8. Рэлiгiйна-асветнiцкая дзейнасць Кiрылы Тураўскага, Ефрасiннi Полацкай, Клiмента Смаляцiча.

Распространение культуры и образования в 12 веке связано с именем просветительницы Е. Полоцкой. Е. Полоцкая (1104 – 1167) была дочкой князя св. Георгия, внучкой Вс. Чародея. До крещения – имя Предслава. Не захотев выйти замуж за неизвестного богатого князя, против воли отца ушла в монастырь – имя Ефросиния («житие Е. Полоцкой») – 12 в. Она организовывала мастерские по переписи книг, открыла иконописную мастерскую, 2 школы. На свои средства Е. Полоцкая основала женский монастырь – «Монастырь св. Спаса» и мужской – «св. Богородицы», 2 церкви, которые стали центром духовности. Особенно известна Спаса – преображенская церковь. По ее заказу был сделан крест мастером Л. Богшей. В конце жизни совершила поломничество в Иерусалим, где умерла в 1167 г. Е. П. Первая женщина на Руси, которую церковь канонизовала в святые (заступничество перед Богом). В 1910 г ее мощи были перевезены в Полоцк, где и находятся в Спасо – преображенской церкви.

Известным церковно – политичным деятелем этой эпохи является Кирила Туровский (1130 – 1188), родился в Турове в семье богатых горожан. О нем рассказала летопись «Память святого отца нашего Кирила епископа Туровского» (12 в). Получил хорошее образование, постригся в монахи. Праведная жизнь, образованность, умение красиво говорить сделали его проповели популярным среди простого народа. По настоянию жителей К. Туровский стал епископом. Прославился высоко – художественными проповедями и вошел в историю как златоуст. Из его наследия сохранилось 3 проповеди– притчи, 8 проповедей, 21 молитва. В своих проповедях К. Туровский призывал к знаниям, критиковал обман и зло. Его молитвы были сориентированы на простых прихожан.

Значительный вклад в развитие культуры 12 в внес Климент Смалятич. Летопись говорит, что он был княжником и философом. Он хорошо знал труды Платона и Аристотеля, являлся автором многих литературно – церковных трудов. До нас дошел один лист из его письма, написанного им смоленскому священнику Фоме, в котором говорилось, что понять святые книги можно при помощи светской науки (при помощи античных авторов). С 1147 по 1154 К. Смалятич был Киевским митрополитом, где защищал независимость восточно–славянской православной церкви от Византии. Таким образом в 9 – 13 веках на бел землях со становлением первых княжеств развивалось просвещение и образование, появились значительные памятники письменности и образования, появились люди – просветители.

9. Горадабудаўніцтва на беларускіх землях (другая палова xyii – XVIII стст.).

У ХІІІ — 1-й палове XIV ст. сфармавалася Вялікае княства Літоўскае. Перамога над крыжакамі пад Грунвальдам у 1410 г. спыніла агрэсію нямецкіх феадалаў на ўсход, што значна стабілізавала палітычнае становішча княства. З гэтага часу паявіліся больш шырокія магчымасці для культурных кантактаў з краінамі Заходняй Эўропы. Аднак паступальнаму развіццю эканомікі і культуры Беларусі перашкаджалі шматлікія войны, якія вяліся на яе тэрыторыі. Асабліва спусташальнымі былі набегі крымскіх татар з 2-й паловы XIV ст. да 1530-х гадоў. З пачатку XVI ст. пачасціліся напады рускіх войск. З 1558 г. да 1583 г. працягвалася крывавая Лівонская вайна. У 1654 г. пачалася спусташальная для Беларусі руска-польская вайна. Вялікія страты нанесла Паўночная вайна (1700—21 гг.). У выніку гэтага горадабудаўніцтва і дойлідства развіваліся нераўнамерна, перыяды эканамічнага заняпаду адлюстроўваліся ў рэгрэсе форм дойлідства, звароту да больш простых архаічных кампазіцый. Вялікае значэнне мела абарончае будаўніцтва.

XVI — 1-я палова XVII ст. — перыяд інтэнсіўнага развіцця гарадскіх і сельскіх паселішчаў. Патрэба павелічэння вытворчасці прадуктаў земляробства стала прычынай рэарганізацыі ўсёй сістэмы сялянскага землекарыстання. У сувязі з гэтым у 1540-я гг. пачалася карэнная рэканструкцыя сельскіх паселішчаў на аснове аднастайных стандартных надзелаў-валок, так званая валочая памера. Пры гэтым стваралася разгалінаваная сетка феадальных маёнткаў, у склад якіх уваходзілі гарады і мястэчкі, замкі, двары і фальваркі. Такая сістэма рассялення паскорыла распад сялянскай абшчыны, адміранне архаічных форм сямейнай вытворчасці, вылучэнне з сялянскага асяроддзя значнай колькасці будаўнічых майстроў (муляраў, цесляроў, дойлідаў) і дрэваапрацоўшчыкаў (сталяроў, сніцараў). Частка з іх займалася свабодным промыслам, утвараючы карпарацыі тыпу арцеляў, частка асядала ў гарадах, мястэчках і фальварках. У буйных староствах (Гарадзенскім, Іўеўскім і інш.) існавалі і асобныя дойлідскія паселішчы, феадальна залежныя жыхары якіх абслугоўвалі замкі, двары і фальваркі.

У пачатку XVII ст. гарадскіх паселішчаў на Беларусі было больш за 300 (на карце Т. Макоўскага 1613 г. пазначана 312 буйных паселішчаў гарадскога тыпу). Значна пашырылася тэрыторыя буйных гарадоў. Аднак канцэнтрацыя гарадскога насельніцтва на Беларусі значна ўступала Заходняй Эўропе. Большасць паселішчаў складалі мястэчкі з насельніцтвам да 1,5 тыс. жыхароў. Каля 60% гарадоў размяшчалася ў заходняй, 40% — ва ўсходняй Беларусі. Большасць гарадоў і мястэчак мела аграрны характар. Жыхары карысталіся зямельнымі надзеламі, рознымі ўгоддзямі тыпу выганаў, гуменных пляцаў, агародаў, "астраўкоў", засценкаў і інш. Толькі ў цэнтры, у раёне гандлёвай плошчы і на галоўных вуліцах сяліліся гандляры і рамеснікі. Перыферыйныя гарадскія тэрыторыі займалі тыповыя сялянскія гаспадаркі.

Імкненне гараджан пазбавіцца з-пад улады не толькі магнатаў, але велікакняжацкай і каралеўскай выявілася ў стварэнні самакіравання паводле магдэбургскага праву. Яно пачало ўводзіцца з канца XIV ст., аднак да XVI ст. ім карысталіся толькі вялікія гарады — Берасце, Гародня, Слуцак, Полацак, Менск. У XVI — 1-й палове XVII ст. магдэбургскае права атрымала вялікая колькасць гарадоў і мястэчак. У "магдэбургскіх" гарадах асноўным цэнтрам становіцца гандлёвая плошча, горадабудаўнічая роля замку адыходзіць на другі план. Гэта рабіла гарадскія кампазіцыі больш адкрытымі, надавала ім свецкі, грамадскі характар.

Паводле прывілеяў на самакіраванне, гараджанам прадпісвалася будаваць ратушу з крамамі і складскімі памяшканнямі, важніцу і васкабойню, гасціны дом ці двор, грамадскую лазню, корчмы і іншыя збудаванні, якія вызначалі дойлідства гарадскога цэнтру. Пераважную масу гарадской забудовы складалі драўляныя жылыя дамы і гаспадарчыя пабудовы. Мураваныя камяніцы сустракаліся рэдка. Забудова гарадскіх двароў, асабліва ў цэнтры, была шчыльнай, верагодна, пераважалі двары пагоннага тыпу. У дварах рамеснікаў і гандляроў існавалі майстэрні, крамы, шынкі, бровары і іншыя збудаванні. Нярэдка яны сумяшчаліся з жыллём. Наяўнасць пэўнай колькасці складаных сямей ці "падсуседкаў" выклікала існаванне ў асобных гарадскіх дварах некалькі жылых дамоў або аднаго дома складанай планіроўкі.

Характэрныя тыпы жылля прадстаўленыя на "Чарцяжы" Віцебску 1664 г., на гравюрах XVI—XVII ст. Гародні, Нясвіжу, Клецаку, Берасця і інш. Па гэтых выявах можна меркаваць пра надзвычайную разнастайнасць прыёмаў стварэння кампазіцыі жылых дамоў, тэхнікі іх будаўніцтва. Многія дамы набліжаліся па сваім характары да сялянскага жылля. У іншых выпадках высокія прастакутныя ў плане дамы ставілі шчыльна адзін да аднаго. Іх тарцовыя фасады ўтваралі нібы суцэльны фронт забудовы рынку і галоўных вуліц. У такіх дамах уваходы размяшчаліся ў вулічных тарцах, у другім ярусе былі жылыя мансарды (Клецак, Нясвіж). У Гародне зафіксаваныя пабудовы, выкананыя ў тэхніцы "прускага муру". Яны вырашаліся ў 1—3 паверхі, нярэдка мелі зрубныя падклецці. Формы пакрыцця разнастайныя: двухсхільныя, вальмавыя, паўвальмавыя з залобкамі. Распаўсюджанымі элементамі жылля былі верхнія кансольныя галерэйкі ці мезаніны, узнятыя на слупах. Некаторыя дамы мелі вонкавую шалёўку.

Асноўнай сістэмай планіроўкі, асабліва ў малых гарадах і мястэчках, была так званая веерная, утвораная шэрагам вуліц, якія разыходзіліся ад гандлёвай плошчы па розных напрамках. Гэтыя вуліцы нярэдка не злучаліся паміж сабой. Часам вуліца разгаліноўвалася ў двух і больш напрамках і зноў змыкалася каля гарадской брамы. З часам галоўныя вуліцы злучаліся паміж сабой папярочнымі вуліцамі ці завулкамі, што стварала сетку кварталаў. Да XVIII ст. квартальная планіроўка не была характэрнай у цэлым для большасці гарадоў і асабліва мястэчак.

Пад уплывам рэнесанснай горадабудаўнічай культуры ў XVI — пачатку XVII ст. ў шэрагу гарадоў (пераважна ўласніцкіх) праведзеная карэнная рэканструкцыя, пры якой гарадская тэрыторыя набыла геаметрычнае акрэсленне (круг, паўкруг, квадрат, прастакутнік), развілася стройная сістэма рэгулярнай квартальнай планіроўкі. Пры гэтым вызначаліся две асноўныя лініі развіцця. У першым выпадку з утварэннем магутнага знешняга абарончага пояса (Слуцак, Стары Быхаў, Рэчыца) асноўны акцэнт абароны гораду пераносіўся на перыферыю, у другім — замак магната займаў адасобленае ад гораду становішча (Нясвіж, Мір, Любча).

Развіццё мястэчак адбывалася двума шляхамі. Многія з іх развіваліся са старых паселішчаў тыпу пасадаў, якія існавалі пры феадальных рэзідэнцыях (Беліца Лідскага р-ну, Койданава, Круглае). Іх забудова ў цэлым захоўвала нерэгулярныя рысы. Толькі новыя тэрыторыі ствараліся паводле адзінага распрацаванага плана. Звычайна мястэчкі абарончых збудаванняў не мелі, планіроўка падпарадкоўвалася сістэме дарожных камунікацый. Некаторыя мястэчкі такога тыпу набліжаліся да невялікіх гарадоў. Пераважалі ўсё ж мястэчкі, нанава створаныя на свабодных тэрыторыях, звычайна на буйных гандлёвых гасцінцах. Як правіла, такія паселішчы мелі дакладную рэгулярную планіроўку з уніфікаванымі стандартнымі ўчасткамі двароў і агародаў, з вылучэннем вытворчых і гаспадарчых зон у перыферыйных частках. Паводле сваіх планіровачных асаблівасцей, мястэчкі адрозніваліся адно ад аднаго. Найпрасцейшы тып яго планіроўкі — мястэчка з адной вуліцай-дарогай. Больш характэрна для мястэчка наяўнасць 2—3-х вуліц, адна з якіх была галоўнай планіровачнай воссю. На перакрыжаванні вуліц фармавалася гандлёвая плошча з крамамі, рамеснымі майстэрнямі, карчмой, шынкамі, культавымі збудаваннямі. Буйныя мястэчкі мелі радыяльна-веерную планіроўку, з элементамі квартальнай сістэмы.

У 2-й палове XVII — 1-й палове XVIII стст. з прычыны эканамічнага заняпаду большасць гарадоў Беларусі практычна не развівалася, многія рэгрэсіравалі і ператварыліся ў мястэчкі (Бабруйск, Тураў, Клецак, Давыд-Гарадок і інш.). Толькі на пачатку 1760-х гг. склаліся перадумовы для далейшага дойлідска-планіровачнага развіцця гарадскіх паселішчаў. У XVIII ст. ў асноўным ішоў працэс завяршэння кампазіцыі асноўных гарадскіх раёнаў, асабліва цэнтраў за кошт будаўнійтва палацавых рэзідэнцый, каталіцкіх кляштараў і касцёлаў у стылі барока. У гэты час набылі выразныя барочныя рысы цэнтральная частка Гародні, ансамблі Менскага Верхняга гораду, Ратушнай плошчы ў Віцебску, Полацкай Параднай плошчы.

З 2-й паловы ХІІ ст. прынцыпова змянілася тэхніка муроўкі, што выклікала пэўныя змены ў дойлідскім вырашэнні будынкаў. У мураваным манументальным дойлідстве XIV—XVIII стст. паступова зжываліся рысы папярэдняга старажытнарускага этапу будаўнійтва, творча засвойваліся прыёмы заходнеэўрапейскага дойлідства, стыляў готыкі, рэнесансу і барока.

У гатычна-рэнесансным дойлідстве Беларусі склалася своеасаблівая сістэма дэкору фасадаў, заснаванага на дыхроміі. Выступаючыя часткі сцен былі адкрытыя, мелі натуральны колер чырвонай цэглы. Паглыбленыя часткі, нішы, паяскі, аблямоўкі і іншыя элементы аздобы заціраліся шчыльным слоем белай вапны. Гэта стварала бела-чырвоную колеравую гаму, надавала фасадам урачыстаць. З канца XVI ст., асабліва ў барочных пабудовах, стала пераважаць пластыка атынкаваных паверхняў сцен.

Замкавае будаўнійтва на працягу XIV—XVIII стст. прайшло шэраг якасных этапаў развіцця, зазнала перыяды ўзлёту і заняпаду. У XIV ст. паявіліся замкі тыпу "кастэль", якія прынцыпова адрозніваліся ад "данжонаў" ХІІІ ст. Яны ўяўлялі сабой замкнёныя прастакутныя збудаванні з магутнымі сценамі і адной ці дзвюма мураванымі вежамі ў процілеглых кутах (Крэва, Ліда). На дзядзінцах узводзілі разнастайныя драўляныя збудаванні жылога, гаспадарчага, ваеннага прызначэння. Такія замкі будаваліся на раўніннай мясцовасці, абводзіліся вадзянымі равамі. Больш складаны комплекс — замак у Наваградку, пабудаваны на месцы старажытнага драўлянага з каменю і цэглы, на высокай Замкавай гары. Будаваўся ён паступова і ў XVI ст. меў сем баявых вежаў, унутры знаходзіліся палац і замкавая царква (глядзі артыкул "Наваградак. Замкі"). Яшчэ больш умацаваных рэзідэнцый меў замак Вітаўта ў Гародне (глядзі артыкул "Гародня. Стары замак").

Значныя працы па ўзвядзенню мураваных замкавых умацаванняў вяліся ў XIV—XV ст. У пачатку XIV ст. змураваныя ўмацаванні воршанскага дзядзінца (глядзі артыкул "Ворша. Замак"). У XIV ст. князь Альгерд і яго жонка Марыя абнеслі мураванымі сценамі і вежамі Верхні і Ніжні замкі Віцебску (глядзі артыкул "Віцебск. Замкі").

Раннія беларускія замкі мелі суровы непрыступны выгляд — тоўстыя моцныя сцены, магутныя валы і равы. Фасады амаль пазбаўленыя аздобы, за выключэннем асобных элементаў раманскага (аркатура ў Лідскім замку) або гатычнага паходжання. Змрочнымі былі і інтэр’еры гэтых збудаванняў — масіўныя скляпенні, маленькія акенцы-байніцы, вузкія лесвіцы ў тоўшчы сцен.

У XVI ст. замкавае будаўніцтва набыло якасна новыя рысы, што было звязанае з непасрэдным уздзеяннем дойлідства рэнесансу. Найбольш гэтая плынь захапіла прыватнаўласніцкія замкі, у якіх асноўны акцэнт абароны паступова пераносіўся на знешнія ўмацаванні (валы і бастыёны). Самі замкі набылі характар палацавых рэзідэнцый з багатым аздабленнем фасадаў і інтэр’ераў. На прамежкавай стадыі развіцця знаходзіцца гатычна-рэнесансны Мірскі замак (глядзі артыкул "Мір. Замкава-паркавы комплекс"), у якім абарончыя рысы прасочваюцца досыць выразна. Нясвіжскі замак (глядзі артыкул "Нясвіж. Палацава-паркавы комплекс"), збудаваны ў канцы XVI ст. ў рэнесансных традыцыях, меў свабодную адкрытую дынамічную кампазіцыю. Гэты працэс працягваўся і ў XVII ст. (Гальшанскі палац, Смалянскі замак, Любчанскі замак).

Пераважнае месца ў абарончым дойлідстве займалі драўляныя замкі. Іх пашырэнне было звязанае з адноснай хуткасцю іх будаўніцтва і аднаўлення, наяўнасцю высокакваліфікаваных дойлідаў і цесляроў. У 1-й палове XVI ст. драўлянае замкавае будаўніцтва дасягнула высокай ступені развіцця. Лёгкія канструкцыі тыпу астрога і замёта ў іх былі замененыя на больш магутныя зрубныя гародні. Драўляныя сцены і вежы ўзводзілі таксама пры рэканструкцыі некаторых мураваных замкаў (Воpшa, Віцебск, Полацак). Вежы будавалі ў найбольш слабых месцах абароны, таму іх размяшчалі нераўнамерна адносна даўжыні ўмацаванняў. Дойлідска-мастацкае аблічча замкаў стваралі вежы двух тыпаў: клецкія, рубленыя чацверыкамі і завершаныя двухсхільнымі ці шатровымі пакрыццямі, і шатровыя, ці "круглікі",— васьмерыковыя або тыпу "васьмярык на чацверыку", накрытыя шатрамі. Больш прымітыўныя тыпы вежаў — раскаты і бычкі. Некаторыя вежы мелі наверсе "веставыя" званы і "трапіла" — крытыя дазорныя пляцоўкі.

Новы ўздым замкавага будаўніцтва прыпадае на час руска-польскай вайны сярэдзіны XVII ст. Найбольш моцныя ўмацаванні меў у гэты час Віцебск (тры замкі са сценамі-гароднямі і астрогам, тэрасамі, гароднямі і астрогам, з трыма вежамі). У некаторых замках будавалі баявыя высокія вежы, не звязаныя са сценамі (Полацак, Берасце і інш.). Паяўленне ў XVI ст. новых сістэм бастыённых фартыфікацый стварала перадумовы пачатку новага этапу, які найбольш ярка выявіўся ў прыватнаўласніцкіх рэзідэнцыях. Характэрна, што ў большасці замкаў не выкарыстоўвалі магутныя канструкцыі тыпу тарас, а вярнуліся да лёгкіх астрогаў (Астрашыцкі Гарадок, Бабруйск, Дуброўна, Свіслач Асіповіцкага р-ну). У дзядзінцах будавалі палацы, гаспадарчыя збудаванні.

Адной з найважнейшых галін драўлянага будаўніцтва гэтага часу стала сядзібна-палацавае дойлідства. Пашырэнне сядзіб вызначалася панаваннем фальваркова-прыгоннай сістэмы гаспадаркі. У XVI—XVIII стст. існавалі разнастайныя тыпы сядзіб. Найбольш простыя з іх — шляхецкія двары, якія нагадвалі хутары і ўключалі ў свой склад гасподу, некалькі гаспадарчых пабудоў, гумно, абору. Больш буйныя сядзібы складаліся з трох комплексаў: панскага панадворку, гуменнага і абароннага. Пры некаторых дварах існавалі фальваркі, комплексы млыноў, бровараў і іншых пабудоў. Звычайна забудова вялася па перыметры панадворку, цэнтральная частка падвор’я заставалася свабоднай. З XVI ст. вядомы сядзібы, у якіх гаспода і брама складалі галоўную планіровачную вось ансамбля. Такі стыль забудовы прывёў да стварэння ў XVIII ст. барочных П-падобных кампазіцый, утвораных жылым домам або палацам і двума бакавымі флігелямі, якія часам развіваліся ў бакавыя крылы дому. У планіроўцы сядзіб вялікую ролю адыгрывалі натуральныя і штучныя вадаёмы. Аднак у XVII ст. садова-паркавае мастацтва, за выключэннем пэўнай колькасці "італійскіх садоў", не было шырока распаўсюджанае. Большасць садоў і паркаў рэгулярнага, потым пейзажнага тыпу ўзнікла ў XVIII—XIX ст.

Для гасподы выкарыстоўвалі розныя тыпы планіровак: ад традыцыйных дзвюх- і трохкамерных да складаных шматпакаёвых з анфіладным або калідорным размяшчэннем парадных, жылых і гаспадарчых пабудоў. Ствараліся сіметрычныя і асіметрычныя кампазіцыі. Асабліва маляўнічы выгляд мелі гасподы на падклеццях, з разнастайнымі надбудовамі тыпу мезанінаў, дамы з вежамі ў цэнтры або бакавымі вежападобнымі алькежамі (Сёмкаўскія сядзібы), дахамі складанай формы (ламанымі, яруснымі). Вялікую мастацкую ролю адыгрывалі ганкі (некаторыя ў выглядзе ярусных вежаў), галерэі рэнесанснага тыпу, купалы, каваныя флюгеры і інш. (Беліцкая сядзіба ў Лідскім р-не). З XVII ст. вядомыя таксама і крыжападобныя кампазіцыі дамоў. У замках паявіліся манументальныя драўляныя палацы з высокімі гадзіннікавымі вежамі пасярэдзіне корпусу (Лоскі замак).

У інтэр’еры жылых драўляных дамоў XVI—XVII ст. пераважалі ў асноўным традыцыйныя формы. Інвентары таго часу сярод мэблі называюць лавы, зэдлікі, крэслы, сталы, паліцы, шафы, якія характарызаваліся як цяслярскія, сталярскія або сніцарскія вырабы. Сцены часам аздаблялі чорным, зялёным, чырвоным сукном або палатном, нярэдка размаляваным, узятым у ліштвы. Выкарыстоўваліся таксама папяровыя ці скураныя шпалеры, разныя панелі і столі, зрэдку і лепка з гіпсу ў тэхніцы стука. Дзверы аздаблялі разьбой, размалёўкай або інкрустацыяй з каштоўных парод дрэва. Дэкаратыўны характар мелі печы з паліванай кафлі або каляровага фаянсу. У вялікіх парадных памяшканнях да бэлек перакрыцця прымацоўваліся ланцугамі ліхтары і люстры ў выглядзе галоў дзікіх звяроў. Дэкаратыўны лад інтэр’ераў дапаўнялі абразы, партрэты, жанравыя карціны, карты, гравюры, лубачныя выявы. У XVIII ст. мастацкае аздабленне інтэр’ераў узбагачаецца барочнымі формамі (размалёўка, скульптурная пластыка, творы дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва і інш.).

Падобным жа кірункам развівалася і мураванае сядзібна-палацавае дойлідства. У пачатку XVII ст. для яго яшчэ характэрна захаванне абарончых рыс, лаканізм у аздабленні фасадаў і інтэр’ераў (дом-фартэцыя у Гайцюнішках). У барочных палацах XVIII ст. ўжывалася П-падобная схема планіроўкі, якая стваралася галоўным палацавым корпусам і флігелямі або бакавымі крыламі (палацы ў Пінску, Ружанах, Магілёве і інш). У цэнтры палацу размяшчалася парадная зала, часам авальнай або круглай у плане формы. Пераважала анфіладная планіроўка. Фасады аздабляліся пілястрамі, нішамі, рустыкай, раскрапаванымі антамблементамі, складанымі аблямоўкамі акон і дзвярэй. Пэўную эстэтычную ролю выконвалі высокія ламаныя дахі.

Для сядзіб характэрны разнастайны комплекс гаспадарчых і вытворчых збудаванняў. Сярод іх вылучаліся пабудовы для захавання харчовых запасаў і маёмасці — клеці, свіраны, спіхлеры і інш. У выніку сінтэзавання рыс жылога і гаспадарчага збудаванняў у XVI ст. склаўся такі тып пабудовы, як лямус. Ад свірнаў паходзяць сядзібныя і замкавыя арсеналы, прызначаныя для захавання зброі і іншай ваеннай амуніцыі. Зрэдку яны надбудоўваліся над сядзібнымі дамамі ці палацамі. У некаторых сядзібах існавалі майстэрні, напрыклад па адбельванні і валкаванні палатна (бялільні і валкоўні). Для захоўвання садавіны і гародніны будавалі варыўні — невялікія курнія хаткі з сенцамі і каморамі. Існавалі разнастайныя падземныя ці наземныя збудаванні для захоўвання прадуктаў — піўніцы, паграбы, скляпы і інш. Іх звычайна будавалі побач з жылым домам або пад ім, зрэдку — пад свіранам ці клеццю. Сярод сядзібных пабудоў важнае месца займаў бровар, які звычайна стаяў каля вадаёму ці студні. Каля яго размяшчаліся лазня, саладзільня, жыллё броварных работнікаў і інш. У кожнай сядзібе абавязкова былі стайні — доўгія збудаванні з кармушкамі-яслямі, сховішчамі для сена для трымання коней. Пры некаторых стайнях існавалі вазоўні і маштарні (майстэрні па рамонце экіпажаў). Традыцыйнымі пабудовамі фальварку былі сырніца, лазні, пуні і адрыны.

Характэрнымі вытворчымі пабудовамі з’яўляліся вадзяныя млыны (колавыя, наплаўныя). Ветракі да сярэдзіны XVII ст. на Беларусі не мелі значнага пашырэння, у XVIII ст. вядомыя ветракі прымітыўнага стрыжнёвага або козлавага тыпаў і больш складаныя шатровыя.

Буйныя грамадскія будынкі гарадоў і мястэчак былі прадстаўлены ратушамі, гандлёвымі радамі, гасцінымі дварамі, корчмамі. Найбольш масавымі збудаваннямі грамадскага прызначэння былі шынкі, корчмы і аўстэрыі. Іх простыя формы нагадвалі традыцыйнае народнае жыллё. Вялікія гарадскія аўстэрыі вылучаліся больш развітым складам памяшканняў, іх сацыяльнай дыферэнцыяцыяй (святліцы для заможных пастаяльцаў і курныя — для простага люду). Корчмы звычайна размяшчаліся на рынку, галоўных вуліцах гарадоў і мястэчак, пры рачных пераправах, каля млыноў і інш. Іх будаўніцтва рэгламентавалася заканадаўствам. У XVIII ст. на аснове корчмаў і аўстэрый развіваліся гаэлі, харчэўні і інш. Асобным відам карчмы для іншаземных купцоў быў гасціны двор.

На гандлёвых плошчах гарадоў будавалі ратушы. Выявы ратуш у Гародне, Віцебску, Нясвіжы, Клецаку захаваліся на гравюрах XVI—XVII стст. Гэта былі высокія вежападобныя рэнесансныя збудаванні, якія сваім ярусным сілуэтам вызначалі грамадскі цэнтр гораду, падкрэслівалі значэнне гандлёвай плошчы ва ўсёй яго дойлідска-прасторавай структуры. Ратушы ў XVIII ст. набылі больш выразныя дынамічныя вертыкальныя кампазіцыі (ратушы ў Магілёве і Віцебску). Пры ратушах і каля іх у XVI—XVII стст. узнікалі гандлёывя рады, якія фармавалі забудову гандлёвай плошчы. Асноўным матывам іх дойлідства з’яўлялася рэнесансная аркадная галерэя. Галерэі і ганкі ўласцівы і іншым тыпам збудаванняў.

Паводле архіўных звестак, у XVI—XVII стст. буйных спецыяльных школьных (за выключэннем каталіцкіх калегіюмаў) і лячэбных збудаванняў не існавала. Школы звычайна будавалі на аснове трохкамернага плану, з сенцамі ў цэнтры і дзвюма класамі па баках. Традыцыйную двух- і трохкамерную планіроўку мелі шпіталі (багадзельні пры цэрквах і касцёлах). Дакументы XVIII ст. змяшчаюць звесткі пра тэатральныя будынкі ў Нясвіжы, Слуцаку, Слоніме, Гародне, Паставах і інш. Яны мелі ўмяшчальныя залы з развітай сцэнічнай часткай, артыстычнымі пакоямі. У слонімскім тэатры была вялікая сцэна, прызначаная для паказу тэатралізаваных баталій шматлікіх коннікаў, водных феерый, фантанаў, асветленых бенгальскімі агнямі.

У сярэдзіне XVIII ст. ў рэчышчы дойлідства барока фармаваўся стыль ракако, адметны выключнай арыгінальнасцю прыёмаў і прывабнасцю форм дойлідства экспрэсіі. Яго прадстаўнікамі на Беларусі былі высока-прафесійныя дойліды А.А. Гену, I.K. Глаўбіц, Л. Грынцэвіч, А. Чаховіч, дойлідства нямецкага барока і ракако Я.Ф. Кнобель, М.Д. Пёпельман, I.X. Яўх, выхадцы з Польшчы Б. Касінскі, Лаўбе. У сваёй творчасці дойліды паўстаюць таленавітымі мастакамі, скульптарамі і рысавальшчыкамі. Ім уласцівы імкненне да вытанчанасці дойлідскіх форм і ліній, пышнасць дэкору, неабмежаваная фантазія. Майстры ракако ў сваіх творах адмаўляліся ад тэктанічнага сэнсу стоечна-бэлечнай сістэмы — канструкцыйнай асновы будынку. Класічная ордэрная сістэма з яе архітэктонікай зводзілася да дэкаратыўнасці: геаметрычнасць антаблементаў і прамалінейнасць карнізаў парушалася іх інтэнсіўнай крапоўкай, выгнутасцю, разрывамі; трохкутныя франтоны разрываліся ці змяняліся шчытамі плаўнага малюнку; капітэлі і кансолі набывалі арнаментальна-ракайльны выгляд; калоны скручваліся ў спіралі ці камуфліраваліся пад расліну. Стыль ракако развіваўся ў дойлідстве шматлікіх магнацка-шляхецкіх палацаў і сядзіб, паляўнічых домікаў, паркавых павільёнаў. Скульптурна-пластычную аб’ёмную кампазіцыю ім надавалі мансардавыя дахі (Гарадзенскі Каралеўскі палац), кутнія алькежы з фігурным купалам (палац Дзятлаўскай сядзібы), шматпланавасць фасаду. Для вылучэння цэнтру палацавага фасаду дойліды выкарыстоўвалі пластычны гранёны ці акруглы рызаліт, які звычайна быў пануючым у сілуэце будынку (Станіславаўская сядзіба, Гарадзенская Аўгустоўская сядзіба). Балкон ці тэраса, якія выступалі на фасадзе, агароджваліся ажурнымі ўвагнута-пукатымі каванымі агарожамі (Лявонпальская сядзіба). У арсенале дэкаратыўных форм палацавага інтэр’еру вылучаліся тонкапрафіляваныя хваліста-пукатыя карнізы і сандрыкі, ляпныя гірлянды, ракавіны, картушы, завіткі, геральдычныя знакі і манаграмы, "люстэркавая" аправа разнастайных па канфігурацыі акон. У вонкавае дойлідства палацу ўводзіўся інтэр’ерны дэкаратыўны атрыбут — вазы (Чарнаўчыцкі палац). Новае, што ўнёс стыль у палацава-сядзібнае будаўніцтва, — пашырэнне набору апартаментаў: разам з параднымі заламі ўзнікалі невялікія ўтульныя пакоі, гасціныя, альковы. Канфігурацыя параднай залы набыла складаную форму. Дынаміка авалу, паліганальнасць шматкутніка стварала ўражанне нерасчляняльнасці, прасторавай неабмежаванасці інтэр’еру. Для стварэння глыбіннай кампазіцыі інтэр’еру шырока выкарыстоўваліся шматлікія люстэркі, якія ўтваралі эфект перспектывы ілюзорнай анфілады, узмацнялі ўражанне раскошы і візуальна-аптычнай шматпланавасці. Інтэр’ер узбагачалі новыя дэкаратыўныя элементы — ракайлі, напышлівыя панелі, залачэнне і пастэльная колеравая палітра. Гэтаму спрыяла і размалёўка сцен пад паркавую расліннасць ці трэльяжную сетку, манументальны жывапіс плафонаў. У ракайльным інтэр’еры палацаў і сядзібных дамоў шырока ўжываўся сінтэз мастацтваў: дойлідства, жывапісу, скульптуры, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва (разьба па дрэве, мэбля і інш.).

Дойлідства ракако ўзбагаціла творчы арсенал прафесіі дойліда новымі выразнымі сродкамі і прыёмамі. Як і ў папярэднія эпохі, гэта было гістарычным увасабленнем у дойлідстве навізны і сучаснасці, імкненне да ўзнаўлення сродкаў мастацкай выразнасці. Лёгкае і вытанчанае дойлідства ракако не дайшло да нашага часу ва ўсёй сваёй пышнай раскошы і вечнай прывабнасці і захавалася ў нешматлікіх, звычайна значна змененых помніках.