16. Асноўныя дасягненні беларускай мастацкай культуры, адукацыі, навукі бсср у 60 - 80-я гг. XX ст.

Улады БССР падтрымалі палітычны курс лібералізацыі грамадства. У 1956−1961 г. Вярхоўным судом БССР было разгледжана звыш за 30 тыс. справаў, па якіх было рэабілітавана каля 40 тыс. нявінна асуджаных жыхароў Беларусі. Яшчэ каля 20 тыс. чалавек былі рэабілітаваны трыбуналам Беларускай вайсковай акругі.

Павялічылася роля прафесійных саюзаў, у сферу дзейнасці якіх у гэты перыяд былі перададзены сацыяльнае забеспячэнне насельніцтва і санаторна-курортныя ўстановы.

Працэсы лібералізацыі грамадства знайшлі сваё адлюстраванне ў культуры. Аслабленне адміністрацыйнага дыктату, крытыка культу асобы, рэабілітацыя ахвяр рэпрэсій прывялі да шырокай дыскусіі аб ролі і месцы інтэлігенцыі ў грамадстве, аб праве на асабісты падыход пры асвятленні падзей рэчаіснасці.

Важная роля ў гэтым належала літаратуры. Галоўнай для пісьменнікаў Беларусі па-ранейшаму заставалася тэма вайны. Існаванне прынцыпу партыйнасці ставіла літаратараў у пэўныя рамкі, але менавіта ў гэты час з’явіліся першыя творы, у якіх быў не толькі быў паказаны гераізм савецкіх людзей у гады вайны, але і псіхалогія чалавека на вайне, яго ўнутраны свет і перажыванні. Першымі з беларускіх пісьменнікаў па-новаму пачалі пісаць пра вайну В.Быкаў, А.Адамовіч, Я.Брыль.

Яшчэ адным папулярным жанрам літаратуры быў беларускі раман, у тым ліку гістарычны. У гэтай галіне працавалі такія вядомыя беларускія пісьменнікі, як Я.Колас, І.Мележ, У.Караткевіч і інш.

Аслабленне таталітарызму станоўча паўплывала і на развіццё іншых напрамкаў беларускай культуры ― тэатральнага мастацтва, музыкі, выяўленчага мастацтва, спрыяла развіццю адукацыі. У 1958 г. была ўведзена абавязковая 8-гадовая адукацыя, ствараліся прафесійна-тэхнічныя вучылішчы, да 99 % павялічылася колькасць граматнага насельніцтва. Разам з тым уніфікацыя адукацыйнай сістэмы ў межах усяго Савецкага Саюза вяла да абмежавання нацыянальных асаблівасцяў і скарачэння сфераў ужывання беларускай мовы.

16. Спробы мадэрнізацыі савецкай грамадска-палітычнай I сацыяльна-эканамічнай сістэмы падчас палітыкі перабудовы (1985-1991 гг.).

Палітыка перабудовы і пачатак дэмакратызацыі грамадства (1985−1990). Крызiсныя з’явы, якія нарасталi ў эканомiцы ў сярэдзіне 1980-х г., сведчылi пра абвастрэнне крызiсу ўсёй сацыялiстычнай сiстэмы. Камандна-адміністрацыйная сістэма не адпавядала рэаліям эпохі. Відавочнай была неабходнасць мадэрнізацыі ўсіх бакоў грамадства: яго эканамічных асноваў, сацыяльнага жыцця, палітычнага ўладкавання, духоўнай сферы. Ва ўмовах існаваўшай палiтычнай сiстэмы iдэя пераўтварэнняў магла ўвасобiцца толькi па ініцыятыве кіруючай партыі. Разам з тым вывесцi краiну на шлях устойлiвага развiцця было немагчыма тымі метадамi, якія склалiся ў гады сталiнска-брэжнеўскага кiравання.

Курс на паскарэнне. На красавіцкім 1985 г. Пленуме ЦК КПСС Генеральным сакратаром ЦК КПСС М.С. Гарбачовым (1985–1991) была дадзена ацэнка эканамічнага становішча, якое склалася ў краіне, падкрэслены супярэчнасці. Стратэгічным курсам ва ўнутранай палітыцы краіны быў абвешчаны курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця.

Але шляхі, формы, глыбіня працэсаў абнаўлення былі ўсвядомлены не адразу. Шмат што прыходзілася ўдакладняць, карэктаваць і пераглядваць ужо падчас ажыццяўлення новай палітыкі. Поўнай яснасці пра глыбіню крызісу не мела нават партыйнае кіраўніцтва. Вельмі хутка праявіліся негатыўныя наступствы разгорнутай па ўсёй краіне кампаніі па барацьбе з п’янствам і алкагалізмам. Уведзеная талонная сістэма жорстка абмяжоўвала магчымасць набыцця алкагольных вырабаў у крамах, у выніку прывяла да недапаступлення грошай у дзяржаўны бюджэт, знішчэння вінаграднікаў, закрыцця лікёра-гарэлачных прадпрыемстваў, звальнення людзей, спекуляцыі гарэлкай, самагонаварэння і «цукровага буму». Усё гэта адбывалася на фоне зніжэння цэн на нафту, скарачэння імпарту і вытворчасці ўласнай прадукцыі і вялікага дэфіцыту тавараў першай неабходнасці. Стала відавочна, што прадэклараваны курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця без кардынальных зменаў асуджаны на правал.

Палітыка перабудовы. На студзеньскім 1987 г. Пленуме ЦК КПСС была абвешчана палітыка перабудовы ўсіх сфер жыцця ў Савецкім Саюзе, а чэрвеньскі 1987 г. Пленум ЦК КПСС зацвердзіў яе накірункі. Асноўным зместам перабудовы абвяшчалася ўмацаванне сацыялістычнага ладу праз дэмакратызацыю грамадскага жыцця («дэмакратычны сацыялізм») і радыкальную эканамічную рэформу.

Дэмакратызацыя ў СССР ажыццяўлялася праз тры важныя мерапрыемствы:

1) увядзенне палітыкі галоснасці, пад якой разумелася права чалавека публічна выказваць свае погляды і меркаванні, свабода слова, плюралізм думак і поглядаў, адкрытасць і даступнасць для насельніцтва інфармацыі аб тым, што адбываецца ў дзяржаве і грамадстве. У СССР аднавілася рэабілітацыя ахвяр сталінскіх рэпрэсій, адбыўся сапраўдны выбух грамадскага інтарэсу да падзей мінулага, асабліва да так званых «белых плямаў» гісторыі;

2) фарміраванне ў краіне шматпартыйнасці праз рэалізацыю правоў грамадзян на аб’яднанне і ўтварэнне розных саюзаў, рухаў, палітычных партый і грамадскіх аб’яднанняў. Яшчэ у пачатку 20-х гадоў ХХ ст. у СССР былi забаронены ўсе партыi, акрамя партыі бальшавікоў. Гэтую сітуацыю змяніў прыняты ў 1990 г. закон «Аб грамадскiх аб’яднаннях», і манаполія на ўладу КПСС была ліквідавана;

3) правядзенне альтэрнатыўных выбараў, якія ўпершыню адбыліся ў 1989 г. падчас выбараў Вярхоўнага Савета СССР.

Больш складанае становішча было ў эканамічнай сферы. Усведамляючы неабходнасць выхаду з крызісу і пры гэтым не жадаючы кардынальна мяняць падыходы да спосабу арганізацыі кіравання эканомікай, улады хацелі знайсці трэці шлях паміж камандна-адміністрацыйнай сістэмай і рыначнай эканомікай. Выхад бачыўся ў структурнай перабудове эканомікі на прынцыпах гаспадарчага разліку і самафінансавання.

Беларусь у часы перабудовы. БССР у гэты перыяд лiчылася адной з самых кансерватыўных рэспублiк Савецкага Саюза. У той час як Масква выступала за рэфармаванне камуністычнай сістэмы, урад Беларусі рабіў усё, каб захаваць яе ў некранутым выглядзе. Пісьменнік Алесь Адамовіч назваў Беларусь Вандэяй перабудовы (Вандэя ― гістарычная вобласць Францыі, урад і насельніцтва якой выступілі супраць ідэалаў Вялікай французскай буржуазнай рэвалюцыі (1789–1799). З тых часоў у пераносным значэнні тэрмін «вандэя» ўжываецца як сімвал контррэвалюцыі, ім характарызуецца прыхiльнасць да ўсяго аджыўшага, супрацьдзеянне ўсяму новаму).

Тым не менш спыніць працэс дэмакратызацыі было немагчыма. Вялікую папулярнасць у грамадстве пачала набываць першая ў краіне апазіцыйная антыкамуністычная арганізацыя Беларускі народны фронт «Адраджэньне» (БНФ), устаноўчы сход якой адбыўся ў кастрычніку 1988 г. і якая падтрымлівала палітыку дэмакратызацыі і эканамічных рэформ. У БССР пачалося станаўленне шматпартыйнай сістэмы. Пасля прыняцця закона «Аб грамадскiх аб’яднаннях» у краіне ўтварыліся палітычныя партыі: Беларуская сялянская партыя, Беларуская сацыял-дэмакратычная грамада, Нацыянальна-дэмакратычная партыя Беларусi, Хрысцiянска-дэмакратычная партыя Беларусi i iнш. Нягледзячы на тое, што колькасць членаў гэтых партый была невялікай, сам факт іх дзеяння на палітычнай арэне Беларусі меў вялікае значэнне і сведчыў пра працэсы дэмакратызацыі краіны.

У грамадстве рэзка павялічыўся інтарэс да гістарычнага мінулага сваёй Бацькаўшчыны, людзі абудзіліся ад скаванасці і абыякавасці. У 1990 г. у рэспубліцы адбыліся першыя альтэрнатыўныя выбары ў Вярхоўны Савет БССР i мясцовыя саветы. У адрозненне ад панаваўшай доўгі час манаполіі на ўладу КПБ, 37 месцаў у парламенце атрымалі і прадстаўнікі БНФ, якія склалі парламенцкую апазіцыю. Увогуле прыхільнікаў дэмакратыі ў парламенце было каля 100 чалавек з агульнай колькасці дэпутатаў 345. Яны ўтварылі так званы Дэмакратычны дэпутацкі клуб.

У адпаведнасці са зменай падыходаў да арганізацыі эканомікі на беларускіх прадпрыемствах актыўна пачалі ўкараняцца поўны гаспадарчы разлік і самафінансаванне. Да канца 1988 г. на гэтых прынцыпах працавалі ўся прамысловасць, аграпрамысловы комплекс, транспарт і гандаль у Беларусі, разглядалася пытанне аб магчымасці выхаду на агульнарэспубліканскі гаспадарчы разлік. Была таксама распрацавана агульнарэспубліканская комплексная праграма «Інтэнсіфікацыя», якая прадугледжвала хуткае ўкараненне ў вытворчасць новых перадавых тэхналогій, выпуск прадукцыі, канкурэнтназдольнай на сусветным рынку, развіццё творчай ініцыятывы працоўных і інш. Аднак прагрэсіўныя памкненні па-ранейшаму планавалася ажыццявіць камандна-адміністрацыйнымі метадамі, напрыклад, увядзеннем на прадпрыемствах дзяржаўнай прыёмкі ― спецыяльнай кантрольнай службы якасці. Між іншым, яна не прынесла чакаемага эфекту ў вытворчасці, а толькі павялічыла бюракратычны апарат.

Чарнобыльская праблема. Эканамічнае становішча ў Беларусі рэзка пагоршылася ў сувязі з наступствамі аварыі на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі (АЭС), якая адбылася 26 красавіка 1986 г. Нягледзячы на тое, што АЭС знаходзіцца на Украіне, больш за 70 % радыёактыўных ападкаў выпала на землях Беларусі. У выніку забруджанымі радыёнуклідамі аказаліся каля 23 % тэрыторыі рэспублікі, дзе пражывала 2 млн. 200 тыс. насельніцтва. З гаспадарчага абарачэння было выведзена 20 % сельскагаспадарчых і 15 % лясных угоддзяў краіны.

Сітуацыя ўскладнялася тым, што ўлады спачатку замоўчвалі факт аварыі, а потым ― усю сур’ёзнасць яе наступстваў. Толькі 4 мая была вызначана 30-кіламетровая зона на мяжы з Украінай, насельніцтва якой падлягала адсяленню. Усяго з зоны забруджвання было выселена звыш за 135 тыс. чалавек, поўнасцю адселена 415 населеных пунктаў. Чарнобыльская аварыя абвастрыла і сацыяльную праблему ў Беларусі, паколькі неабходнасць першачарговага прадастаўлення жылля выселеным адсоўвала ў чэргах на атрыманне жылля іншыя сем’і.

На ліквідацыю наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС Беларусі патрабавалася 235 млрд. долараў. Агульны эканамічны крызіс у СССР у канцы 1980-х г. прывёў да таго, што з саюзнага бюджэту сродкі на гэта фактычна не выдаткоўваліся. Чарнобыльская праблема стала ўласнай праблемай Беларусі.

Такім чынам, нягледзячы на першасныя станоўчыя змены эканамічнай сітуацыі ў выніку ўвядзення гаспадарчага разліку і самафінансавання, вельмі хутка выявіліся крызісныя з’явы: адбывалася падзенне прамысловай і сельскагаспадарчай вытворчасці, назіраліся паліўны, энергетычны, транспартны крызіс, дэфіцыт тавараў першай неабходнасці. Паказчыкамі краху камандна-бюракратычнай эканомікі сталі інфляцыя, рост унутранага і знешняга доўга, абясцэньванне грошай і рост натуральнага абмену (бартэра). Папулісцкія рашэнні, такія як павышэнне пенсій, сацыяльных выплат, зарплаты і інш., не суправаджаліся рэальнымі рэформамі і падарвалі эканамічнае жыццё краіны.

Крызіс таталітарнага палітычнага рэжыму непазбежна прывёў да крызісу каманднай эканамічнай сістэмы.