшы узровень развіцця грамадскай вытворчасці, тым больш складаныя і рознабаковыя сувязі памiж асобнымі рэгiёнамі, краінамі.
У сiстэму паняццяў, што складваюцца на падставе фундаментальнай катэгорыі "геаграфічны падзел працы", уваходзяць міжнародны падзел працы, мiжраённы падзел працы. Адна з асноўных вытворных катэгорый – тэрытарыяльная інтэграцыя працы. Яна азначае ўсё больш цесныя сувязі памiж тэрытарыяльнымі адзiнкамі, мясцовасцямі, што маюць розную гаспадарчую спецыялізацыю. Працэсы тэрытарыяльнага падзелу працы і тэрытарыяльнай iнтэграцыі працы дыялектычна ўзаемазвязаны.
Эканамiчны раён. Гэта яшчэ адна фундаментальная катэгорыя сацыяльна-эканамічнай геаграфіі. Вядомы савецкі эканомiкагеограф М. Каласоўскi лічыў паняцце "раён" зыходным, цэнтральным у геаграфічнай навуцы па аналогіі з тым, што ў матэматыцы зыходным з’яўляецца паняцце аб ліку, у фiзiцы – аб матэрыі і энергii.
Эканамiчны раён – гэта спецыялiзаваная тэрытарыяльная частка краіны. Кожны эканамічны раён вылучаецца своеасаблівым эканоміка-геаграфічным становішчам, прыродным патэнцыялам, колькасцю насельніцтва, структурай гаспадаркі, спецыялізацыяй.
Утварылася сiстэма вытворных катэгорый, што адлюстроўваюць віды і ўзроўнi эканамічнага раянавання (буйны эканамiчны раён, адміністрацыйна-эканамічны раён, унутрыабласны эканамічны раён) і разнастайныя бакі функцыянавання эканамічных раёнаў (спецыялiзацыя раёна, комплекснасць гаспадаркі раёна, мiжраённыя сувязi).
Тэрытарыяльная сацыяльна-эканамічная сістэма. Доўгi час у якасці адной з фундаментальных можна было разглядаць катэгорыю "тэрытарыяльна-вытворчы комплекс". Адзначым, што тэрытарыяльныя спалучэнні (сукупнасці) геаграфічных аб’ектаў, што размешчаны ў межах пэўнай тэрыторыі і знаходзяцца ў тых ці iншых узаемаадносінах i сувязях, з’яўляюцца прадметам вывучэння геаграфiчнай навукі. Адным з відаў такiх спалучэнняў з’яўляецца тэрытарыяльна-вытворчы комплекс.
У агульным плане тэрытарыяльна-вытворчы комплекс можна вызначыць як спалучэнне ўзаемазвязаных вытворчых аб’ектаў пэўнай тэрыторыi.
Аднак межы зместу фундаментальных катэгорый не з’яўляюцца нечым застылым, нязменным. Пры ўключэнні ў даследаванне новых аб’ектаў, выкарыстанні новых метадаў катэгорыі напаўняюцца новым зместам, што суправаджаецца пашырэннем iх рамак, з’яўленнем катэгорый больш высокага ўзроўню абагульнення, узроўню абстракцыі. Новыя катэгорыі ўбіраюць у сябе на правах вытворных тыя, якія раней лічыліся фундаментальнымі. Так, у дачыненні да "тэрытарыяльна-вытворчага комплексу" новай катэгорыяй з больш высокім узроўнем абагульнення стала катэгорыя "тэрытарыяльная сацыяльна-эканамiчная сістэма".
Названая катэгорыя азначае спалучэнне ўсіх элементаў гаспадаркі (не толькі вытворчых, але і сацыяльных) у межах пэўнай тэрыторыі. Такiм чынам, сацыяльна-эканамічная сістэма – гэта спалучэнне ўсіх эканоміка - і сацыяльна-геаграфічных аб’ектаў пэўнай тэрыторыi з сувязямі, што ўсталяваліся паміж імі. Так, у лік фундаментальных увайшла катэгорыя "тэрытарыяльная сацыяльна-эканамічная сістэ-ма".
Да вытворных адносяцца катэгорыі, што адлюстроўваюць маштабы сістэм па памерах тэрыторыі, iх іерархію, уласцівасці.