- •Спіс скарачэнняў і абрэвіятур
- •Уводзіны
- •Праграмна-інфармацыйны блок выпіска з тыпавой праграмы
- •Змест вучэбнай дысцыпліны
- •«Беларуская мова (прафесійная лексіка)». Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей
- •Вучэбна-метадычны блок
- •Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей
- •Уводзіны ў дысцыпліну «Беларуская мова (прафесійная лексіка)». Беларуская мова і яе месца ў сістэме агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей
- •1.1 Мова і соцыум. Гіпотэзы паходжання мовы. Функцыі мовы ў грамадстве
- •1.2 Беларуская мова сярод іншых моў свету
- •1.3 Беларуская мова — форма нацыянальнай культуры беларусаў
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Паходжанне беларускай мовы і асноўныя этапы яе развіцця
- •2.1 Асноўныя этапы фарміравання беларускай мовы. Старабеларуская літаратурная мова хіv—хvі ст.
- •2.2 Новая (сучасная) беларуская мова XIX — пачатку XX ст.
- •2.3 Развіццё і функцыянаванне беларускай літаратурнай мовы ў XX — пачатку XXI ст.
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Бягучы кантрольны тэст *
- •Спіс рэкамендаваных крыніц
- •Лексічная сістэма беларускай мовы
- •Лексіка беларускай мовы паводле паходжання і сфер выкарыстання
- •1. 1 Паняцце пра лексіку. Прадмет і задачы лексікалогіі
- •1.2 Лексіка беларускай мовы паводле паходжання
- •1.3 Лексіка беларускай мовы паводле сферы выкарыстання
- •1.4 Актыўная і пасіўная лексіка ў беларускай мове
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Беларуская тэрміналогія
- •2.1 Паняцце тэрміна. Тэрміналогія. Адрозненне тэрміна ад слова
- •2.2 Асаблівасці словаўтварэння беларускай тэрміналогіі (прадуктыўныя спосабы і сродкі)
- •2.3 З гісторыі беларускай навуковай тэрміналогіі [6, с. 7—14]
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Лексікаграфія як раздзел мовазнаўства
- •3.1 Лексікаграфія як навука. З гісторыі вывучэння лексікаграфіі
- •3.2 Тыпы слоўнікаў
- •3.3 Тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі, іх роля і месца ў лексікаграфічнай сістэме беларускай мовы
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Бягучы кантрольны тэст
- •Спіс рэкамендаваных крыніц па модулі
- •Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму
- •Моўная сітуацыя ў Рэспубліцы Беларусь на сучасным этапе. Моўная інтэрферэнцыя і яе віды
- •1.1 Білінгвізм у Рэспубліцы Беларусь. Псіхалагічны, педагагічны, сацыялінгвістычны аспекты білінгвізму
- •1.2 Паняцце моўнай інтэрферэнцыі. Віды інтэрферэнцыі (фанетычная, акцэнтная, лексічная, марфалагічная, сінтаксічная, словаўтваральная)
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Моўная інтэрферэнцыя і яе віды. Сінтаксічная інтэрферэнцыя
- •2.1 Сінтаксічная інтэрферэнцыя. Асаблівасці дапасавання і кіравання ў беларускай мове
- •2.2 Каардынацыя дзейніка і выказніка ў сказе
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Бягучы кантрольны тэст
- •Спіс рэкамендаваных крыніц па модулі
- •Функцыянальныя стылі маўлення
- •Сістэма функцыянальных стыляў беларускай мовы
- •1.1 Паняцце функцыянальнага стылю. Класіфікацыя функцыянальных стыляў
- •1.2 Навуковы стыль і яго асноўныя падстылі
- •1.3 Публіцыстычны стыль і яго асноўныя асаблівасці
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Навуковы стыль і яго моўныя асаблівасці
- •2.1 Навуковы стыль і яго функцыянальна-камунікатыўныя характарыстыкі
- •2.1 Сістэма лексічных сродкаў навуковага стылю
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Навуковы тэкст: структура I моўнае афармленне
- •3.1 Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю
- •3.2 Асаблівасці сінтаксісу навуковага стылю
- •3.3 Структурныя адзінкі навуковага тэксту: сказ, абзац, складанае сінтаксічнае цэлае. Сродкі сувязі на ўзроўні сказаў і абзацаў навуковага тэксту
- •3.4 Кампазіцыйна-структурная арганізацыя з пункту гледжання спосабаў выкладання інфармацыі (апісанне, апавяданне, разважанне, доказ)
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Сістэма жанраў навуковай літаратуры
- •4.1 Паняцце жанру. Віды жанраў навуковай літаратуры
- •4.2 Рэферат і яго віды. Патрабаванні да рэферата
- •Алгарытм напісання рэферата навуковай крыніцы
- •4.3 Кампазіцыйна-змястоўная і лінгвістычная арганізацыя анатацыі. Віды анатацый
- •Алгарытм напісання анатацыі навуковай крыніцы
- •4.4 Тэзісы як жанр навуковай літаратуры
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Белавежская пушча
- •Патрабаванні да мовы пісьмовага выкладу матэрыялу, іх афармленне
- •5.1 Патрабаванні да мовы пісьмовага выкладу матэрыялу
- •5.2 Бібліяграфічны спіс і патрабаванні да яго афармлення
- •5.3 Цытаты і спасылкі, іх афармленне
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Афіцыйна-справавы стыль
- •6.1 Афіцыйна-справавы стыль. Асноўныя рысы афіцыйна-справавога стылю
- •6.2 Паняцце «дакумент» і «службовы дакумент». Лексіка-граматычныя асаблівасці мовы справавых папер і службовых дакументаў
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •1. Мы, народы аб’яднаных нацый, поўныя рашучасці
- •Віды афіцыйна-справавых дакументаў, правілы іх афармлення
- •7.1 Асабістыя дакументы (заява, аўтабіяграфія, даручэнне, распіска), іх кампазіцыйнае і моўнае афармленне
- •7.2 Распарадчыя дакументы (загад, распараджэнне), іх кампазіцыйнае і моўнае афармленне
- •7.3 Інфармацыйна-даведачныя дакументы (даведка, дакладныя і службовыя запіскі)
- •7.4 Справавыя лісты, іх віды і асаблівасці афармлення
- •Гласарый
- •Пытанні для самакатролю
- •Трэнінг уменняў
- •Бягучы кантрольны тэст
- •Спіс рэкамендаваных крыніц
- •Культура прафесійнага маўлення
- •Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення
- •1.1 Мова і маўленне. Маўленне — маўленчая дзейнасць — агульная культура чалавека
- •1.2 Паняцце культуры маўлення. Асноўныя камунікатыўныя якасці маўлення: правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, чысціня і багацце маўлення, дарэчнасць, вобразнасць
- •1.3 Службовы этыкет і культура зносін
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Теория цикла и. Шумпетера
- •Правільнасць маўлення і моўныя нормы
- •2.1 Правільнасць маўлення і моўныя нормы: лексічныя, арфаграфічныя, арфаэпічныя, акцэнталагічныя
- •2.2 Правільнасць маўлення і моўныя нормы: марфалагічныя, сінтаксічныя
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Асаблівасці вуснай формы прафесійных узаемаадносін
- •3.1 Тэхніка і выразнасць маўлення (голас і маўленчае дыханне, дыкцыя, інтанацыя і інш.)
- •3.2 Узаемадзеянне вербальных і невербальных сродкаў маўленчай дзейнасці
- •3.3 Падрыхтоўка да публічнага выступлення
- •Гласарый
- •Пытанні для самападрыхтоўкі
- •Трэнінг уменняў
- •Теория экономического цикла н. Д. Кондратьева
- •Бягучы кантрольны тэст
- •Спіс рэкамендаваных крыніц
- •Кантрольны блок выніковы тэст
- •Пытанні да заліку
- •Навучальна-даследчыцкі блок прыкладныя тэмы вусных паведамленняў I рэфератаў
- •Спіс выкарыстаных крыніц
2.2 Новая (сучасная) беларуская мова XIX — пачатку XX ст.
З пачаткам ХІХ ст. звязаны перыяд сучаснай беларускай мовы, які працягваецца і да нашых дзён. Некаторыя навукоўцы ў гэтым этапе вылучаюць два прамежкі: 1) ХІХ — пачатак ХХ стст.; 2) пачатак ХХ ст. — нашыя дні.
Развіццё беларускай мовы ў пачатку ХІХ ст. звязана з дзейнасцю студэнтаў Віленскага універсітэта, якія ўтварылі два аб’яднанні — таварыствы філаматаў і філарэтаў. Іх праца была звязана з вывучэннем гісторыі і культуры Паўночна-заходняга краю. Цікавасць да жыцця народа, яго культурнай спадчыны прывялі да нацыянальнага ўздыму — адно за адным пачалі адбывацца паўстанні (Крошынскае паўстанне, паўстанне Т. Касцюшкі). Найбольш буйным і працяглым было паўстанне пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага (1861—1863 гг.).
З імем К. Каліноўскага звязана выданне газеты «Мужыцкая праўда». У свет выйшла толькі сем нумароў газеты, якая цалкам выдавалася па-беларуску, што садзейнічала выпрацоўцы і замацаванню пэўных лексічных норм беларускай мовы.
Праца над нармаваннем беларускай мовы праводзілася і такімі дзеячамі ХІХ ст. як Ян Чачот, Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч і Францішак Багушэвіч. Асноўныя свае творы яны выдавалі па-беларуску, вялікую ўвагу надавалі працы са словам, удакладненнем яго правапісу і ўжывання.
2.3 Развіццё і функцыянаванне беларускай літаратурнай мовы ў XX — пачатку XXI ст.
Пачатак ХХ ст. звязаны з дзейнасцю на ніве нацыянальнага адраджэння такіх постацей, як Іван і Антон Луцкевічы, Алаіза Пашкевіч (Цётка), Вацлаў Іваноўскі і інш. Менавіта яны былі ініцыятарамі стварэння ў 1902 г. нелегальнай газеты «Свабода», выданне якой было амаль цалкам канфіскавана.
У 1905 г. адбываецца Лютаўская рэвалюцыя, пасля якой імператар Мікалай ІІ прымае пастанову «О малыхъ народахъ и ихъ языкахъ», паводле якой дазваляе ўсім народнасцям, што насяляюць землі Расійскай імперыі, выдаваць газеты, друкаваць кнігі, навучацца ў школах на той мове, якой яны валодаюць. Менавіта з гэтага часу пачынаецца легальная дзейнасць беларускіх адраджэнцаў.
У 1906 г. выходзіць першая легальная беларуская газета «Наша доля» (выйшла ўсяго шэсць нумароў). Газета была зачынена ўладамі па прычыне сваёй рэакцыйнай накіраванасці. Аднак у тым жа 1906 г. выходзіць другая легальная газета «Наша Ніва», якая накіравала сваю асноўную дзейнасць на сялянскую аўдыторыю. Амаль увесь час існавання газеты (па 1915 г.) галоўным яе рэдактарам быў Іван Дамінікавіч Луцэвіч (Янка Купала). У газеце друкаваліся творы Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча, Цёткі, Алеся Гаруна, Змітрака Бядулі, Максіма Гарэцкага і інш. Газета друкавалася двума шрыфтамі — лацініцай і кірыліцай да 1912 г.
У 1917 г. адбываецца Кастрычніцкая рэвалюцыя, да ўлады прыходзяць бальшавікі, якія абвяшчаюць незалежнасць ад царызму, аддаюць зямлю народу. 25 сакавіка 1918 г. была ўтворана Беларуская Народная Рэспубліка (БНР). Аднак пачаўся працэс цэнтралізавання ўсіх вызваленых краін у адну — Савецкі Саюз, таму 1 студзеня 1919 г. было вырашана пераўтварыць БНР у Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (БССР).
З гэтай падзеі і пачалася гісторыя станаўлення беларускай мовы на савецкай прасторы. Важна адзначыць, што пасля падпісання Рыжскага мірнага дагавора (18 сакавіка 1921 г.) паміж СССР і Польшчай, які скончыў савецка-польскую вайну 1920 г., уся Заходняя Беларусь засталася пад уладай Польшчы. Уз’яднанне заходняй і ўсходняй частак адбылося толькі 17 верасня 1939 г.
У 1918 г. Браніславам Тарашкевічам была выдадзена «Беларуская граматыка для школ», якая вытрымала сем перавыданняў і да Другой сусветнай вайны была амаль адзіным падручнікам для навучання беларускай мове ў школе. Кніга была выдадзена двума шрыфтамі — на кірыліцы (76 с.) і лацініцы (112 с.). Гэтая праца — першая спроба вызначыць арфаграфічныя і граматычныя нормы сучаснай беларускай мовы.
У 20—30-х гг. ХХ ст. пачынае дзейнічаць палітыка беларусізацыі, «накіраваная на заканадаўчае замацаванне за беларускай мовай функцый дзяржаўнай мовы» [2, с. 78]. У гэты ж час актыўна пачынае развівацца навука. У 1922 г. быў створаны Інстытут беларускай культуры (Інбелкульт), на базе якога ў гэтым жа годзе ўтварыліся Беларускі дзяржаўны універсітэт (БДУ) і Акадэмія навук БССР.
Пры Акадэміі навук пачынаюць дзейнічаць дзве камісіі — тэрміналагічная і дыялекталагічная. Асноўнай задачай тэрміналагічнай камісіі было складанне тэрміналогіі ўсіх галін навукі і тэхнікі на беларускай мове. «За кароткі перыяд (1922—1930 гг.) было выдадзена 24 выпускі «Беларускай навуковай тэрміналогіі» па розных галінах ведаў. У якасці метадычнага прынцыпу па выпрацоўцы беларускай навуковай тэрміналогіі на пачатку 1920-х гадоў было прынята палажэнне, што ў аснову яе павінны быць пакладзены словы жывой народнай мовы» [2, с. 568].
Асноўная работа дыялекталагічнай камісіі была скіравана на збіранне слоў народных гаворак, поўнае абследаванне дыялектных арэалаў Беларусі. Такія вывучэнні павінны былі праводзіцца найперш для ўзбагачэння беларускай мовы словамі з жывой народнай мовы, для назапашвання матэрыялаў па беларускай дыялекталогіі ў мэтах лінгвістычных даследаванняў.
У 20-я гг. вучонымі неаднаразова падымалася пытанне аб рэфармаванні беларускай мовы. Таму з 14 па 21 лістапада 1926 г. ў Мінску была арганізавана Акадэмічная канферэнцыя па рэформе беларускага правапісу і азбукі. Канферэнцыя выклікала незвычайную цікавасць грамадства. «Значэнне канферэнцыі было ў тым, што яна ўпершыню пры шырокім удзеле айчынных і замежных спецыялістаў абагульніла дасягненні беларускай філалагічнай навукі і намеціла галоўныя кірункі далейшага развіцця» [2, с. 20—21]. Аднак пастановы канферэнцыі аб рэфармаванні беларускай графікі і арфаграфіі не набылі юрыдычнага статусу, хаця «некаторыя з іх потым былі ўлічаны пры распрацоўцы правапісных праектаў 1930 і 1933 гг.» [2, с. 21].
У 1933 г. Савет народных камісараў БССР прыняў пастанову «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу», якая ўпершыню ў гісторыі беларускай мовы ўзаконіла (закадыфікавала) яе арфаграфічныя і некаторыя граматычныя нормы. Пастанова ў беларускай лінгвістыцы вядома як дастаткова няўдалая, накіраваная на збліжэнне беларускай мовы з рускаю. Паводле рэформы ў 1934 г. быў выдадзены «Правапіс беларускай мовы», які дзейнічаў да 1 студзеня 1958 г.
У пасляваенныя гады пры Акадэміі навук БССР была створана Арфаграфічная камісія на чале з Кандратам Кандратавічам Атраховічам (Кандрат Крапіва) і Канстанцінам Міхайлавічам Міцкевічам (Якуб Колас). У 1951 г. камісія распрацавала «Праект змен і ўдакладненняў беларускага правапісу», які дастаткова шырока абмяркоўваўся ў беларускім грамадстве. Вынікам абмеркавання стала пастанова Савета Міністраў БССР «Аб удакладненні і частковых зменах існуючага беларускага правапісу», якая была прынята 11 мая 1957 г. З улікам гэтай пастановы былі выдадзены «Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» (1959).
У савецкі перыяд беларуская мова існавала ў цесным узаемадзеянні з рускай. У канцы 80-х — пачатку 90-х гг. ХХ ст. у СССР адбываюцца шматлікія змены па лібералізацыі палітычнага курса, зніжэнні цэнтралізаванай улады, таму ў грамадстве пачынае паўставаць пытанне аб захаванні беларускай мовы як асноўнага сродку зносін беларускага народа, захавальніка культурнай спадчыны і традыцыі.
У верасні 1989 г. была створана камісія па распрацоўцы праекта закона «Аб мовах у БССР». Абмеркаванне праекта было надзвычай шырокім, вядома, што ў Вярхоўны Савет БССР прыйшло больш за 20 тыс. лістоў з водгукамі на ўвядзенне закона. Аналіз грамадскай думкі паказаў, што большасць людзей падтрымліваюць увядзенне адзінай дзяржаўнай мовы на тэрыторыі Беларусі — беларускай. Таму 26 студзеня 1990 г. быў прыняты закон «Аб мовах у БССР», які аднавіў дзяржаўны статус беларускай мовы, былі ўнесеныя адпаведныя змены ў Канстытуцыю БССР.
Закон «Аб мовах у БССР» складаўся з шасці раздзелаў (агульныя палажэнні; мова дзяржаўных, партыйных органаў, прадпрыемстваў, устаноў і грамадскіх арганізацый; мова адукацыі, навукі і культуры; мова інфармацыі і сувязі; мова найменняў; садзейнічанне нацыянальна-культурнаму развіццю беларусаў, якія жывуць за межамі БССР) і 36 артыкулаў. Дзеянне закону было разлічана на 10 гадоў, паступовы пераход на беларускую мову павінен быў завяршыцца да 2000 г. У 1995 г. быў праведзены рэферэндум, у якім акрамя пытанняў па зменах геральдыкі было ўведзена пытанне аб уключэнні другой дзяржаўнай мовы — рускай. Дадзенае палажэнне было прынята на рэферэндуме, таму пачынаючы з 1995 г. і да нашых дзён у краіне назіраецца сітуацыя дзвухмоўя, або білінгвізму.
23 ліпеня 2008 г. Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь падпісаны закон «Аб правілах беларускай арфаграфіі і пунктуацыі», які прадугледжвае Савету Міністраў Рэспублікі Беларусь да 1 верасня 2010 года забяспечыць прывядзенне актаў заканадаўства ў адпаведнасці з гэтым законам, прыняць іншыя меры, неабходныя для рэалізацыі палажэнняў гэтага закона.