Бел литерат - учебник 7 класс
.pdfН¸с в³ну за ¢с¸ на свеце, В³наваты без в³ны.
З ³м ³ дзец³ не дружыл³, Не прымал³ да гульн³,
I ¢ самоце1 прахадз³л³ Веснавыя яго дн³.
I ëþá³¢ ¸í àäç³íîòó,
Бо так лепей было жыць: Тут ¸н мог сабе ¢ ахвоту Песн³ пець ³ гаман³ць.
Вось улетку дык раздольна: Выйдзе з хаты ¢ поле, луг; Ц¸пла ¢сюды ³ прывольна, Сонца многа, чысты дух2.
На каменьчык сядзе ¢ збожжы, Не сх³снецца ³ ма¢чыць, Лов³ць сэрцам спе¢ прыгожы, Як жытцо загаман³ць, Як зазвоняць, за³граюць Мушк³, кон³к³, жучк³
I гало¢кай зак³ваюць, Засмяюцца вас³льк³. Спе¢ у сэрцы адкл³ка¢ся, I так добранька было,
Што Сымонка сам смяя¢ся, ¡с¸ смяялася, цв³ло. Зам³ра¢ тады хлапчынка,
I здавалася яму,
Што ¸н знае, як трав³нка Сваю думае думу, Што гаворыць жытн³ колас,
_________
1 Ñàìî´та — адз³нота, туга, смутак.
2 Дух — тут: паветра.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
11 |
|
I аб чым шум³ць ячмень, I чаго спявае ¢голас Мушка, кон³к, авадзень,
Што ¢гары над срэбрам жыта Пяе жаваранак той Так прыгожа-самав³та,
I зачым у высь блак³ту ²дзе ветрык пехатой,
Óвысь тую, дзе хмурынк³ Над зямл¸й плятуць вянк³...
Ц³ ж не м³лыя час³нк³? Ц³ ж не сла¢ныя дзяньк³? Замлява¢ увесь Сымонка, Як увосень жура¢л³
Крык музычны роняць звонка Над прасторам³ зямл³.
Шнур жывы, загнуты крукам, Ледзь чарнеецца ¢гары,
I ¢с¸ стада з смелым гукам Журавель вядзе стары; Плы¢ка, згодна ходзяць крылы, Як адно, у тахт адз³н — Пак³даюць край свой м³лы, Родны кут глух³х лядз³н. Шнур зн³кае, тоне ¢ багне Мора с³няга няб¸с,
Óпрастор ³ хлопчык прагне: Там друг³, напэ¢на, л¸с.
I ¸н до¢га, нерухомы, Там ста³ць ³ ¢с¸ глядз³ць
Óкрай светлы, невядомы,
Дзе зн³кала тая н³ць Вольных птушак на ¢сю з³му...
Ну, прашчайце да вясны!..
12 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Поле, неба прад вачыма, I ¢жо крык³ не чутны. Так ³ жы¢ ¸н, гадава¢ся,
Бы пры сцежцы той гарох: Сам з сабою заба¢ля¢ся, Бега¢, бав³¢ся ¢ пал¸х,
I размовы в¸¢ з жытам³, I склада¢ ¸н песн³ дню,
З матылькам³, бы з братам³, Час дзял³¢ свой ³ гульню.
1.Як³я пачуцц³ выкл³ка¢ у вас урывак «У яго
?бы¢ свет ц³кавы...» з паэмы Я. Коласа «Сы- мон-музыка»?
2.Як³м вы ¢я¢ляеце Сымонку? Намалюйце яго сло¢ны партрэт.
3.Ц³ звычайны хлопчык Сымонка? Чым ¸н адрозн³ваецца ад ³ншых дзяцей? Як³я асабл³васц³ Сымонкавай натуры вылучае а¢тар?
4.Як успрымае Сымонка навакольны свет, розныя з’явы прыроды? Як³м паэтычным пры- ¸мам карыстаецца а¢тар, паказваючы прыроду ва ¢спрыманн³ Сымонк³? Прывядз³це прыклады з твора.
5.Чаму так непрыветна став³л³ся да хлопчыка бацьк³ ³ ³ншыя дзец³?
6.Чаму так востра перажывае Сымонка адл¸т жураво¢? Як³я пачуцц³ абуджае ¢ яго сэрцы гэты момант?
7.Што вы ведаеце пра а¢тара гэтага твора? (Пры адказе звярн³цеся да рэпрадукцы³ карц³ны У. ². Стальмашонка «Партрэт народнага паэта БССР Якуба Коласа» (гл. уклейку).) Як³м паказа¢ мастак паэта?
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
13 |
|
ЯНКА КУПАЛА
Курган
I
Пам³ж пустак, балот беларускай зямл³, На ¢збярэжжы рак³ шумнацечнай,
Дрэмле памятка дз¸н, што ¢ нябыт уцякл³1, — ¡дз³рванелы2 курган векавечны.
Дуб галл¸ распусц³¢ каранасты над ³м, Сухазелле у грудз³ ¢п³лося; Вецер стогне над ³м уздыханнем глух³м — Аб м³ну¢шчыне ¢ жальбах галосе.
На Купалле там птушка садз³цца, пяе, У П³л³па¢ку3 во¢к нема вые; Сонца дн¸м распускае там косы свае, Ночкай зоры глядзяць залатыя.
Хмары неба ¢сц³лал³ мо тысячу раз, Перуны б³л³ з краю да краю, — ¨н ста³ць — гэта памяць людская, паказ...
Тольк³ гутарка ходз³ць такая.
II
На гары на крутой, на абв³тай ракой, Лет назад таму сотня ц³ болей,
_________
1 Ó íÿáû´т уцякл³´ — адышл³ ¢ м³нулае.
2 Удз³рване´лы — пакрыты дз³рваном, густа зарослы травою.
3 ϳ보па¢ка — тут: час з³мою, кал³ пачынаюцца моцныя маразы, заве³.
14 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Белы хорам стая¢, недаступнай сцяной Грозна, думна1 глядзе¢ на прыволле.
У нагах у яго рассц³ла¢ся абшар2 Хвоек гонк³х ³ пахан³ чорнай,
Сонных в¸сак шары3, хат амшалых4, як мар, Хат з сям’¸й душ падданых, пакорных.
Князь у хораме жы¢, сла¢ны свету ¢сяму, Недаступны ³ грозны, як хорам; Хто хаце¢, не хаце¢ — б³¢ паклоны яму, Спуску, ласк³ не зна¢ непакорам.
Зневажа¢, катава¢ ¸н з дружынай сваей; Стражы князевы — ¢ пол³ ³ дома, Тольк³ модлы5 расл³ небу ¢ сэрцах людзей, I пракляцце расло пакры¸ма6.
III
Раз бяседа7 вял³кая ¢ князя была: На пасад дачку княжну садз³л³8;
За сталом в³н заморск³х крын³ца цякла, Бегла музыка ¢круг на па¢м³л³.
_________
1 Äó´мна — горда.
2 Àáøà´р — прастор.
3 Ñî´ííûõ â¸ñàê øàðû´ — нерухомыя абрысы, цен³ н³бы пасну¢шых в¸сак.
4 Àìøà´лых — пакрытых мохам.
5 Ìî´äëû — ìàë³òâû.
6 Пакры¸ма — употай.
7 Áÿñå´да — застолле.
8 Ñàäç³´öü íà ïàñà´д — выдаваць замуж.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
15 |
|
На вяселле-разгул наплыло, як на сход, Госц³ знатных зусюль, за па¢свету, Гэткай гучнай бяседы не помн³¢ народ, Гэтк³х скарба¢, брыльянта¢, саета¢1!..
Дзень, друг³ ¢жо грымела у князя гульня, I музык³, ³ чарк³ зв³нел³;
Выдумлял³ заба¢ новых кожнага дня; Што хацел³ — ¢сяго госц³ мел³.
Ажно трэцяга дня князь прыдума¢ адну Для дружыны пацеху-забаву:
Загада¢ ¸н пазваць гусляра2-старыну, Гусляра з яго ведамай славай.
IV
Акал³чны народ гусл³ зна¢ гусляра; Песня-дума за сэрца хапала; Вакол гэтай думы дудара-званара Казак дз³¢ных злажылась нямала.
Кажуць, тольк³ як выйдзе ³ ¢дарыць як ¸н Па струна´х з неадступнаю песняй, — Сон злятае з павек, болю ц³шыцца стогн, Не шумяць ясакары3, чарэсн³;
Пушча-лес не шум³ць, белка, лось не бяжыць, Салавей-птушка ¢ той час сц³хае; Пам³ж вольха¢ рака, як штодзень, не бурл³ць, Папла¢к³ рыба-плотка хавае.
_________
1 Ñàå´ты — багатае адзенне з атласу ³ шо¢ку.
2 Гусля´р — чалавек, як³ ³грае на гуслях — музычным ³нструменце.
3 Ясака´р — таполя.
16 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Прыта³цца да моху русалка, лясун, Каня1 вечнага «п³ць» не заводз³ць;
Пад звон-песню жывучых гусляравых струн Для ¢с³х папараць-кветка ¢зыходз³ць.
V
Прывяла гусляра з яго н³¢ных сял³б Дворня князева ¢ хорам багаты; Пасадз³ла на ганку, м³ж кл¸на¢ ³ л³п, На цагляным парозе магната2.
Невыдумная св³тка3 — убор на плячах, Барада, як снег белы — такая, Незвычайны агонь у задумных вачах, На каленях лягл³ гусл³-ба³.
Водз³ць пальцам худым па стал¸вых струнах, К песн³-музыцы ладз³цца, строе; Водкл³к б’ецца ад струн па сцюдз¸ных сцянах, Зам³раючы ¢ сховах пакоя¢.
Вось настро³¢, нав¸¢ тон у струнах як след, Не з³рну¢шы на гул³ н³ разу,
I сядз³ць гэты сумны, як лунь4, белы дзед I чакае ад князя прыказу.
_________
1 Êà´ня (па-руску чи´бис) — балотная чайка, крык якой нагадвае гук³ «п³ць-п³ць-п³ць».
2 Магна´т — багаты пан, буйны земле¢ладальн³к.
3 Ñâ³´тка — вопратка, пашытая з даматканага сукна. 4 Лунь — ястраб-мышало¢, у якога белае (светла-шэрае)
апярэнне.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
17 |
|
VI
— Што ж ма¢чыш ты, гусляр, н³¢, лясо¢ песнябай, Славай хат ма³х подданых сла¢ны?!
Нам сягоння зайграй, нам сва³х песень дай, — Князь умее плац³ць незвычайна!
Запяеш па душы, дас³ ¢цех³ гасцям — По¢ны гусл³ насыплю дуката¢1;
Не пад мысль песня будзе каму-небудзь нам — Канапляную возьмеш заплату;
Знаеш славу маю, знаеш с³лу маю...
—Многа знаю ³ чу¢ аб табе я, — I я сам, як ³ ты, так табе запяю...
—Ну, пара пачынаць, дабрадзею!
Гэтак слухае, выслуха¢ князя гусляр, За³скрыл³ся вочы с³выя, Патану¢ у скляпеннях адз³н, друг³ ¢дар, I заплакал³ струны жывыя.
VII
«Гэй ты, князь! Гэй, прасла¢ны на цэлы бел-свет! Не такую задума¢ ты думу, — Не дае гуслярам сказу золата цвет, Белых хорама¢ п’яныя шумы.
Скурган³¢2 бы душу чырванцом тва³м я; Гуслям, княжа, не п³шуць закона¢:
Небу справу здае сэрца, думка мая, Сонцу, зорам, арлам тольк³ ро¢на.
_________
1 Äóêà´т — старажытная манета, сярэбраная, пазней залатая.
2 Скурга´н³¢ — загуб³¢, умярцв³¢.
18 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|
Бачыш, княжа, загоны, лясы, сенажаць, — ²м пакорны я тольк³ з гуслям³, С³лен, княжа, караць, галаву с³лен зняць, — Не скуеш тольк³ дум ланцугам³.
Славен, грозен ³ ты, ³ твой хорам-астрог, Б’е ад сцен цэгел л¸дам з³мовым; Сэрца маеш, як гэты цагляны парог,
I душу — як скляпо¢ гэтых сховы.
VIII
Глянь ты, сла¢ны ¢ладар, на палетк³ свае: Сарачн³ там сох1 бачыш, як блудзе; А ц³ чу¢ ты, аб чым там араты пяе, Дзе ³ як жывуць гэтыя людз³?
Глянь у л¸х³2 свае, ¢ падзямелл³ глянь, князь, Што настро³¢ пад хорамам гэтым:
Брацц³ корчацца там, табой к³нуты ¢ гразь, Чэрв³ точаць жывых ³х, раздзетых.
Ты ¢с¸ золатам хочаш прыцьм³ць, загац³ць...
Ц³ ж прыгледзе¢ся, хорамны княжа? Кро¢ на золаце гэтым людская бл³шчыць, Кро¢, якой ³ твая моц не змажа.
Ты брыльянтам³ ¢сыпа¢ атласы ³ шо¢к — Гэта ц¸ртая сталь ад кайдана¢, Гэта в³сельн³ петля¢ разв³ты шнурок, Гэта, княжа, твае саматканы.
_________
1 Сарачн³´ сох — сорак сарако¢ — вельм³ многа.
2 Л¸х³ — скляпы, падземныя памяшканн³, схов³шчы.
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
19 |
|
IX
Стол ты ¢став³¢ ядой, касцей шмат пад сталом — Гэта косц³ бядноты рабочай; Пацяшаешся белым, чырвоным в³ном — Гэта сл¸зы нядол³ с³рочай.
Хорам выстра³¢ ты, твайму воку так м³л, Адшл³фованы цэгла ³ камень, — Гэта — памятк³-пл³ты з ня¢часных маг³л, Гэта — сэрца¢ скамененых пламень.
Люба чуц³ табе скочнай музык³ звон: Ты, дружына п’яце асалоду, — А ц³ ¢слуха¢ся ты, як плыве з яе стогн,
Стогн пракляцця табе, твайму роду?!
Ты збяле¢, ты дрыжыш, сла¢ны княжа-¢ладар! Госц³ хмурны, а дворня знямела...
Ну, што, княжа? пара даць за песню мне дар! Выбачай, кал³ спе¢ мо ня¢мела».
X
Князь ста³ць, князь ма¢чыць, жуда, помста б’е з воч; Гул³ зглухл³, н³ жарта¢, н³ смеха¢...
Дума¢ князь, выдумля¢, грымну¢ шабляй на¢збоч, Тольк³ з л¸скатам выбегла рэха.
— Гэй ты, сонцу ра¢ня, не на тое пазва¢ На вяселле цябе сва¸й княжны!..
Ты — шал¸ны старык! хто цябе дзе хава¢? Ты, знаць, вырадак цемры сярмяжнай1.
_________
1 Öå´мра сярмя´жная — зняважл³вая назва бедных, ц¸м- ных, неп³сьменных сялян, як³я нас³л³ даматканыя сярмяг³ (св³тк³).
20 |
Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования |
|