5.2 Өндірістің экономикалық тиімділігі және жаңа техниканы пайдалану есебінің негізгі көрсеткіші

Жаңа техниканың экономикалық тиімділігін бағалау ережелері және регламенттеуші негізгі құжаттарға «Жаңа техниканы, өнертабысты, және өнертабыстық ұсынысты қолданудың экономикалық тиімділігі» болып табылады.

Экономикалық тиімділікті дұрыс анықтау үшін жобаланушы шаралардың күтілетін (немесе алынатын) нәтижелерін оған қажетті шығындарын есептеу арқылы анықтауға болады. Сонымен қатар «әсер» және «тиімділік» түсініктерін ажырата алу керек.

Әсер деп еңбек өнімділігінің, кірістің жоғарылауы, және т.б., яғни өнімділіктің ақырғы нәтижесі.

Тиімділік – бұл әсер мөлшерінің оның алынуына жағдай жасаған шығын мөлшеріне қатынасымен анықталады. Сәйкесінше тиімділік – қатыстық өлшем.

Жаңа жабдық тұтынушыға тиімді болады, егер олардың қолданылуына және пайдаланылуына алдыңғы игерілген техникаға қарағанда аз шығын кететін болса. Жаңа машина және қондырғының пайдалылығы туралы шешімді жасау және енгізу жылдық экономикалық әсер негізінде қабылданады.

Жаңа техниканың экономикалық тиімділігін бағалау ережелері және ретті регламенттеуші негізгі құжаттарға «Жаңа техниканы, өнертабысты, және өнертабыстық ұсынысты қолданудың экономикалық тиімділікті» болып табылады. Бұл әдістеме:

− технико-экономикалық дәлелденген өндірістің ең жақсы нұсқасын таңдауда және жаңа техниканы пайдалануда (жабдық, машина, механизм, аспап, құрал, материал және т.б.);

− жаңа техниканың, өнертабыстың және өнертапқыштық ұсыныстың экономикалық тиімділігін анықтау;

− жаңа техниканы жасауға және енгізуге сыйақы және өнертабқыштық ұсыныстар және өнертабысты жасау және енгізу үшін берілетін сыйақы мөлшерін анықтау. Жаңа техникаға өнертабыстар және өзге де ғылыми-техникалық жетістіктері немесе жетілген технологиялық үрдісі, еңбектің заттары және тәсілдері бар пайдалану үрдісінде қолданылатын ғылыми зерттеулердің және қолданбалы өңдеулердің нәтижелері алғаш бұқаралық шаруашылықта іске асырылған; технико-экономикалық көрсеткіштерді жоғарылатуды, сондай-ақ бұқаралық және өзге тұрмыстық еңбек шешімдерінің шашілуін қамтамасыз ететін еңбекті және өндірісті ұйымдастыру әдістері.

Экономикалық тиімділікті дұрыс анықтау үшін жобаланушы шаралардың күтілетін (немесе алынатын) нәтижелерін оған қажетті шығындарын есептеу арқылы анықтауға болады. Сонымен қатар «әсер» және «тиімділік» түсініктерін ажырата алу керек.

Экономикалық тиімділік есептері сапалы және сандық табиғи көрсеткіштерімен толықтырылуы керек. Табиғи көрсеткіштер қатарына еңбек өнімділігі, негізгі қорларды пайдалану деңгейі, сенімділік, өнім сапасы, жанармай және энергия шығыны және т.б. жатады.

Экономикалық тиімділіктің негізгі көрсеткіші келтірілген шығындарды негізгі және жаңа техникаларды салыстыру бойынша анықталатын жылдық экономикалық әсер болып табылады. Келтірілген шығындар мына формула бойынша есептеледі:

З=С+К , (5.1)

мұндағы З – бір өнімнің келтірілген шығыны (жұмыстар, қызметтер), тенге;

С - бір өнімнің өзіндік құны (жұмыстар, қызметтер), тенге;

- күрделі қаржы жұмсаудың нормативті тиімділік коэффициенті;

К - өндірістік қорларға жұмсалған күрделі қаржылар, тенге.

Өтімділік мерзімі – салынатын қосымша күрделі қаржылар қымбатырақ нұсқамен алынатын сонымен қатар пайдаланылатын шығындардың үнемділігіне өтетін, уақыт аралығы. Өтімділік мерзімі мына формула арқылы анықталады:

= (, (5.2)

, (5.3)

мұндағы - күрделі қаржы жұмсаудың нормативті тиімділік коэффициенті;

.

Жылдық экономикалық әсерді (теңге) өндірістік аймақта және пайдалану аймағында келтірілген негізгі және жаңа техника шығынын салыстыру арқылы анықтайды. Бірақ дайындаушы зауттағы бар кәсіпорындарда дайын жабдықты қолданатын болғандықтан, біз өндірістік ортадағы шығындарды қарастырмаймыз. Берілген дипломдық жобада тек пайдалану аймағындағы ұқсастық және жобаланатын агрегаттың шығын есептері келтіріледі.

Ғылыми техникалық прогресс мықты кәсіпорында жаңа машиналар және жүйелермен реттейтін, басқаратын құралдармен принципиалды жаңа техника және өнім түрлерін құрудың, қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды рационалды пайдалануға жоспарлы жұмыстарды өңдеудің негіздерін қарастырады. 5.1-кестеде тередігі 2000 метр ұңғыманы бұрғылаудың жоспарлы ұзақтығы көрсетілген.

5.1 – кесте - Ұңғыманы бұрғылаудың жоспарлы ұзақтығы

Цикл элементтері	Қалыпты ұзықтылық		кп	Жоспарлы ұзақтылық, тәулік
	сағат	тәулік
Дайындық жұмыстары	85	4	1	7
Бұрғылау кезеңі: бағыттаушыға кондукторды бірінші аралық екінші аралық пайдалану тізбегі	689,66 60,32 123,45 145,5 159,4 200,99	28,73 2,51 5,14 6,06 6,64 8,37	1,05	31,1 3,18 5,64 6,25 7,04 9,03
Барлығының қату ұзақтығы: - бағыттаушы - кондуктор - бірінші аралық - екінші аралық - пайдалану тізбегі	241,18 14,05 34,7 46,20 61,20 85,03	10,04 0,58 1,44 1,92 2,55 3,05	1,05	10,29 0,72 1,59 2,02 2,74 3,22

Жаңа турбобұрғыларды қолдану және пайдалану алдыңғы турбобұрғыларға қарағанда шығыны аз болса тұтынушыға тиімді болады.

Жаңа машиналарды және жабдықтарды жасау және енгізу жылдық экономикалық әсер негізінде қабылданады.

Жаңа техниканы жасау және енгізу үшін белгілі бір уақыттан кейін қайтарылуы керек болатын күрделі қаржыны мемлекеттік бюджеттен және министрлік қаржыдан, бірлестіктерден және кәсірорындардан бөлінеді.

Өтімділіктің нормативті мерзімі (Т_н) жаңа техниканың күрделі шығындары:

Т_н=1/Е_н=1/0,15=6,7 жыл,

мұндағы Е_н- күрделі қаржылардың тиімділік коэффициенті,

Е_н=0,15.

Жылдық экономикалық әсерді (теңге) өндірістік аймақта және пайдалану аймағында келтірілген негізгі және жаңа техника шығынын салыстыру арқылы анықтайды.

Берілген дипломдық жобада кәсіпорында дайындаушы зауытындағы бар дайын жабдықпен қолданатын болғандықтан біз өндірістік аймақтардағы шығындарды қарастырмаймыз. Біз тек қана аналогтырдың және жобаланатын қашаулардың пайдаланылу аймағындағы шығындарын есептейміз.