16. Эканамічныя I палітычныя фактары фарміравання беларускай нацыі у другой палове XIX -пачатку XX ст. Афармленне беларускай нацыянальнай ідэі

16. Грамадска-палітычны рух у другой палове XIX - пачатку XX ст. На тэрыторыі Беларусі: ідэалогія лібералізму, народніцкі I сацыял-дэмакратычны рух.

Нацыянальна-вызваленчы рух на беларускіх землях у другой палове ХІХ ст. На нацыянальна-вызваленчы рух у беларуска-літоўскіх губернях у сярэдзіне ХІХ ст. значны ўплыў аказала барацьба за незалежнасць польскай шляхты, якая выступала за аднаўленне Рэчы Паспалітай у межах 1772 г.

Вясной 1862 г. у Варшаве быў створаны падпольны Цэнтральны нацыянальны камітэт (ЦНК), які ставіў сваёй мэтай арганізацыю паўстання за нацыянальную незалежнасць і дэмакратызацыю грамадскага ладу. Летам 1862 г. у Вільні ўтварыўся Літоўскі правінцыяльны камітэт (ЛПК), які фармальна падпарадкоўваўся ЦНК. Масавы ўдзел у падрыхтоўцы і правядзенні паўстання прыняла шляхта, сярод якой, аднак, не было адзінства. Па пытанні аб шляхах дасягнення пастаўленай мэты ў паўстанцкім руху вызначыліся дзве плыні:

• «белыя» (кансерватыўная плынь) былі прадстаўлены пераважна буйной і сярэдняй шляхтай. Іх галоўнай мэтай было аднаўленне Рэчы Паспалітай не як федэратыўнай дзяржавы, а як унітарнай, згодна з Канстытуцыяй 3 мая 1791 г. «Белыя» выступалі супраць рэвалюцыйных метадаў барацьбы і гатовы былі да кампрамісу з царскім урадам;

• «чырвоныя» (радыкальная плынь) аб’ядноўвалі дробную і беззямельную шляхту, інтэлігенцыю, гарадскія нізы, студэнцтва і часткова сялянства. Яны выступалі за стварэнне незалежнай дэмакратычнай дзяржавы, нацыянальнае самавызначэнне беларусаў, літоўцаў і ўкраінцаў, вырашэнне аграрнага пытання і надзяленне сялян зямлёй.

Прыхільнікам «чырвоных» і старшынёй ЛПК быў шляхціц Гродзенскага павета Вінцэнт Канстанцін Каліноўскі (1838–1864), які адыграў вялікую ролю ў арганізацыі паўстання на тэрыторыі Беларусі і Літвы. Летам 1862 г. В.К.Каліноўскі разам са сваімі паплечнікамі Валерыем Урублеўскім і Феліксам Ражанскім пачалі выпуск першай рэвалюцыйна-дэмакратычнай газеты на землях Беларусі «Мужыцкая праўда». Яна выдавалася на беларускай мове лацінскім шрыфтам (так званай беларускай лацінкай). Усяго выйшла 7 нумароў гэтай газеты.

Паўстанне пачалося ў студзені 1863 г. у Варшаве, а 1 лютага ЛПК звярнуўся да насельніцтва Беларусі і Літвы з заклікам узнімацца на ўзброеную барацьбу. Паўстанне хутка ахапіла ўсю тэрыторыю Беларусі, але «белым» удалося адхіліць В.К.Каліноўскага ад кіраўніцтва ЛПК за яго радыкальныя погляды. З прычыны слабасці нацыянальна-дэмакратычных сіл на тэрыторыі Беларусі і Літвы В.К.Каліноўскі вымушаны быў падпарадкавацца ЦНК, ён стаў паўстанцкім камісарам Гродзенскай губерні. Складанасць сітуацыі заключалася ў тым, што кіраўнікі паўстання не мелі адзінага плана баявых дзеянняў, а паўстанцы − дастатковай колькасці зброі, таму часта яны выкарыстоўвалі партызанскую тактыку.

Царскі ўрад рабіў усё, каб хутка ліквідаваць паўстанне. Усе беларуска-літоўскія губерні былі абвешчаны на ваенным становішчы. Надзвычайныя паўнамоцтвы атрымаў віленскі генерал-губернатар М.Мураўёў, які за сваю жорсткасць атрымаў мянушку «вешальнік». Акрамя выкарыстання арміі, расійскія ўлады праводзілі шэраг мерапрыемстваў з мэтай адцягнуць ад паўстання сялян. Так, спецыяльнымі ўказамі Аляксандра ІІ на тэрыторыі Беларусі і Літвы быў уведзены абавязковы выкуп надзелаў, на 20 % былі зменшаны выкупныя плацяжы, а таксама шэраг іншых ільгот для сялян.

Узброеная барацьба на тэрыторыі Беларусі спынілася ўвосень 1863 г. У студзені 1864 г. быў арыштаваны, а ў сакавіку ў Вільні быў пакараны праз павешанне В.К.Каліноўскі. Усяго было пакарана смерцю 128 чалавек, 850 чалавек былі высланы на катаргу, 12,5 тысяч паўстанцаў сасланы ў Сібір. У беларуска-літоўскіх губернях быў усталяваны рэжым выключных законаў, накіраваных на поўную русіфікацыю краю. Маёмасць і маёнткі паўстанцаў падлягалі канфіскацыі, усе памешчыкі былі абкладзены надзвычайным падаткам, насельніцтва каталіцкага веравызнання абмяжоўвалася ў сваіх правах. Была закрыта апошняя вышэйшая навучальная ўстанова на беларускіх землях − Горы-Горацкі земляробчы інстытут. Беларускія губерні не мелі права на выбарныя земствы, выбарныя міравыя суды і дваранскае самакіраванне. Усё гэта замаруджвала тэмпы развіцця буржуазных адносін на тэрыторыі Беларусі.

Але, нягледзячы на падаўленне паўстання і жорсткую расправу над яго ўдзельнікамі, паўстанне 1863 г. мае вялікае значэнне для гісторыі беларускага народа. Сучасныя даследчыкі сцвярджаюць, што думкі В.К.Каліноўскага, выказаныя ім у «Лісце з-пад шыбеніцы» пра неабходнасць змагання за незалежнасць сваёй Бацькаўшчыны, можна лічыць пачаткам афармлення беларускай нацыянальнай ідэі.

Народніцтва. У другой палове ХІХ ст. найбольш актыўнымі прадстаўнікамі рэвалюцыйнага руху ў Расійскай імперыі з’яўляліся народнікі. Ідэалогія народніцтва грунтавалася на веры ў своеасаблівы шлях сацыяльнай перабудовы Расіі − пераход да сацыялізму, мінуючы капіталізм. Асноўную рэвалюцыйную сілу народнікі бачылі ў сялянстве. Па свайму сацыяльнаму становішчу народнікі належалі да розных груп насельніцтва, таму іх называлі разначынцамі. Родапачынальнікамі народніцкай ідэі былі А.Герцэн і М.Чарнышэўскі.

Адзін з першых народніцкіх гурткоў у Беларусі ўтварыўся ў 1875 г. у Магілёве, затым − у Мінску, Віцебску, Слуцку і іншых гарадах. Паміж беларускімі і расійскімі народнікамі ўсталяваўся цесны кантакт, асабліва з арганізацыямі ў Пецярбургу і Маскве, дзе вучылася шмат беларускай моладзі. Беларускія народнікі ўваходзілі ў агульнарасійскія падпольныя арганізацыі: «Зямлю і волю», а пасля яе расколу ў «Народную волю» і «Чорны перадзел». 1 сакавіка 1881 г. беларусам Ігнатам Грынявіцкім, студэнтам Пецярбургскага тэхналагічнага інстытута, быў забіты Аляксандр ІІ.

У 1884 г. беларусы, студэнты Пецярбургскага універсітэта, утварылі беларускую сацыяльна-рэвалюцыйную групоўку «Гоман», якая выдавала аднайменны нелегальны часопіс. На яго старонках з рэвалюцыйна-дэмакратычных пазіцый абвяшчалася пра існаванне беларускай нацыі і гучала патрабаванне яе самастойнасці пасля звяржэння царызму. Вядомымі беларускімі народнікамі былі М.Судзілоўскі, Р.Ісаеў, С.Кавалік і інш. З дзейнасцю рэвалюцыйных народнікаў звязаны пачатак распаўсюджання ў Беларусі марксізму і ўтварэння рабочых гурткоў.

Падагульняючы, неабходна заўважыць, што ХІХ ст. у еўрапейскай гісторыі характарызавалася хуткім развіццём капіталістычных адносін і фарміраваннем нацый. У Беларусі, якая знаходзілася ў складзе Расійскай імперыі, гэты працэс быў запаволены. Панаванне феадальна-прыгонніцкай сістэмы тармазіла эканамічнае развіццё, як і праведзеная ў 1861 г. аграрная рэформа, якая захавала шэраг феадальных перажыткаў. Беларусь у Расійскай імперыі з’яўлялася раёнам буйнога памешчыцкага землеўладання, і гаспадарчае развіццё беларускіх зямель мела ярка выражаны аграрны характар.

Гэты перыяд быў вельмі складаным і неспрыяльным для фарміравання беларускай нацыі. Абсалютная большасць беларусаў былі жыхарамі сельскай мясцовасці і належалі да сялянскага саслоўя.

Важнай асаблівасцю беларускага этнасу быў падзел паводле веравызнання на праваслаўных і католікаў, што шырока выкарыстоўвалася ў мэтах спачатку паланізацыі, а потым русіфікацыі краю: католікаў запісвалі ў «палякі», а праваслаўных − у «рускія». Заможнае насельніцтва Беларусі, якое магло паспрыяць развіццю беларускай культуры і нацыі, не было беларусамі: памешчыкі паводле сваёй нацыянальнай самасвядомасці былі ў большасці сваёй палякамі і рускімі, а ў гарадах і мястэчках пераважала яўрэйскае насельніцтва. У грамадска-палітычным і культурным жыцці дамінавала руская мова. Сацыяльнай апорай беларускага нацыянальнага руху былі нараджаючаяся нацыянальная інтэлігенцыя, сялянства, частка шляхты (пераважна дробнай і беззямельнай) і невялікая колькасць рабочых, якія карысталіся беларускай мовай.

Паводле перапісу 1897 г. сярод гарадскога насельніцтва беларуска-літоўскіх губерняў беларусаў (па роднай мове) было толькі 14,5 %. Разам з тым беларускую мову назвалі роднай больш за 50 % усёй шляхты, 60 % настаўнікаў, 40 % чыноўнікаў, 20 % медыцынскіх работнікаў. Ва ўмовах жорсткай русіфікацыі гэтыя паказчыкі сведчылі пра значны рост нацыянальнай самасвядомасці.