16. Шляхі развіцця капіталістычных адносін. Прамысловы пераварот, яго вынікі I асаблівасці ў Беларусі.

Адмена прыгоннага права спрыяла паступоваму пераходу ад феадальнага да буржуазнага ладу ў Расійскай імперыі і стварала магчымасці для развіцця капіталізму ў эканоміцы, у тым ліку і ў Беларусі.

Капіталізм – спосаб вытворчасці, заснаваны на прыватнай уласнасці на сродкі вытворчасці і прымяненні наёмнай працы. Развітому капіталізму папярэднічаў этап першапачатковага назапашвання капіталу, які вёў да хуткага пашырэння ўнутранага рынку. Для капіталізму ўласцівы наступныя рысы:

• наяўнасць дзвюх асноўных груп насельніцтва ― буржуазіі (уладальнікаў капіталу) і наёмных рабочых;

• ператварэнне рабочай сілы ў тавар;

• канцэнтрацыя вытворчасці;

• стварэнне ў працэсе вытворчасці прыбавачнай вартасці і прысвойванне яе ўладальнікамі капіталу;

• панаванне таварна-грашовай гаспадаркі;

• наяўнасць развітога грамадскага падзелу працы;

• хуткае развіццё тэхнікі.

Сельская гаспадарка. Развіццё капіталізму ў сельскай гаспадарцы магло адбывацца двума шляхамі: «амерыканскім» (фермерскім) і «прускім» (юнкерскім ці памешчыцкім). Для «амерыканскага» шляху было характэрна хуткае ўкараненне капіталістычных адносін. Гэты шлях быў інтэнсіўным, развіццё адбывалася за кошт паляпшэння якасці апрацоўкі глебы, выкарыстання аплачваемай наёмнай працы, ужывання шматпольнага севазвароту, лепшых сартоў насення, правядзення агратэхнічных мерапрыемстваў і інш. Уласнік зямлі ― фермер сам яе і апрацоўваў, што абумоўлівала яго матэрыяльную зацікаўленасць у выніках працы.

«Прускі» шлях развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы быў больш марудным, паколькі пры ім укараненне капіталістычных адносін стрымлівалася існаваннем феадальных перажыткаў. Менавіта такі шлях быў уласцівы для расійскай эканомікі. Такімі рудыментамі феадалізму ў беларускай вёсцы другой паловы ХІХ ст. заставаліся:

• буйное, латыфундыяльнае памешчыцкае землеўладанне, якое пры адсутнасці рынку свабоднай працоўнай сілы не магло хутка ператварыцца ў гаспадаркі капіталістычнага тыпу;

• малазямелле сялян і наяўнасць у сувязі з гэтым сістэмы адпрацовак, пры якой вяскоўцы не былі зацікаўлены ў выніках сваёй працы;

• захаванне і нават павелічэнне ролі сялянскай абшчыны, якая была не толькі органам сялянскага самакіравання, але і адказвала за збор падаткаў і выкананне павіннасцяў на аснове кругавой парукі (калектыўнай адказнасці). Нягледзячы на дэкларацыю сялянам асабістай свабоды, яны не маглі ёю рэальна карыстацца, не маглі адмовіцца ад надзела, выдзеленага па рэформе 1861 г., не маглі без дазволу абшчыны пакінуць вёску і інш.

Разам з тым нават пры існаванні феадальных перажыткаў капіталістычныя адносіны ў вёсцы развіваліся. Усё больш з’яўлялася прадпрымальніцкіх гаспадарак, у якіх выкарыстоўвалася праца наёмных рабочых (падзённых, сезонных, гадавых), зямля апрацоўвалася інвентаром і цяглавай жывёлай уладальніка, а гаспадарка мела ярка выражаны таварны характар.

Паглыблялася сельскагаспадарчая спецыялізацыя раёнаў. У 80-я г. ХІХ ст. вытворчасць збожжа, якая была важнай таварнай галіной памешчыцкай і сялянскай гаспадарак, саступіла месца малочнай жывёлагадоўлі і вінакурэнню. Гэта было звязана з працяглым збожжавым крызісам, калі на рынкі Заходняй Еўропы трапіла таннае і высакаякаснае збожжа з Амерыкі, Аргенціны і Аўстраліі. Немагчымасць канкурыраваць на збожжавым рынку прымусіла памешчыкаў у пагоні за прыбыткам да пераарыентацыі накірунку сельскагаспадарчай вытворчасці. Хуткае рэагаванне сельскай гаспадаркі на змены рыначнай кан’юнктуры таксама з’яўлялася адным з доказаў развіцця капіталізму на вёсцы.

З пачатку 80-х г. ХІХ ст. усё больш актыўна праходзіла расслаенне сялянства. З аднаго боку, гэтаму працэсу садзейнічала заснаванне ўрадам Сялянскага пазямельнага банка, які даваў пазыкі сялянам пад заклад зямлі. На атрыманыя грошы сяляне маглі мажлівасць купляць зямлю і павялічваць свае надзелы. Гісторыкі падлічылі, што да пачатку ХХ ст. колькасць сельскай буржуазіі на тэрыторыі Беларусі павялічылася на 10 %. З другога боку, адбываўся працэс збяднення вялікай колькасці сялян у выніку натуральнага прыросту ў сем’ях і неабходнасці драблення надзелаў.

4. Прамысловасць Беларусі ў другой палове ХІХ ст. Шляхі зносін. Гандаль. У сваім развіцці прамысловасць праходзіць тры асноўныя стадыі ў арганізацыі вытворчасці: 1) дробнатаварную (рамесную); 2) мануфактурную; 3) фабрычную. У другой палове ХІХ ст. у Беларусі тры пералічаныя формы суіснавалі разам, аднак на працягу першых двух дзесяцігоддзяў пасля рэформы 1861 г. прамысловы рост на тэрыторыі Беларусі ішоў павольна і па-ранейшаму пераважала дробная і мануфактурная вытворчасць.

Хуткі рост фабрычна-заводскай прамысловасці стрымліваўся, у першую чаргу, адсутнасцю шырокага рынку свабоднай працоўнай сілы, а таксама нізкай пакупной здольнасцю сялян, якія вялі пераважна натуральную гаспадарку і самі выраблялі неабходныя прамысловыя рэчы (палатно, сукно, абутак і г. д.). Разам з тым колькасць заводскіх прадпрыемстваў няўхільна павялічвалася: калі ў сярэдзіне ХІХ ст. іх на тэрыторыі Беларусі налічвалася каля 80, то ў канцы ХІХ ст. – 1 137. Сярод найбольш значных прадпрыемстваў, пабудаваных у гэты перыяд, можна вызначыць тытунёвую фабрыку ў Гродне (1862 г.), папяровую фабрыку ў Добрушы (1871 г.), запалкавыя фабрыкі ў Барысаве (1881 г.) і Пінску (1882 г.) і інш. Фабрычна-заводская прамысловасць няўхільна заваёўвала дамінуючыя пазіцыі.

Спецыялізацыя беларускай прамысловасці ў другой палове ХІХ ст. па-ранейшаму вызначалася выкарыстаннем і перапрацоўкай прыродных рэсурсаў (лясных багаццяў) і прадукцыі сельскай гаспадаркі. Таму асноўнымі галінамі прамысловасці з’яўляліся харчовая, тэкстыльная, гарбарная, дрэваапрацоўчая, а таксама вінакурэнне.

Пераход да капіталістычнага спосабу вытворчасці ў прамысловасці выявіўся ў яе паступовай мадэрнізацыі – увядзенні ўдасканаленняў, якія адпавядалі тэхнічным патрабаванням таго часу. Мадэрнізацыя прамысловасці паслярэформеннага перыяду характарызавалася пашырэннем індустрыялізацыі – пераходу ад ручной працы да машыннай і фарміраванню прамысловай буржуазіі і фабрычнага пралетарыяту. Гэты працэс атрымаў назву прамысловага перавароту або прамысловай рэвалюцыі. У выніку прамысловага перавароту, які завяршыўся да 90-х г. ХІХ ст., сфарміраваўся клас прамысловай буржуазіі і наёмных рабочых. Буржуазія фарміравалася з памешчыкаў-прадпрымальнікаў, купцоў, мяшчан, рамеснікаў. Крыніцай папаўнення класа наёмных рабочых былі сялянскія паўперы, дробныя рамеснікі і гандляры, сем’і рабочых.

Шляхі зносін. Капіталістычны рынак патрабаваў больш дасканалых шляхоў зносін. Развіццю прамысловасці, росту гарадоў, пашырэнню ўнутранага рынку і замежных гандлёвых сувязяў у другой палове ХІХ ст. спрыяла будаўніцтва чыгунак. Першая Пецярбургска-Варшаўская чыгуначная магістраль прайшла праз тэрыторыю Беларусі ў 1862 г. і злучыла Вільню, Гродна, Беласток. У 1866 г. праз Дзвінск, Полацк, Віцебск і Смаленск прайшла Рыга-Арлоўская чыгунка, а ў 70-я г. ХІХ ст. Маскоўска-Брэсцкая чыгунка злучыла Смаленск, Оршу, Мінск, Баранавічы, Брэст. Таксама былі пабудаваны тры лініі мясцовых чыгунак, якія атрымалі назву Палескія: Бранск – Гомель – Пінск – Жабінка; Беласток – Баранавічы; Вільня – Баранавічы – Роўна.

Будаўніцтва чыгунак мела вырашальнае значэнне для развіцця эканомікі Беларусі. Дзякуючы іх з’яўленню значна павялічыўся грузаабарот, і тыя рэгіёны, праз якія прайшлі чыгункі, атрымалі моцны імпульс для эканамічнага росту.

На тэрыторыі Беларусі існавала таксама дастаткова разгалінаваная сістэма водных каналаў, а з 1880-х г. актывізавалася будаўніцтва і шасэйных дарог.

Такім чынам, развіццё транспартных шляхоў у другой палове ХІХ ст. спрыяла развіццю гандлю і камунікацыі, аб’яднанню беларускіх зямель у адзіны эканамічны арганізм і ўцягванню іх у агульнарасійскі рынак.

Гандаль. У другой палове ХІХ ст. на беларускіх землях назіраліся відавочныя змены ў структуры ўнутранага гандлю – пры хуткім падзенні значэння кірмашоў значна пашыраўся рознічны гандаль. Гэты працэс быў выкліканы, па першае, з’яўленнем сеткі чыгунак і магчымасцю весці гандаль на працягу года, а не прыстасоўвацца да пэўных святаў. Па-другое, ростам фабрычна-заводскай прамысловасці, які прывёў да выхаду на рынак вялікіх аб’ёмаў прадукцыі. Па-трэцяе, павелічэннем колькасці гарадскога насельніцтва, якое мела патрэбу ў куплі тавараў (у першую чаргу, харчовых). У выніку ў канцы ХІХ ст. на беларускіх землях асноўны аб’ём унутранага гарадскога гандлю быў сканцэнтраваны ў крамах.

Істотных змен у знешнім гандлі не назіралася. Па-ранейшаму экспартным таварам з беларускіх губерняў з’яўлялася сельскагаспадарчая і прыродная сыравіна: каноплі, лён, прадукцыя жывёлагадоўлі, лес. Некалькі павялічылася доля гатовай прадукцыі, сярод якой былі спірт, папера, запалкі, тытунёвыя вырабы, будаўнічыя матэрыялы.

У другой палове ХІХ ст. у Расійскай імперыі пачала стварацца банкаўская сістэма, якая складалася з Дзяржаўнага банка (1860), аддзяленні якога былі адкрыты ва ўсіх беларускіх губернскіх гарадах, Сялянскага пазямельнага банка, Дваранскага зямельнага банка, а таксама шэрагу прыватных банкаў.

Развіццю гандлю садзейнічала правядзенне ў 1895–1897 г. расійскім міністрам фінансаў С.Ю.Вітэ грашовай рэформы, дзякуючы якой адбылася стабілізацыя рубля і актывізаваўся прыток замежнага капіталу ў эканоміку, у тым ліку і на землях Беларусі.