26. Қан жүйесі туралы ұғым. Қан мен лимфаның құрамы, оның негізгі қызметі. Гемограмма және лейкоцитарлық формула. Қанның жасқа қарай өзгеруі.

Қанның жалпылама жүйесіне 1) қан мен лимфа; 2) қан түзу мүшелері – қызыл сүйек кемігі, тимус, көкбауыр, лимфалық түйіндер; 3) қан түзуші емес мүшелердің лимфоидты тіндері жатады.

Ішкі ортаны байланыстырушы тіндерге қан, лимфа және дәнекер тіндері жатады. Бұл тіндердің шығу тегі бірдей – мезенхима болғандықтан, оларды бір топқа жатқызады.

Мезенхима – бұл эмбриондық кезеңде ғана болатын уақытша тін. Ол тармақтары бір - бірімен ұштасып тор құрайтын жұлдызша пішінді жасушалардан құралған. Ол ұрықтық жапырақшалар пайда болғаннан кейін түзіліп, олардың қуыстарын толтырады. Мезенхиманың даму көзі мезодерма болып табылады. Оның түзілуіне басқа да ұрықтық жапырақшалыр қатысады. Мезенхиманың жасушаларының ядролары ірі, пішіні сопақша цитоплазмасында эндоплазмалық тор жақсы жетілген және митохондриялары көп.

Қан жасуша аралық зат – қан плазмасы мен оның формалық элементтрі: эритроциттер, лейкоциттер және қан тромбоцит табақшаларынан (тромбоциттерден) тұрады. Адам организмінде қан шамамен 5 л. Плазма қанның 55 – 60 % , ал формалық элементтер 40 - 45 % құрайды.

Қан функциялары. 1) тыныс алу (оттегін өкпеден басқа мүшелерге жеткізу және көмірқышқылын шығару); 2) гомеостатикалық (қан ағзаның ішкі ортасының бір тұтастығын сақтауға қатысады); 3) қорғаныштық (қан гуморалдық және клеткалық иммунитетті қамтамасыз етеді); 4) бөлу (зат алмасу өнімдерін жою және бүйрекке жеткізу); 5) трофикалық (мүшелерге қоректік заттардың жеткізілуі).

Қан плазмасы

Қан плазмасы сұйық жасуша аралық заттан тұрады. Оның құрамында 90-93% су, 6,6 – 8,5% белоктар және басқада органикалық заттар мен минералды қосындылар болады. Қан плазмасының негізгі белоктарына альбуминдер, глобулиндер және фибриногендер жатады.

Гемограмма және лейкоцитарлық формула: Медициналық практикада қан сараптамасының маңызы зор. Клиникалық сараптау кезінде қанның химиялық құрамын зерттейді және формалық элементтердің, гемоглобиннің, эритроциттердің резистенттілігін, эритроциттердің тұну жылдамдығын т.б. көптеген көрсеткіштердің мөлшерін анықтайды. Сау адамдарда формалық элементтер белгілі бір мөлшердегі қатынаста болады, оларды гемограмма немесе қан формуласы деп тайды.

Организмнің жағдайын бағалағау үшін лейкоциттердің дифференциалдық санағының маңызы зор. Лейкоциттердің белгілі бір проценттік қатынасын лейкоцитарлық формула деп атайды.

Қанның жасқа байланысқа өзгеруі: Эритроциттер саны туған кезде және өмірдің алғашқы сағаттарында ересек адамдардан көп болып, 6,0-7,0х10¹² жетеді. 10-14 күндері ересек организмдегідей болады. Келешек уақытта (3-6 ай) эритроциттер саны азаяды, оны физиологиялық анемия дейді. Жыныстық даму кезеңінде эритроциттер саны ересек организмдегімен бірдей болады.

Лейкоциттер саны жаңа туған сәбилерде көбейіп, 10-30х10⁹/л жетеді. Екі жұма ішінде олардың саны 9-15х10/л дейін азаяды. Жасы 14-15-ке келгенде, лейоциттердің саны ересектермен теңеседі. Нейрофильдер мен лимфоциттердің қатынасы жаңа туған сәби мен ересектерде бірдей. Келешекте лимфоциттер саны ұлғаяды да, нейтрофильдер саны азаяды. 4-ші тәулікте олар теңеседі (лейкоциттердің алғашқы физиологиялық тоғысуы). Кейіннен лимфоциттердің өсуі, нейтрофильдердің төмендеуі, лимфоциттердің 65%, ал нейтрофильдердің 25% болуына әкеледі. 4 жаста нейтрофиль мен лимфоциттер теңеседі. (лейкоциттердің физиологиялық екінші тоғысуы). Лимфоциттердің біртіндеп төмендеуі және нейтрофильдердің жоғарлауы жыныстық дамуға дейін созылады.

Балалардағы формалық элементтердің сандық қатынасы

Балалардың жасы	Эритроциттер	Лейкоциттер	Тромбоциттер
Жаңа туған сәбилер	6,0-7,0х10^12 /л анизоцитоз, ретикулоциттер көбейеді	30х10^9/л	200-300х10^9 /л
10-14 тәулік	Саны ересек адамдармен тең келеді	9-15х10 ^9/л
3-6 ай	Физиологиялық анемия
Жыныстық даму кезеңі	Саны ересек адамдарға тең келеді	Саны ересек адамдарға тең келеді

Балалардағы лейкоцитарлық формуланың жасқа байланысты ерекшеліктері

Балалардың жасы	Лейкоциттер
	Нейтрофильдер	Лимфоциттер
Жаңа туған сәбилер	Саны ересек адамдармен тең келеді	Саны ересек адамдармен тең келеді
1-3 тәулік	Саны өседі	Саны төмендейді
4 тәулік	Нейтрофильдер мен лимфоциттер саны тоғысады. (лейкоциттердің бірінші физиологиялық тоғысуы).
1-2 жас	Саны азайып 25 % болады	Саны көбейіп 65% болады
4 жас	Нейтрофильменлимфоциттертеңеседі. (лейкоциттердіңекіншіфизиологиялықтоғысуы)
Жыныстық даму кезеңі	Саны ересек адамдармен тең келеді	Саны ересек адамдармен тең келеді

Лимфа

Лимфа (лат. lympha — таза су, ылғал) лимфа тамырлары мен лимфа түйіндерінде болатын сұйық сарғыш зат. Лимфаның жалпы мөлшері 2 литр, ол құрамы жағынан қанға ұқсас. Лимфа лимфоплазма мен формалық элементтерден тұрады. Химиялық құрамына қарай лимфоплазма плазмаға жақын, бірақ белогы аз болады.

Лимфаның формалық элементі 98% лимфоциттерден, сондай - ақ моноциттерден тұрады. Лимфа құрамы әр кезде өзгеріп отырады. Шеткілік, аралық және орталық лимфаларды ажыратады. Оның түзілу процесі жасушааралық кеңістікке қаннан су мен басқа да заттардың түсуіне тығыз байланысты. Лимфа тіндік сұйықтықты залалсыздандырады және тазартады

38. Қаңқа бұлшық ет тіні. Гистогенез. Бұлшық ет талшығы - тіннің құрылымдық бірлігі. Ет талшығының құрылысы. Саркомер- миофибрилланың құрылымдық бірілігі. Еттің қысқарылу механизмі. Қаңқа бұлшықетінің регенерациясы. Ет тіні- мүше ретінде.

Көлденең жолақты бұлшық ет тіні: Бұл бұлшық еттен қаңқаның мускулатурасы, тiлдiң, көздiң, жұтқыншақтың, өңештiң жоғарғы бөлiмiнiң, көмейдiң еттерi құралады.

Көлденең жолақты бұлшық еттер қаңқа және жүрек бұлшық ет тіндеріне жiктеледi.

Қаңқа бұлшық ет тінi миотом жасушаларынан - миобластардан дамиды. Олардың кейбіреулері түрленіп аутохтонды (лат. autos - өзі, chton - жер) бұлшық еттерін түзуге қатысады. Ал қалғандары миотомнан мезенхимаға ауысады. Дененің басқа бұлшық еттерінің бастама алған жерлерінде олардың түрленуі жалғасады. Түрлену барысында екі жасушалық сызықтар пайда болады.

Бір сызықтың жасушалары бірігіп ұзыншақ симпластар – етті түтіктер (миотубтер) түзеді. Оларда арнайы органеллалар – миофибриллдердің түрленуі жүреді. Бұл кезде етті түтікте жақсы дамыған түйіршікті эндоплазмалық тор байқалады. Миофибриллдер алдымен плазмолемманың астында орналасып, кейіннен етті түтіктің үлкен бөлігін толтырады. Ядролары орталық бөлімнен шетке қарай ығысады. Осы кезде жасушалық орталық пен микротүтіктер толығымен жойылады. Мұндай дефинитивті (әбден тұрақталған) құрылым миосимпластар деп аталады.

Екінші сызықтың жасушалары дербес қалып, миосателлиоциттерге түрленеді. Бұл жасушалар миосимпластардың бетінде орналасқан.

Құрылысы. Қаңқа бұлшық ет тінінің негізгі құрылымдық бірлігі – миосимпласт пен миосателлиоциттерден тұатын бұлшық ет талшығы. Әрбiр талшық сарколеммамен қапталған. Сарколемма екi қабаттан тұрады: iшкi – плазмолемма және сыртқы – базальді мембрана.

Миосимласта ұзыншақ ядролар көп. Бір симпласта олардың саны бірнеше мыңға жетуі мүмкін. Ядролар полюстерінде Гольджи комплексі мен түйіршікті эндоплазмалық тордың кішірек үзінділері орналасқан. Миофибриллдер миосимпластардың негізгі бөлігін толтырып, ұзына бойы орналасқан. Әрбiр миофибриллдер жолақтанған, олар құрамында миозин белогы бар жуан миофиламенттер мен актин белогы бар жiңiшке миофиламенттерден түзiлген.

Жуан миофиламенттер сәуленi екi жақты сындыратын анизотропты диск А құрайды. Жiңiшке миофиломенттер сәуленi бiр жақты сындыратын ашық түстi изотропты диск I құрайды. I дисксiнiң ортасы арқылы Z сызығы – телофрагма, ал А дисксiнiң ортасы арқылы iшiнде орналасқан М сызығы бар мезофрагма жолағы өтедi. Екi телофрагма арасындағы миофибриллдер алаңы саркомер деп аталады. Саркомер миофибриллдердiң структуралық өлшем бiрлiгi. Мезофрагмадан телофрагмаға дейiн миозин жiптерi, ал телофрагмадан оларға қарсы актин жiпшелерi өтедi. Актин жiпшелерi өте жiңiшке және оның алтауы бiр миозин жiпшесiн қоршап жатыр. Осы актин және миозин жiпшелерiнiң қарама – қарсы қозғалуына байланысты ғылымда жиырылу теориясы пайда болды. Оның негiзгi механизмi: ет талшығы жиырылғанда актин жiпшелерi мезофрагмаға жетедi. Осының нәтижесiнде саркомер қысқарады, ал бiрнеше саркомер бiр уақытта қысқарғанда ет талшығы жиырылады.

Әр түрлi бұлшық еттер бiрдей емес биомеханикалық жағдайда қызмет атқарады. Сондықтанда әртүрлi бұлшық еттер құрамындағы еттi талшықтардың жиырылу жылдамдығы, ұзақтығы әр түрлi.

Миосимпластың үстіндегі плазмолемма изотропты және анизотропты дискілердің арасындағы шекарада ұзын түтікшелер (Т-түтікшелер) түзеді. Жиырылудың басталуы жайлы белгіні жасуша алғанда, бұл белгі плазмоллема арқылы жүреді.

Миосимпластардың жұмысында үлкен рөлді миоглобин мен гликоген қосындылары атқарады. Гликоген бұлшық ет жұмысы үшін энергия көзі ғана болып қоймай, бүкіл ағзаның жылу баланысын сақтайды. Бұлшық ет босаңсығанда миоглобин оттегіні байланыстырады, сол кезде ұсақ қан тамырлары арқылы қан еркін ағады. Бұлшық ет жиырылғанда бұлшық ет тамырлары жаншылып, оттегі қоры миоглобиннен босайды және биохимиялық реакцияға қатысады.

Миосателлитоциттер - бұл бұлшық ет тінінің регенерация көзі болып табылатын аз түрленген жасушалар. Олар миосимпластың үстінде орналасқан. Миосателлиотоциттер бір ядролы, олардың ядролары сопақша және симпластағы ядролармен салыстырғанда ұсақтау. Оларда барлық органеллалар болады.

Бұлшық ет талшықтарының типтері. Әр түрлі бұлшық еттер бірдей биомеханикалық жағдайларда қызмет етпейді. Сондықтан бұлшық ет талшықтарының күші, жылдамдығы және жиырылу ұзақтығы әр бұлшық етте әр түрлі. Олардағы ферменттердің де белсенділіктері бірдей емес. Бұлшық ет талшықтарында гликолитикалық және қышқылдық – тыныс алу ферменттерінің айырмашылықтары айқын байқалады.

Миофибриллдер, митохондриялар және миоглобинге қатынасы бойынша ақ, қызыл, және аралық талшықтарды ажыратады. Функциялық ерекшелiктерiне байланысты еттi талшықтар жылдам, баяу және аралық болып жiктеледi. Гистохимиялық реакцияны жасау кезінде оларды АТФ белсенділігі бойынша ажыратады. Бұл қасиеттерімен тыныс алу ферменттерінің белсенділігінің корреляциясын жасайды. Әдетте жылдам ет талшықтарында гликолитикалық ферменттердің белсенділігі жоғары, олар гликогенге бай, миоглобиндер аз, сондықтан оларды ақ талшықтар депте атайды. Баяу талшықтарда керісінше қышқылдық ферменттердің белсенділігі жоғары, олар миоглобинге бай және қызыл болып көрінеді.

Қаңқа бұлшық ет тінінің регенерациясы

Миосимпластардың ядролары бөліне алмайды, себебі оларда жасушалық орталық жоқ. Сондықтан, қаңқа бұлшық ет регенерациясына миосателлиоциттер қатысады. Олар организм өскенше бөлінеді, еншілес жасушалар симпластардың ұшына тізіледі. Организмнің өсуі тоқтаған кезде миосателлиоциттердің көбеюі де тоқтайды. Еттi талшықтар зақымданғаннан кейін олар бұзылады және оның үзінділері макрофагтармен фагоцитоздалады. Тiннiң қалпына келуi екi түрлi механизм арқылы жүзеге асырылады: симпластың гипертрофиясы және миосаттелиоциттердiң гиперплазиясы. Гипертрофия кезінде миофибриллдердің саны артуына байланысты симпластың көлемі ұлғаяды. Симпласта эндоплазмалық тор мен Гольджи кешенiнiң белсендiлiгi артады. Саркоплазма мен миофибрилдiң қалпына келуiне қажеттi заттар синтезделедi. Гиперплазия кезінде миосателлито-циттердің пролиферациясы жүреді. Сақталған миосателлитоциттер бөлінеді. Олардың біразы етті бүршікке көшеді де, ал қалғандары миотубтер түзеді. Кейіннен жаңа түзілген етті талшықтардың құрамына еніп, жаңа талшықтар қалыптастырады

Қаңқа бұлшық ет мүше ретінде

Жиырылудың артуын қаңқаға жеткізуді сіңірлер немесе бұлшық еттің сүйек қабына жабысуы тікелей жүзеге асырады. Әрбір етті талшықтың ұшында плазмолемма терең жіңішке шұңқырлар түзеді. Сіңірлер және сүйек қабығы жағынан бұл шұңқырларға жіңішке коллагенді талшықтар өтеді. Коллагенді талшықтар ретикулярлы талшықтармен шиыршақталып өріледі. Талшықтардың ұштары базальді мембраналарға бағытталып, оларға енеді, кейіннен кері қайтып шыға берісінде қайтадан дәнкер тіннің коллагенді талшықтарын айналдыра өреді.

Еттi талшықтар арасында болбыр талшықты дәнекер тiнiнiң жұқа қабаты – эндомизий орналасқан. Базальді мембрананың сыртқы жапырақшасының коллагенді талшықтары оған оралып, миосимпластардың жиырылуын арттырады. Борпылдақ дәнекер тінінің қалың қабаттары бірнеше етті талшықтарды қоршап перимизий түзеді және бұлшық етті будаларға бөледі. Бұлшық еттің бетін қоршайтын дәнекер тiндi – эпимизий деп атайды.

Васкуляризация. Артериялар бұлшық етке еніп, дәнекер тінінің қабаттарына тарайды. 5 - 6 реттік тармақтар перимизиде артериолалар түзеді. Эндомизиде капиллярлар орналасқан. Венулалар, веналар және лимфтикалық тамырлар әкелуші тамырлардың қатарынан өтеді. Тамырлардың маңайында әдеттегідей тіндік базофильдер көп болады, олар тамырлар қабырғасының өткізгіштігін реттейді.

Нервтенуі. Бұлшық еттерде миелинденген эфферентті, афферентті, сондай – ақ миелинденбеген вегетативті нерв талшықтары айқын көрінеді. Жұлынның моторлы нейронынан импульс әкелуші нерв жасушасының өсінділері перимизиге тармақталады. Оның әрбір тармағы базальді мембранаға еніп, терминал түзеді.

Сонымен әрбір етті талшықтар өздігімен нервтенеді. Бір мотонейронмен нервтенетін етті талшықтар тобы невті- етті бірлік деп аталады.

Әрбір көлденең жолақты бұлшық етте етті ұршық болады. Оның қызметі бұлшық етпен реттеудің нәтижесі жайлы хабар алу. Етті ұршықтың сыртқы дәнекер тінді капсуласының ұштары перимизиямен қосылған. Етті ұршықтың саны әр түрлі бұлшық еттерде әр қилы, себебі ол бұлшық еттің көлеміне және қызметіне байланысты. Бұлшық еттер неғұрлым ұсақ болса, соғұрлым етті ұршықтар оларда көп болады. Етті ұршықтардың капсуласының астында жиырылуға қабілетті бірнеше ерекше етті талшықтар орналасқан. Олар құрылысы және қызметі бойынша кәдімгі етті талшықтардан өзгеше. Капсуланың ішінде орналасқан мұндай етті талшықтар - интрафузальді етті талшықтар (лат.: intra - ішкі; fusus – ұршық), ал кәдімгі етті талшықтар - экстрафузальді етті талшықтар (лат.: extra - ішкі; fusus – ұршық) деп аталады.

Интрафузальді етті талшықтар: Интрафузальді етті талшықтар. Олар экстрафузальді етті талшықтардан жұқа және қысқа. Гистологиялық құрылыс ерекшеліктеріне байланысты интрафузальді етті талшықтардың екі негізгі типін ажыратады – ядролы – сумкалы интрафузальді етті талшықтар және ядролық тізбегі бар талшықтар. Біріншісінде шағындалып жиналған жүздеген ядролары орналасқан. Мұндай интрофузальді етті талшықтардың орта тұсы жалпақтанып сумка тәрізді болады, осыған байланысты оны ядролы- сумкалы деп атайды. Екінші типті талшықтар ядролары тізбектеліп орналасқан. Олар бірінші типке қарағанда екі есе жұқа және қысқа. Экстрофузальді етті талшықтардың жиырылуы немесе босаңсуы нәтижесінде ұршықтағы дәнекер тінді капсуланың жетілуі өзгереді, осыған орай интрафузальді етті талшықтардың тонусы да (физиологиялық жағдайдағы күш - қуаты) өзгереді. Сондықтан интрофузальді етті талшықтар ұдайы қажиды.