19. Дамудың қатерлі кезеңдері жайлы ұғым. (п.Г.Светлов). Адам ұрығының негізгі қатерлі кезеңдері. Детерминация процесінің бұзылуы аномалия мен кемтарлықтың себептері ретінде.

Дамудың қатерлі кезеңдері

Онтогенездің даму барысында, әсіресе эмбриогенезде дамушы жыныс жасушалары мен ұрықтың жоғарғы сезімтал кезеңдері байқалады. Оған ең алғаш назар аударған австриялық дәрігер Норман Грегг (1944). Орыс эмбриологы П.Г Светлов (1960) дамудың қатерлі кезеңдері теориясын ұсынып, оны эксперименталды түрде тексерген. Ұрықтық дамудың кезеңінде және олардың мүшелерінің қалыптасуында күрделі сапалық қайта құрулар жүреді. Жасушалардың детерминация, пролиферация және дифференцировка процестері кезінде ұрық зиянды әсерлерге өте сезімтал келеді. Ұрықтың дамуына зиянды әсер ететін факторлар тератогендік (лат. teras – ақаулар) факторлар деп аталады.

Қатерлі кезеңдер туралы түсінік. Қатерлі кезеңдер деп әр түрлі зақымдағыш факторлардың әсеріне ұрық дамуының ең сезімтал кезеңдерін айтады. Басқаша айтсақ, бұл сыртқы орта факторларының әсеріне ұрық резистенттігінің (төзімділігінің) ең төмен кезеңдері. Қатерлі кезеңдерде зақымдаушы экзогендік факторлар химиялық заттар, дәрі-дәрмектер, рентген сәулелері, гипоксия, наркотиктер, никотин, вирустар және т.б. болуы мүмкін. Бірақ, ұрық кез-келген кезеңдерде барлық зақымдаушы факторларға бірдей сезімтал емес. Бір кезеңде ол температуралық әсерлерге сезімтал болса, басқасында химиялық әсерлерге сезімтал болады. Дамушы мүшелер мен жүйелердің арасында бас миының алатын орны бөлек. Плаценталық барьер арқылы өтетін химиялық заттар мен дәрі - дәрмектер жүктіліктің алғашқы айында ұрық үшін өте қауіпті. Себебі олар метаболизденбейді және тіндер мен мүшелерде жоғары концентрациялы күйде жинақталады. Наркотиктік заттар жүйке жүйесінің дамуын бұзады. Вирустар дамудың ауытқуларын тудырады, тіпті құрсақ ішілік өлімге алып келеді. Ауытқулар мен кемтарлықтың алдын алу үшін бұл заңдылықтар жүкті әйелдер мен дәрігерлердің назарларынан тыс қалмауы тиіс.

Ауытқулар мен кемтарлықтың себебі – детерминация процестерінің бұзылуы. Қатерлі кезеңдерде ұрықтардың метаболизмі қатты өзгеріске ұшырайды, тыныс алуы күшейеді, РНҚ мөлшері өседі, бұрын болмаған белоктар синтезделеді. Сонымен бірге, ұрықтың өсуі қарқынды баяулайды, бірақ сапалы қайта құрылу ұлғаяды. Осы мәліметтерді талдап көрсек, қатерлі кезеңдер жеке мүшелердің немесе мүшелер жүйесінің детерминациясы, морфологиялық дифференциялану кезеңдері басталуына сәйкес келеді.

Адам ұрығы дамуының қатерлі кезеңдері. Әйгілі орыс эмбриологы П.Г.Светлов адамның эмбриондық дамуында үш қатерлі кезеңді көрсетеді: имплантация (ұрықтанудан кейін 6-7 тәулік), плацентация (жүктіліктің екінші аптасының соңы) және перинаталдық (ананың босануы, нәрестенің дүниеге келу уақыты) кезең. Ұрықтың сезімталдығы тіршілік ету жағдайларының өзгеруіне байланысты және организмдегі барлық мүшелер жүйесіндегі (қан айналу, тыныс алу, қоректену және т.б.) қайта құрылуларға сәйкес келеді. Имплантацияда ұрық жатыр қабырғасына еніп, шұңқыр пайда болады. Ол аналық тіннің бұзылған өнімдерімен толтырылады. Жүктіліктің алғашқы екі аптасында ұрық осы шұңқырдағы қоректік материалды (гистиотрофтық қоректену типін) пайдаланады. Плацентацияда ұрық пен ана арасында тығыз байланыс қалыптасады, ұрықтың қоректенуі, тыныс алуы анасының қаны арқылы (гематотрофтық қоректену типі) жүреді. Перинаталдық туылу кезеңінде нәресте анасының жатырынан сыртқы ортаға шығады, өздігінен тыныс алады, қоректенеді, зәр шығарады және т.б. автономдық тіршілік ету процестері басталады.

Жалпы қарастырғанда адам онтогенезінің бірнеше қатерлі кезеңдері атап кетуге болады: 1) жыныс жасушаларының дамуы - овогенез және сперматогенез; 2) ұрықтану; 3) (имплантация ұрықтанудан кейін 6-7 тәулік), 4) мүшелердің білік бастамаларының дамуы және плацентаның қалыптасуы (дамудың 3-8-ші аптасы); 5) бас миының қарқынды өсу стадиясы (15-20-шы апта); 6) организмнің негізгі функциялық жүйелерінің қалыптасуы және жыныстық аппараттың дифференциялануы (20-24-ші апта); 7) нәрестенің дүниеге келуі; 8) нәрестелік (1 жасқа дейін); 9) жыныстық жетілуі (11-16 жас).

Гистогенез және органогенез

Ұрықтық жапырақшалар мен мезенхиманың түрленуі 2-ші аптаның соңында, 3 - ші аптаның басында басталады. Жасушалардың бір бөлігі ұрықтың тіні мен мүшелерінің бастамасына, ал басқасы ұрықтан тыс мүшеге айналады. (1 сызба).

Тіндік және мүшелік бастамалардың пайда болуына әкелетін ұрықтық жапырақшалар мен мезенхиманың дифференциялануы бірдей болмайды. Тіндік бастаманың қалыптасуы детерминация мен коммиттациялану процестеріне негізделген.

Детерминация – жасушалар мен тіндердің дамуының генетикалық бағдарланған ? жолы. Оның негізіне аРНҚ мен белоктардың синтезінің ерекшелігін анықтайтын гендердің репрессиялық және депрессиялық тұрақты өзгерістері жатады. Детерминациялану эмбриогенезде бірден пайда болмайды.

Коммитациялану – жасушалардың даму жолдарының шектелуі. Ол бір ізділікпен орындалады: алдымен геномның үлкен алаңы, ал кейіннен неғұрлым жеке қасиеттері өзгереді.

2. Гистологиялық препараттардың түрлері. Гистологиялық препараттарды дайындау әдістерінің негізгі принциптері. Жарықтық және электрондық микроскопия. Гистологиялық препараттарға қойылатын талаптар. ТІРІ ЖАСУШАЛАР МЕН ТІНДЕРДІ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ Тірі жасушалар мен тіндерді зерттеу олардың тіршілік әрекеті, яғни бөліну процесі, бұзылуы, өсуі, жасушалардың түрленуі және өзара әрекеттесуі, олардың өмірлік циклінің ұзақтығы, реактивті өзгерістері жайлы неғұрлым толық ақпарат алуға мүмкіндік береді.

Жасушалар мен тіндерді тірідей зерттеу (in vivo).Тірідей зерттеу әдістерінің бірі - тірі организмдегі құрылымдарды зерттеу болып табылады. Арнайы микроскоптар-иллюминатарлардың көмегімен микротамырларда қан айналу динамикасын көруге болады. Анестезиядан кейін жануарларда зерттеу объектісін (мысалы, ішектің шажырқайы) сыртқа шығарып микроскоппен қарайды, бұл кезде тіндерді ұдайы натрий хлоридтің изотондық ерітіндісімен ылғалдап отыру қажет. Мұндай зерттеулердің уақыт мөлшері шектеулі.

Тірі құрылымдарды жасушалар мен тіндердің өсінділерінде зерттеу (in vitro).Бұл ең көп тараған әдістердің бірі. Адам немесе жануардың организмінен алынған жасушаның, тіннің немесе мүшенің кішкентай үлгісін арнайы қор ортасы бар шыны ыдысқа салады. Әдетте суспензиялық және моноқабаттық өсінділерді ажыратады. Ортаның стерилизациясы, денеге сай температурасы қамтамасыз етіледі. Мұндай жағдайда жасушалар ұзақ мерзім тіршілік әрекеттерінің негізгі көрсеткіштерін - өсуге, көбеюге, түрленуге, қозғалуға қабілеттілігін сақтайды. Егер, ортаны жаңартып және тіршілікке қабілетті жасушаларды басқа ыдысқа салса, онда мұндай өсінділер көптеген күндер, айлар тіпті жылдап өмір сүре алады. Жасушалар мен тіндерді өсіру әдістерін өңдеуге А. А. Максимов, А. В. Румянцев, Н. Г. Хлопин, А. Д. Тимофеевский, Ф. М. Лазаренко үлкен үлестерін қосты.

Адам жасушалары мен тіндерінде тәжірибелік бақылауды жүргізу үшін, тіндер өсіндісі әдісінің маңызы зор. Биопсия немесе пункция кезінде адам организмінен алынған жасуша тіндер өсіндісінде тұқым қуалайтын ауруларды, жынысты анықтау және бірқатар токсинді заттардың әсерін айқындау үшін қолданылады.

Витальді және суправитальді бояу. Жасушалар мен тіндерді витальді (лат. vitalis - тірі ) бояу барысында бояғышты жануардың организміне енгізеді, ол белгілі бір жасушаларды, олардың органеллаларын немесе жасушааралық заттарды таңдап қана бойяды. Мысалы, ализарин сүйектің жаңа түзілген матриксін айқындайды.

Суправитальді бояудеп – организмнен бөліңген тірі жасушаларды бояуды айтады. Мұндай әдіспен қан ретикулоциттерін, митохондрияларды, лизосомаларды анықтайды.

2.Гистологиялық препараттардың түрлері. Гистологиялық препараттарды дайындау әдістерінің негізгі принциптері. Жарықтық және электрондық микроскопия. Гистологиялық препараттарға қойылатын талаптар

Мұнда зерттеудің негізгі объектісі фиксацияланған құрылымдардан дайындалған гистологиялық препараттар болып табылады.

Гистологиялық препарат дегеніміз - арнаулы гистологиялық бояулармен өнделген, қалындығы 5-15 мкм жасуша, тін, мүше кесінділері (тілімдері). Олардың түрлері: жұғын (мысалы, қанның, сүйек кемігінің, жұлын сұйықтығының жұғыны), мөрлі (мысалы, көкбауырдың тимустың, бауырдың), тіннен алынған жұқа қабық (пленка) (мысалы, жұмсақ ми қабығының, іш перденің), жұқа кесінді. Гистологиялық препараттарды арнайы өңдеуден өткізбей зерттеуге болады. Мысалы, дайындалған қан жұғынын, мөрлі препаратты немесе кесіндіні микроскоптың астында бірден қарауға болады. Бірақ құрылымның контрасты төмен болғандықтан, олар әдеттегі жарықтық микроскоптан нашар көрінеді, сондықтан да арнайы микроскоптардың пайдалануы талап етіледі. Сол себептен жиі арнайы өңделген препараттар қолданылады: фиксацияланған, қатты ортаға бекітілген және боялған.

Гистологиялық препараттарды дайындау кезеңдері:

материалды алу және оны фиксациялау

ß

материалды тығыздау

ß

кесінділерді дайындау

ß

кесінділерді гистологиялық бояулармен бояу

ß

консервлеуші ортаға кесіндіні бекіту

Материалды алу. Гистологиялық зерттеу үшін материалды алу биопсиялық (грек. bios - тіршілік және opsis – көру) – тірі организмнен зерттелетін мүшеден (биопат) кесек алу жолымен жүреді.

Қайтыс болған соң диагноз коюға қажет гистологиялық материал аутопсия (грек. autos - өзі және opsis көру, яғни өз көзімен көру) кезінде алынады.

Материалды алу барысында қойылатын талаптар: материалды алу уақытын максималды қысқарту, олардың құрылымын өзгертіп алмау үшін абайлап, мүмкіндігінше аз зақымдау, фиксация үшін жағдай жасау.

Фиксациялау (лат. fixatio - бекіту). Ол мүшеден алыңған кішкентай материал не фиксаторға (спирт, формалин, арнайы фиксациялайтын қоспалар, ауыр металл тұздары) салынғанда, не термиялық өңдеуден өткенде орындалады. Фиксатордың әсерінен тіндер мен мүшелерде күрделі химиялық, физикалық өзгерістер жүреді. Олардың ішінде неғұрлым маңыздысы тірі белоктардың қайтымсыз коагуляция процесіне ұшырап, тіршілік процестерінің тоқтауы. Фиксациялау материал кесегінің тығыздалуына және оның көлемінің кішіреюіне әкеледі. Фиксациядан кейінгі кезең тығыздау, яғни парафинде немесе целлоидинде бекіту. Ол үшін фиксацияланған үлгіні сусыздандыру (дегидратациялау) қажет, себебі фиксаторлардың көпшілігі сулы ерітінділер болып табылады және су тығыздаушы орталармен араласпайды. Дегидратация жасу үшін фиксацияланған материалды концентрациясы жоғарылайтын спирт қатарынан 60% , 70%, 80%, 90% және абсалютті - 100% спирттен өткізеді.

Тығыздау кезінде фиксацияланған және сусыздандырылған тінді балқыған сұйық парафинге немесе басқа тығыздаушы заттарға (мысалы, целлоидинге және органикалық қара майға) батырады. Парафин материалға сіңіп, суыған кезде тығыз тін кесегі (блок) пайда болады. Парафинді желім ретінде қолданып блокты ағаш кубке бекітіеді. Материалды тығыздау мұздату арқылы да орындалады. Тіндік кесекті мұздату әдісін пайдаланып, оны неғұрлым тез тығыздауға болады. Тығыздау өте жұқа кесінді алу үшін қолайлы.

Кесінділерді дайындау арнайы құралдар – микротомдар мен ультрамикротомдардың көмегімен орындалады.

Кесінділерді гистологиялық бояулармен бояу. Парафинді кесіндінің мөлдірлігі төмен болғандықтан, олар неғұрлым күрделі өңдеуді қажет етеді. Бояулардың көпшілігі судың немесе спирттің ерітіндісі, олар парафинді тінге нашар өтеді, сондықтан кесіндіні бояу алдында одан парафинді ксилолмен шығарып, орнын сумен толтыру керек. Осылайша алып тасталынған парфиннің орнын сумен толтыру үшін, концентрациясы кемейтін 100%, 90%, 80% , 70% , 60% спирттен өткізеді. Заттық шыны бетінде орналасқан кесінді кепкеннен соң, оны бояудың су ерітіндісіне белгілі бір уақытқа батырады. .

Кесінділерді гистологиялық бояулармен бояу жасушалар мен тіндердің әртүрлі микроқұрылымдарын анық көруге мүмкіндік береді және олардың контрастылығын арттырады. Ол үшін әртүрлі табиғи немесе жасанды бояулар қолданылады. Олар қышқылдық, негіздік және нейтральді болып үш топқа бөлінеді.

Мысал ретінде, көбінесе қолданыста болатын бояғыш азур ІІ - келтіруге болады, ол жасуша ядроларын күлгін түске және қышқылдық бояу – эозин, жасуша цитоплазмасын қызғылт - сары түске бояйды. Қышқыл бояумен жақсы боялатын құрылымды оксифильді (грек. oxys немесе лат. acidus - қышқыл және гр. philia – сүйіспеншілік, жұғысу) немесе ацидофильді деп атайды. Мысалы, жүректің етті жасушалары мен етті талшықтарының цитоплазмалары және жасушааралық заттардың кейбір компоненттері оксифильді түске боялады. Негіздік бояулармен боялу қабілетін базофилия (лат. basis – негіз және гр. рhilia- сүйіспеншілік, жұғысу) деп атайды, ал олармен байланысып, көк немесе күлгін- көк түстерге боялатын жасуша құрылымдарымдары базофильді деп аталады. Қышқыл бояу мен негізгі бояуды бірдей қабылдайтын бояу нейтрофильді болып табылады. Мысалы, қанның нейтрофильді гранулоциттерінің цитоплазмасындағы қызғылт-күлгін ұсақ түйіршіктер.

Кейбір негіздік бояулар жасушаның ерекше химиялық қасиеттерге ие құрылымдарымен байланысқан жағдайда, өз реңін өзгертеді. Мұндай өзгеріс метахромазия (грек. meta – өзгерілу, chroma - бояу) деп аталады. Метахромазиялық боялатын құрылымдарға базофильді лейкоциттердің түйіршіктері, базофильді жасушалар, шеміршекті тіннің негізгі заты жатады.

Кейбір эндокриндік жасушаларды, нейрондарды күмістің тұздарымен импрегенациялайды (лат. impergnatio-сіңдіру). Мұндай жасушалар аргирофильді (гр. аrgyros – күміс, philos - жақсы көру) деп аталады.

Консервлеуші ортаға кесінділерді бекіту (жабу) препаратты және оның бояуын, мөлдірлігін, құрылымын ұзақ мерзім сақтауға мүмкіндік береді. Кесіндіні бекіту гистопрепаратты жасаудың соңғы кезеңі. Бұл кезеңде боялған кесіндіні заттық шыны бетіне салып мөлдір, қатып қалатын және консервациялайтын (лат.conseryatio – бұзылудан сақтау) канадалық бальзам тамызады. Кейін оның үстіне кесіндіні зақымданудан қорғайтын жабынды шыныны жабады. Осылайша бірнеше жылдар бойы қолдануға болатын тұрақты гистологиялық препарат дайын болады.

Гистологиялық препараттарға қойылатын талаптар:

1. зерттелетін тін өзінің тірі кезіндегі құрылымын максималды сақтау керек;

2. кесінді мүмкіндігінше жұқа және мөлдір болу керек;

3. кесіндінің контрастылығы жоғары болу керек;

4. тұрақты болу керек.

1. Гистологияның микроскопиялық және қазіргі замаңғы дамуы. Сипаттамалық, салыстырмалық және эвоюциялық гистологияның қалыптасуы. Қазақстан мемлекетіндегі гистологияның дамуы (А.Г. Зорина, А.С. Толыбеков, А.Н. Бажанов және т.б.). Адам организмі тұтас жүйе, оның ішінде тірі материяны қалыптастыратын бірқатар иерархиялық деңгейлерді атауға болады: жасушалар – тіндер – мүшелердің морфофункциялық бірліктері – мүшелер – мүшелер жұйесі. Олардың әрбірінде басқа деңгейден өзгешелігін көрсететін морфофункциялық ерекшеліктері болады.

Гистология (грек. histos — тін, logos — ілім) - тіндердің құрылысы, дамуы және тіршілік әрекеті туралы ғылым.

Тіндер организмдегі аса маңызды қызметтерді атқаратын біріккен және маманданған жасушалар мен жасушасыз жүйелерден тұрады.

Гистология курсында негізгі төрт бөлімдерді ажыратады: цитология, эмбриология, жалпы гистология және жеке гистология.

Цитология (грек. kytos — жасуша, logos — ілім) — жасушалардың құрылысы, дамуы және тіршілік әрекеті туралы ғылым.

Цитология гистологияның тиісті бөлігін құрайды, себебі жасушалар тіндердің дамуы мен құрылысының негізі болып саналады. Цитология соңғы жылдары биологиялық және медициналық практиканың дамуына елеулі үлес қосқан ғылыми жаңалықтарға бай. Ядро, оның хромосомалық аппаратының құрылысы жайлы жаңа деректер тұқым қуалайтын аурулардың, ісіктердің, қан ауруы мен басқа көптеген аурулар цитодиагностикасының негізіне жатады. Тіндік жүйелерде жасушалық мембрананың ультоқұрылымдық ерекшеліктері мен химиялық құрамын ашу жасушалардың өзара әрекеттесу, қорғаныштық реакциялар мен т.б. заңдылықтарын түсіну үшін қажет. Медициналық практикада цитодиагностика кеңінен қолданады. Жасушаларды қан және сүйек кемігі жұғынында, жұлын сұйықтығында, сілекейде, несепте және биопсия кезінде алынған әр түрлі мүшелер үлгісінде зерттейді.

Эмбриология (грек. embryon — ұрық, logos —ілім) — ұрық және оның даму заңдылықтары туралы ғылым.

Медициналық жоғарғы оқу орындарында оқылатын эмбриология курсында адамның эмбриондық даму заңдылықтарына және эмбриогенездің белгілі кезеңдерінде тіннің даму көзі мен түзілу механизміне (гистогенез) ерекше назар аударылады. Гистогенездің заңдылықтарын, оның регенерацияға қабілеттілігін постнаталдық даму кезінде тіндік құрылымның морфофункциялық ерекшеліктері анықтайды. Сондықтан эмбриондық дамудың негізгі кезеңдерін зерттеу тіндерді зерттеудің алдында өтеді.

Жалпы гистология – тіндер, тіндердің шығу тегі, құрылысы мен қызметі, оларға ғана тән ерекшеліктері туралы оқытатын ғылым. Тіндер эмбриондық даму кезінде қалыптасатын жасушалар мен олардың туындыларының күрделі жүйесі болып табылады.

Жеке гистология жалпы гистологияның маңызды бөлігі болып саналады. Ол көптеген тіндердің ерекшеліктері мен олардың әр түрлі мүшелердегі өзара байланыстарын, жүйелерді түзудегі ұқсастықтарын қарастырады.

Гистология, цитология және эмбриология пәні студенттерге нақтылы материлда материалистік диалектика заңдарын толық ашуға мүмкіндік береді.

Жасушалар, тіндер және мүшелер заңдылықтарын тану олардың қызметтеріне байланысты жүргізілуі тиіс. Құрылысы мен қызметі арасындағы қатынас материя мен оның қозғалысының бірлігі жайлы диалектикалық материализм заңы позициясымен қарастырылады.

Әрбір құрылымды зерттеу Ч. Дарвиннің эволюциялық іліміне негізделген тарихи поэзиясымен жүргізілуі қажет. Ч. Дарвиннің бұл ілімі бойынша адам организмін құрастырушы бөлімдер филогенетикалық даму нәтижесі ретінде қарастырылады. Филогенезде тіндердің даму теориялары (А.А.Заварзиннің параллельдік қатар мен Н.Г.Хлопиннің дивергентті дамуы) тіндердің қалыптасуының негізгі заңдылықтарын орнатады.

Қазіргі гистологияда жасушалар, тіндер мен мүшелер дамуын, құрылысын, қызметін түсіну үшін тірі объектілерде бақылау жүргізуге мүмкіндік беретін зерттеудің эксперименталдық әдістері кеңінен қолданады.

Гистология медицина саласының ішіндегі маңызды орын алатын, әрі адам организмінің құрылыс-қызметін, өмір бойғы тіршілігі мен патологиясына анализ беретін ілімдердің бірі болып сан

Қазіргі гистология, цитология және эмбриологияда жасушалардың, тіндер мен мүшелердің даму процесін, құрылысын және қызметін жан – жақты зерттеуге мүмкіндік беретін әр түрлі зерттеу әдістері қолданады.

Цитологиялық және гистологиялық анализдердің негізгі кезеңдері: зерттеу объектісін таңдау,оны микроскопта зерттеуге дайындау, микроскопиялық әдістерді қолдану.

Зерттеу объектісі- тірі және тіршілігін жойған жасушалар мен тіндер, олардың жарық және электрондық микроскоппен алынған бейнелері.

Гиcтологияның дамуы. «Ғылымның дамуы әдістемелердің көмегімен жүзеге асатын жетістіктерге тәуелді». И. П. Павловтың бұл анықтамасы гистологияға да, цитологияға да және эмбриологияға да қатысты. Гистологияның пайда болып, оның осы уақытқа дейінгі дамуы техниканың, оптиканың және микроскопиялық әдістермен тығыз байланысты. Микроскопиялық зерттеулердегі жетістіктер жаңа фактілерді жинақтауға және теориялық қорытындылар жасауға мүмкіндік берді. Осыған байланысты тін туралы ілімнің және мүшелердің микроскопиялық құрылысының даму тарихын үш кезеңге бөлуге болады: 1-ші микроскопиялыққа дейінгі (ұзақтығы шамамен 2000 жыл), 2-ші микроскопиялық (шамамен 300 жыл), 3-ші электронды-микроскопиялық (шамамен 60 жыл).

Бірінші кезең (микроскопиялыққа дейінгі), уақыты бойынша ең ұзақ кезең (б.э.д. IV ғасырдан бастап XVII ғасырдың ортасына дейін), ол макроскопиялық техникаға негізделген гистологиялық ғылымның нағыз алғашқы даму тарихы болып табылады

XVII ғасырдың екінші жартысында алғашқы микроскопистер – физик Р. Гук, анатом М. Мальпиги, ботаник Н. Грю, оптик А. Левенгук және басқалар микроскоп көмегімен терінің, көк бауырдың, қанның, бұлшықеттердің, тұқым сұйықтығының және т.б. құрылысын сипаттады

XIX ғасырдың ортасында салыстырмалы гистология қарқынды дами бастады. Клетка теориясының негізінде әртүрлі мүшелер мен тіндердің құрамы, олардың гистогенезі зерттелінді, бұл сол кезде микроскопиялық анатомияның қалыптасуына және тіндердің классификациясын нақтылауға мүмкіндік берді (А. Келликер және т.б.). Бірақ XIX ғасырдың екінші жартысында ғылыми ойлардың дамуы үшін гистологиялық техниканың және микроскопиялық зерттеулердің әдістерінің әрі қарай жетілдірілуі қажет болды. Бұл кезеңде практикаға сулы және майлы иммерсиондық объективтер енгізілді, микротом жасалынды, жаңа фиксаторлар қолданылды (формалин, осмий қышқылы, хромды қышқыл). Тақталы комплексті сипаттаушы италиялық ғалым К. Гольджи қолданған күміс тұздарымен импрегнациялау әдісі аса жемісті болды. Осы әдіс және оның модификациялары жүйке жүйесі бойынша іргелі зерттеулер жүргізуге (Р. Кахаль) және нейрогистологияның негіздерін жасауға мүмкіндік берді. К. Гольджи және Р. Кахаль ғылымдағы жетістіктері үшін 1906 жылы Нобель сыйлықтарын алған. XIX ғасырдың соңында клетка органеллалары ашылды.

Қазіргі цитология, дәлірек клетка биологиясы, клеткалардың ырғалы әрекеттері (тәуліктік, маусымдық), клеткалардың көбеюінің арнайы тіндік реттелуі, дифференциациялануы, сыртқы ортаның факторларының әсерімен реактивті өзгерістері және т.б. мәселелерін қарастырады. Эксперименталды цитологиялық зерттеулердің нәтижелерінің медициналық практикада қолданысы бар (аурулардың цитодиагностикасы, цитоиммунологиялық сынамалар және т.б.).

Эмбриология төңірегінде ұрықтық дамуды жүзеге асырушылар, нейрогуморалдық реттелу және эмбриогенез үрдістеріне сыртқы орта факторларының әсері туралы түсініктерді дәлдеуге мүмкіндік беретін эксперименталды тәжірибелер орын тапқан. 30-40-шы жылдары эволюциялық эмбриология мәселелері академик А.Н. Северцов бастаған совет эмбриологтары тобымен табысты зерттелген. Қазіргі уақытта бұл бағытты әртүрлі зертханаларда эмбриологтар жетілдіруде.

Қазіргі гистологияның, цитологияның және эмбриологияның дамуының үшінші кезеңі жаңа әдістемелік деңгеймен, электронды микроскопты кең қолданумен, мұздату-жару әдістерін, электронды-микроскопиялық цитохимияны және басқа әдістерді қолданумен сипатталады.

Ғылыми-техникалық прогресс, зерттеу әдістерінің жетілдірілуі клетка құрылысының және клеткалық емес құрылымдардың макромолекулалық деңгейде қарап, дифференциация үрдістері, регенерация, тұқымқуалаушылық белгілерінің берілуі және т.б. туралы түсініктерді тереңдетуге мүмкіндік берді. Осыған байланысты цитология мен гистологияның ультрамикроскопиялық негіздері жасалынып молекулярлық биология мәселелері шешілуде.

31. Дәнекер тіндерінің жалпы морфо- функциональдық сипаттамасы мен жіктелуі. Дәнекер тіндерінің дамуы мен құрылысының жалпы принциптері. Борпылдақ талшықты дәнекер тінінің құрылысы, таралуы және жасушалары. Жасуша аралық заттына жалпы сипаттама және құрылысы.

Дәнекер тіндері мезенхимадан дамиды, ішкі орта тінінің гомеостазын сақтауға қатысады. Ол қан және лимфамен бірігіп ішкі орта тіндерін құрайды. Дәнекер тіндері жасушалардан және жасуша аралық заттардан тұрады, ал жасуша аралық зат талшықтар мен аморфты заттан түзілген.

Дәнекер тіндерінің қызметтері:

1. Трофикалық – жасушалардың қоректенуін реттеу және олардың зат алмасу процесіне қатысуына байланысты.

2. Қорғаныштық - тінді механикалық әсерлерден қорғайды, бөгде заттардың ішке енуіне (фагоцитоздық, гуморалдық иммунитет) тосқауыл болады.

3. Тіректік немесе биомеханикалық – коллогенді және эластикалық талшықтар мен жасуша аралық затының физико - химиялық қасиетіне байланысты.

4. Пластикалық – регенерация мен жарақаттың жазылуы процестеріне қатысуымен айқындалады.

5. Морфогенетикалық – олар көп мүшелердің капсуласы мен стромасын, сіңірді, байламдарды, шеміршек пен сүйекті және т.б. түзеді.

Дәнекер тіндері

Негізгі дәнекер тіндері Қаңқа тіндері

Талшықты Арнайы қасиетті бар дәнекер Шеміршек Сүйек

тіндер

1) болбыр 1) май 1) гиалинді 1) пластинкалы

2) тығыз 2) шырышты 2) эластикалық 2) ретикулофиброзды

А) Қалыптасқан; 3) ретикулярлы 3) талшықты 3) тіс дентині мен цементі

Б) Қалыптаспаған; 4/ пигментті

Дәнекер тіндерінің дамуы

Дәнекер тіндерінің эмбрионалдық және постэмбрионалдық гистогенезін ажыратады. Эмбрионалдық гистогенез процесі барысында мезенхима тіндік құрылым кейпіне келеді.

Болбыр талшықты дәнекер тін

Болбыр талшықты дәнекер тіні дененің барлық мүшелерінде кездеседі. Ол қан және лимфа тамырларымен қатар жүреді, кейбір мүшелердің стромасын құрайды. Бұл тін көптеген жасушалардан, аморфты заттардан және аздаған талшықтардан тұрады.

Болбыр талшықты дәнекер тіннің жасушалары: фибробластар, макрофагтар, плазматикалық жасушалар, тіндік базофильдер, адипоциттер, пигментоциттер, адвентициалды жасушалар, перициттер, лимфоциттер.

Ең көп таралған жасуша - фибробластар. Олар фибриллярлы белоктарды (коллаген мен эластин) синтездеп және де глюкозоамингликан белогын жасуша аралық затқа шығарады. Эмбриогенезде мезенхимдi жасушалардан, ал туғаннан кейiн бағаналы жасушалардан дамиды. Түрленудiң барысында әртүрлi жасушалар түзiледi: жартылай бағаналы жасушалар, аз маманданған, түрленген, фиброциттер, миофибробластар, фиброкластар.

Фибробластардың негізгі қызметі негізгі заттар мен талшықтарды түзу.

Аз маманданған фибробластар – аз тармақталған жасушалар, цитоплазмасы базофильді, рибонуклеиндi қышқылға бай. Цитоплазмасында бос рибосомалар көп. Мембраналы органеллалары нашар дамыған.

Түрленген фибробластар - бұл жетiлген, белсендi қызмет атқаратын, көлемі үлкен жасушалар. Цитоплазмасында ЭПТ мен Гольджи кешенi жақсы дамыған.

Жетілген фибробластарда коллогенді, эластиндік белоктардың биосинтезі жедел жүреді.

Фиброциттер - фибробластардың дамуы барысындағы соңғы формасы. Олардың органеллаларының, вакуольдерінің, липидтер мен гликогендерінің сандары аз болады. Фиброциттерде коллаген мен басқа заттардың синтезі бірден төмендейді.

Миофибробластар - фибробластарға ұқсас жасушалар. Олар коллогенді және жиырылғыш белоктарды синтездеуге қабілетті.

Фиброкластар – жоғары фагоцитоздық қасиеті бар және гидролитикалық белсенді жасушалар. Мүшелердің инволюциялық кезеңі кезінде ол сору қызметін атқарады.

Макрофагтар - моноциттен дамыған, белсендi қызмет атқаратын, органеллаларға бай жасуша. Макрофагтардың көлемдері мен пішіндері олардың функционалдық күйіне байланысты. Әдетте бұл жасушалардың бір ядросы болады. Макрофагтардың ядросы аса үлкен емес, сопақша немесе пішіні дұрыс емес. Лизосома, фагосома және пиноцитозды көпіршіктерге бай цитоплазмасы базофильді. Мұнда митохондриялар саны аз, түйіршікті ЭПТ, Голджи кешені, гликоген және май қосындылары болады. Жасуша құрылымдарындағы ерекшелік - цитоплазмасындағы өсінділерінің болуында, сол өсіндісі арқылы макрофаг жылдам қозғалып, бөгде заттарды жұтады. Макрофагтардың негiзгi қызметтерi:

1. бөгде заттарды жұту және ыдырату

2. залалсыздандыру

Макрофаг жүйесі туралы түсінік

Бұл жүйеге тіндік сұйықтықтан бөгде заттарды, өлген жасушаларды, жасуша

емес құрылымдарды, бактериялар мен т.б. жұту қасиеті бар барлық жасушалар жиынтығы жатады.

Макрофаг жүйесін екіге бөледі:

1. бос макрофагтар - өкпе макрофагі, қабыну макрофагі, болбыр талшықты дәнекер тіні макрофагі.

2. Бекiтiлген макрофаг- сүйек тіні макрофагі, көк бауыр, лимфа түйіні, ішкі эпидермальді, плацента макрофагі, орталық нерв жүйесінің макрофагі (микроглия).

Тіндік базофильдер цитоплазмасында спецификалық түйіршіктер болады. Бұл жасушалар дәнекер тінінің жергілікті гомеостазын реттейді. Адамдарда тіндік базофильдер болбыр дәнекер тінінің қабаты бар түгел жерлерде кездеседі. Олар әсіресе асқазан, ішектер қабырғаларында, жатырда, сүт безінде, тимуста, миндалиналарда көп кездеседі. Тіндік базофильдердің пішіндері әр түрлі. Ядролары домалақ не сопақша болып келедіде, онда хроматин тығыз орналасады. Құрылысындағы ерекшелігі - цитоплазмасында ірі базофильді түйіршіктердің болуында. Цитоплазмасының көп бөлігі құрамында гепарин мен гистамині бар метахроматин бояуын сіңіретін түйіршіктерден тұрады. Базальді жасушалардың органеллалары нашар дамыған.

Тіндік базофильдер өздерінің гранулаларын жоғалтуы мүмкін. Бұл процесс кезінде гепарин бөлінеді. Гепарин қан ұюының төмендеуіне қатысады және қабынуға қарсы әсерін тигізеді. Гистамин секрециясы кезінде, керісінше жасуша қабығының бүтіндігі және гранулалар сақталады. Бұл заттардың бөлінуі жасуша аралық заттардың өзгеруіне әкеледі. Гистамин гепариннің антагонисі ретінде қатысады.

Плазмациттер - В-лимфоциттерiнен түзiлiп, гуморальді иммунитет реакциясына қатысады және токсиндерге, микроорганизмдер мен бөгде белоктарға қарсы антидене түзедi. Жасуша формасы домалақ не сопақша. Цитоплазмасы – базофильді, түйіршікті эндоплазмалық торы жақсы дамыған, жасуша орталығы, Гольджи кешені бар.

Плазмоциттерге антидене секрециясы мен синтездің жоғарғы жылдамдығы тән. Жақсы дамыған секреторлық аппарат секундына иммуноглобулиндердің бірнеше мың молекулоларын синтездеуге және секреттеуге мүмкіндік береді.

Адипоциттер – майдың жиналу көзі. Олар трофикалық, энергия түзу, тіндегі су метаболизмі қызметтерін атқарады. Адипоциттер қан тамырлары бойында топтасып жиналып, май тіндерін құрайды.

Дараланып орналасқан май жасушаларының пішіні - шар тәрізді. Жетілген май жасушасында нейтралды майдың бір тамшысы болады, цитоплазмада бұданда басқа липидтер: холестерин, фосфолипидтер, бос май қышқылдары кездеседі. Гистопрепараттарда липидтер Судан ІІІ боялып қызыл сары немесе осминмен боялып қара түс береді.

Адвентициалды жасушалар - аз маманданған жасушалар. Олар жалпақ не ұршық тәрізді болады, цитоплазмасы әлсіз базофильді, ядросы сопақша және органеллалары аз. Түрлену процесі барысында бұл жасушалар фибробластарға, миофибробластарға және адипоциттерге айналады.

Перициттер гемокапиллярларды қоршап, оның қабырғасы құрамына енеді.

Пигментоциттердің цитоплазмасында меланин пигменті бар. Олар қара және сары нәсілді адамдардың дәнекер тіндерінде көп болады. Пигментоциттердің өсінділері қысқа және тұрақсыз. Меланоциттерді орналасуына байланысты дәнекер тінініе жатқызады, бірақ ол мезенхимадан емес, нейроэктодерманың ганглиозды пластинкасынан дамиды.

Дәнекер тінінiң жасуша аралық заты

Дәнекер тінінің жасуша аралық заты – коллагенді, эластикалық, ретикулярлы талшықтардан және аморфты заттан тұрады. Жасуша аралық зат негізінен дәнекер тінінің жасушаларынан бөлінген секрециядан, екіншіден қан плазмасынан толтырылады. Ұрықтың 1-2 айында олар дами бастайды. Жасуша аралық зат ұдайы бұзылып, қайта қалпына келіп отырады.

Жасуша аралық заттың физика - химиялық жағдайы да оның функциясын анықтайды. Егер жасуша аралық зат өте тығыз болса, сол ғұрлым механикалық, тіректік, функциясы берік болады.

Коллаген талшықтары дәнекер тіндері талшықтарының ішіндегі ең мықтысы. Коллаген талшықтары борпылдақ қалыптаспаған дәнекер тінінде әр түрлі бағытта орналасады. Коллаген талшықтары созылмайды, үзілмейді және берiк. Суда тез ісінеді. Оның негізгі құрамы фибриллярлы белок - коллаген Коллаген типтерінің шамамен 14 түрін ажыратады. Мысалы:

І типті коллагентерінің дәнекер тінінде, сіңірде, сүйекте, көздің касаң қабығында, артерия қабырғасында және т.б. кездеседі;

ІІ типті коллагенгиалинді, фиброзды шеміршек, шыны тәрізді дене және көздің қасаң қабығының құрамына енеді;

ІІІ типті коллагенұрық терісінің дермасында, ірі қан тамырларының қабырғаларында, сондай – ақ ретикулярлы талшықтарда болады.

ІV типті коллаген базальді мембраналарда, көз бұршағының капсуласында кездеседі;

V типті коллаген амнионда, хорионда, эндомизиде, перимизиде, теріде коллаген синтездеуші жасушалардың айналасында болады.

Ретикулярлы талшықтар коллагенді талшықтар типіне жатады, себебі оның құрамына коллаген белогы (ІІІ тип) мен қан түзу мүшелерінің ретикулярлы жасушалары синтездейтін көмірсутегі кіреді. және көміртек бар. Ретикулярлы талшықтар үш өлшемдi тор (ретикулум) түзедi.

Эластикалық талшықтар дәнекер тіндерінде серпімді және созылмалы болады. Беріктігі бойынша коллагенді талшықтардан төмен. Эластикалық талшықтардың құрамында микрофибриллярлы және аморфты компоненттерді ажыратады. Бұл талшықтардың құрамында фибробластар синтездейтін эластин белогы бар. Эластин белогында амин қышқылы аз, цистин мүлдем болмайды және амин қышқылының туындысы – десмозин мен изодесмозин болады. Эластикалық талшықтардың коллагенді талшықтардан айырмашылығы, оларда көлденең жолақты құрылым жоқ. Неғұрлым жетілген эластикалық талшықтарда аморфты кұрамның 90 % эластині болады. Жетілген эластикалық талшықтардан басқа, элаунинді және окситаланды талшықтарды ажыратады.

Аморфты зат - дәнекер тінінің жасушалары мен талшықтарынан түзілген, гидрофильді сұйық орта. Негізгі заттың құрамына - белоктар, қан плазмасы, су, органикалық емес иондар, протеогликан, глюкозаминогликан, майлар енеді. Негізгі заттың функциясы – қан мен жасуша арасында зат тасымалдау, механикалық, тіректік, қорғаныштық.

50.Есту және тепе-теңдік сақтау мүшелері. Жалпы морфо- функциональдық сипаттамасы. Сыртқы және ортаңғы құлақ құрылысы.

Адамның есту және тепе – теңдікті сақтау мүшелері – күрделі аппарат. Олардың атқаратын қызметтері: ауа толқынын, дыбыстарды қабылдау және денені кеңістікте тепе теңдікте ұстау.

Гравитация мен дыбысты қабылдау механорецепцияға жатады. Механо- рецепция арқылы организм қан тамырындағы сұйықтың қысымын, еттердің жиырылуын, буындардың қозғалысын, жердің гравитациясын, вибрацияны және әр түрлі дыбыс- тарды қабылдайды. Механорецеп- торлар функциясын күрделі нерв ұштары атқарады.

Анотомиялық ерекшелігі бойын- ша есту және тепе – теңдік сақтау жүйесі сыртқы, ортаңғы, ішкі құлақ болып үшке бөлінеді. Ал физиологиялық ерекшелігі бой- ынша, онда екі жүйе болады: дыбысты өткізуші және дыбысты қабылдаушы.

Дыбысты өткізуші жүйеге сыртқы, ортаңғы, ішкі құлақтың кейбір элементтері жатады. Дыбысты қабылдаушы жүйеге ішкі құлақ немесе лабиринт жатады. Бұл бөлімде өте күрделі және маңызды акустикалық, вестибулярлық анализатордың рецепторлары орналасады.

Есту және тепе – теңдікті сақтау мүшесі мимен есту және вестибулярлы нервтермен байланысқан. Бұл нервтердің талшықтары спиральді және вестибулярлы түйіндердің нейроциттерінің өсінділері.

Есту және тепе-теңдікті сақтау мүшесі құлақ. Ол үшке бөлінеді.

Сыртқы құлаққа - құлақ қалқаны, сыртқы есту жолы, дабыл жарғағы жатады.

Құлақ қалқаны терімен қапталған эластикалық шеміршектен түзілген. Терінің көпқабатты жазық эпителий бетінде май безі өзектері орналасқан. Сыртқы есту жолының ішкі қабырғасы шеміршек тінінен түзіл- ген.

Дабыл жарғағы сопақша, аздап иілген болып келеді. Балғашық- тан дабыл жарғағына қарай қан тамырлары мен нервтер өтеді. Дабыл жарғағы коллогенді талшықтардан және фиброблас- тан түзілген екі қабаттан тұрады.

Ортаңғы құлақ. Ол дабыл қуысынан және есту сүйекше- лерінен тұрады. Дабыл қуысы бір қабатты жазық эпителимен астарланған. Оның медиалды бетінде екі тесіктері бар. Бірінде үзеңгінің негізі орналасса, ал екіншісі талшықты мембранамен қапталған.

51. Есту және тепе-теңдікті сақтау мүшелері. Ішкі құлақ. Жарғақты лабиринттің ұлулық бөлімі Спиральді мүшенің құрылысы. Жарғақты лабринттің вестибулярлы бөлімі:балғашық, қапшық, иілмелі өзек. Оның рецепторлық бөлімі: дақтар мен ампулярлы тарақшалар.

Ол сүйекті және жарғақты лабиринттен тұрады. Есту мүшесінің рецепторлы жасушалары спиральді мүшеде, ал тепе – теңдікті сақтау мүшесі макула қапшықтары мен тарақшаларда орналасқан. Лабиринт сүйекті және жарғақты болып екіге бөлінеді. Сүйекті лабиринт жарғақты лабиринтке тіректік, қорғаныш қызметін атқарады. Жарғақты лабиринттің қабырғасы дәнекер және эпителий тінінен тұрады.

Сүйекті және жарғақты лабиринттің арасы перилимфа, ал жарғақты лабиринттің қуысы эндолимфа сұйығымен толтырылған.

Жарғақты лабиринттің вести- булярлы бөлігі екі қапшықтан – утрикулюс және саккулюстен тұрады. Олар жіңішке канал арқылы қосылады.

Каналдар утрикулюспен қосылған жерінде кеңейген ампуланы көруге болады. Ампула аймағында рецепторлы жасушалары бар. Утрикулюс пен саккулюсте бұл жерді макула деп атайды.

3. Жарықтық және электрондық микроскопиялау. Арнайы және сандық зерттеулердің әдістері. ГИСТОЛОГИЯЛЫҚ ПРЕПАРАТТАРДЫ МИКРОСКОПИЯЛАУ ӘДІСТЕРІ. Микроскопиялау жарық (жарық микроскопты пайдаланып) және электрондық ( электронды микроскопты пайдаланып) болып екіге бөлінеді.

Жарық микроскопия: Жарық микроскопия гистологиялық препараттарды зерттеудегі негізгі әдістердің бірі. Қазіргі микроскоптар жоғарғы айқындағыштық қабілеті бар және жасушалар мен тіндердің өте нәзік құрылымдарын зерттеуге мүмкіндік беретін әр түрлі күрделі оптикалық жүйелерден тұрады. Микроскоппен көруге болатын ең кішкентай құрылымның көлемі айқындағыштың шегі (d0) арқылы анықталады. Көбінесе ол жарық толқынның λ ұзындығына байланысты және d0 = λ/2. формуласы арқылы анықталады. Сонымен, жарық толқынның ұзындығы неғұрлым қысқа болса, соғұрлым айқындағыштың шегі де қысқа және препаратта көлемі бойынша ең кішкентай құрылымды көруге болады.

Гистологиялық препаратты зерттеу үшін көбінесе маркалары әр түрлі жарық микроскоптары қолданады. Жарық микроскобында жарық түсіру үшін табиғи немесе жасанды жарық көздері қолданады. Спектрдің көрінетін бөлігінің минималды толқын ұзындығы шамамен 0,4 мкм. Жарық микроскобының айқындағыштық ара қашықтығы 0,2 мкм тең, ал жалпы ұлғайтуы 2500 ретке жетеді.

Ультракүлгін микроскопиясы. Ол жарықтық микроскопияның бір түрі. Ультракүлгін микроскобында толқын ұзындығы шамамен 0,2 мкм болатын неғұрлым қысқа ультрокүлгін сәулелері қолданылады. Мұнда айқындағыштық ара қашықтығы 0,1 мкм жуық. Ультрокүлгін микроскобы қалыптастыратын көзге көрінбейтін бейнені микроскоптың арнайы бөлшектері (люминесцентті экран, оптикалық – электронды өзгерткіш) арқылы өзгертіп көруге болады.

Флюоресцентциялық микроскопия. Оның флюоресцентция құбылысына бір қатар заттардың атомдары мен молекулалары қысқа толқынды сәулелерді жұтып, қозған күйге айналуы жатады. Қозған күйден қайта қалыпты жағдайға ауысуы жарық көзін түсіру кезінде жүреді. Флюоресцентті микроскопта флюоресценцияның қозуы үшін жарық көзі ретінде сынап немесе ксенон шамдарын қолданады. Қозған күйінен қалыпты жағдайына кері қайтқанда, ультракүлгін сәулені жұтқан заттар толқын ұзындығы бастапқыдан да жоғары шашады. Тірі организмнің кез-келген жасушасының өзіндік флюоресценциясы болады. Мұндай біріншілік немесе өздік деп аталатын флюоресценция өте әлсіз. Екіншілік флюоресценция препараттарды арнайы бояғыштар - флюорхромдармен өңдегенде пайда болады. Мысалы, препараттарды өңдегенде акридинді флюорхром жиі қолданады. Бұл жағдайда ДНҚ және оның қосындыларының түсі ашық жасыл, ал РНҚ мен оның түзінділері - ашық қызыл түсті болады. Сонымен, сәулеленудің спектрлік құрамы объекттің ішкі құрылысы және оның химиялық құрамы туралы мәлімет береді.

Фазалық – контрасттық микроскопия.Бұл әдіс микроскопиялаудың қарапайым әдісі кезінде көрінбейтін мөлдір ж әне түссіз объектілердің контрасты бейнелерін көруге көмектеседі. Жарықтық микроскопта препаратты зерттеу үшін құрылымның қажетті контрасттылығы бояу арқылы орындалады. Зерттелетін боялмаған құрылымдардың контрасттылығын конденсорда салынған арнайы сақина тәрізді диафрагма арқасында фазалық - контрасттық әдіс қамтамасыз етеді. Контрастың артуы сындырушы көрсеткіштері бойынша ажырататын барлық құрылымдарды көруге мүмкіндік береді.

Фазалық - контрасттық микроскоп түрінің бірі – интерференциялық микроскопта жарықтандырғыштан шыққан жарық шоғыры екі ағынға бөлінеді: біріншісі объект арқалы өтіп, тербеліс фазасын өзгертеді, ал екіншісі-объекттен тыс, фазасын өзгертпей өтеді. Олар объективтің призмаларында бір шоғырға бірігіп, өзара интерференцияға ұшырайды. Нәтижесінде, окуляр жазығында қалыңдығы, тығыздығы және контрасттық дәрежесі әр түрлі объект бөліктерінің бейнесі қалыптасады.

Қараңғы жазықтағы микроскапияүшін жарықтандырғыштан шыққан сәулені объективке түсірмей, препараттың бүйіріне жіберетін арнайы конденсор қолданылады. Микроскопта объект жоқ жағдайда, көру жазығы қараңғы болады. Объект орнатылған жағдайда, түскен қиғаш сәулелердің бір қараңғы болады. Объект орнатылған жағдайда, түскен қигаш сәулелердің бір бөлігі, оның ұсақ бөліктерінен шағылысып объективке түседі. Нәтижесінде, түсі қараңғы көру аймағының фонында жасушаның бейнесі жарық болып көрінеді. Клиникада қараңғы жазықтағы микроскопия әдісі несеп құрамындағы кристалдарды (несеп қышқылы, оксалаттар) зерттеуге қолданады.

Микроскопияның бұл үш түрлерінің артықшылығының бірі – тірі жасушаны белсенді жағдайында, мысалы қоршаған ортадағы миграциясын, митоздық бөліну кезіндегі қимылдарын, жылдамдылығын байқауға мүмкіндік береді. Жасушаның көптеген қимылдарын өте баяу өтетіндіктен, оларды шынайы уақыт аралығында зерттеу ыңгайсыз. Сондықтан, ол үшін үзік-үзік, яғни жеке кадрлар арасында алдын - ала белгіленген уақыт аралықтары бар, кинотүсіріс немесе бейнежазу әдістерін қолданады. Мұндай кино – немесе бейнефильмдерді қалыпты жылдамдықпен айналдырып қараған жағдайда, шынайы процестер едәуір тез өтеді. Осылайша, тұтас жасушалардың, олардың органойдтарының қимылдарын және мұндай қимылдарың жылдамдығының дәл көрінісін байқауға болады.

Поляризациялық микроскапия анизотроптық, яғни сәуле сындыруға қабілеті екі есе жоғары құрылымдарды зерттеу үшін қолданылады (мысалы, көлденең жолақты бұлшық ет талшығын). Поляризациялық микроскоп – екі поляризациялық фильтрлер орнатылған жарық микроскобының түрі. Бірінші фильтр - (поляризатор, яғни поляризациялаушы) жарық шоғырының көзі мен объект арасында, ал екіншісі - (анализатор, яғни талдаушы) объективтің линзасы мен адам көзі арасында орналасқан. Екі фильтр де өз біліктері төңірегін айналып, жарық шоғырының бағытын өзгерте алады. Егерде поляризатор мен анализаторды айқастрып қойсақ, онда көру аймағы қараңғы болып көрінеді. Заттық үстелге изотропты мөлдір денелерді орнатсақ, көру аймағы бұрынғы күйде қалады. Оптикалық анизотропияға қабілеті бар заттар, мысалы бұлшық ет талшығы, поляризацияланған жарықты өзгертіп, оның тербелу жазығының бағытына әсерін тигізеді. Сондықтан, құрылымдардың мұндай анизотроптық бөліктері көру аймағында жарқырап көрінеді.

Электрондық микроскопия

Электронды микроскопта электрондардың толқын ұзындығы, жарық микроскопқа қарағанда едәуір 50 000 В кернеу кезінде вакуумдегі электродтар шоғырының қозғалысы кезінде пайда болатын электромагниттік тербелістің толқыны 0,0056 нм тең. Бұл жағдайда теория бойынша арақашықтық шегі шамамен 0,002 нм немесе 0,000002 мкм болуы мүмкін. Қазіргі электрондық микроскоптарда айқындағыш арақашықтық 0,1- 0,7 нм құрайды.

Жарық түсіретін (трансмиссиялық) микроскоптың көмегімен зерттеуші объектінің тек жазық кескінін алуға болады. Зерттелінуші объект бетінен үш өлшемді бейнені көру үшін растрлық микроскоп қолданылады. Растрлық микроскоп зерттелуші объектіні электрондық микрозондпен сканерлеу принципі бойынша жұмыс істейді. Бұл микроскопта электрондар сәулесі объект арқылы өтпей, оның бетінен шағылысады. Фиксацияланған және кептірілген объект алдын – ала арнайы әдіспен өңделеді: объектің беті. рельефіне үйлестіріліп, вакуумда буланған металдың өте жұқа қабатымен қапталады. Фокусқа дәл туырланған электрондардың жұқа шоғыры (скандейтін шоғыр, микрозонд; зонд – сүңгі), дефлектор (шағылдырғыш) деп аталатын арнайы құрал көмегімен, объект бетіне қиғаштап және үнемі алды-арты жылжитын (скандейтін қимыл) түрде түсіріледі. Металдынған объект бетіне түскен электрондар, оның жеке нүктелерінен «екіншілік» электрондарды қағып шығарады. Олардың мөлшері шоғырдың объект бетіне қатысты түсу бұрышына тәуелді. Детектор арқылы қабылданған электрондар, люминесценциялық экранның немесе фотопластинканың фокусына туырланып, объект бетінің рельефіне сәйкес жарық немесе көлеңке нүктелерден тұратын, кәдімгі телевизор экрандағы сияқты, үш өлшемді (көлемді) бейне қалыптастырады.