32. Талшықты дәнекер тіндері, олардың түрлері, құрылысы және қызметі.Сіңір- мүше ретінде.

Тығыз талшықты дәнекер тіннің құрамында көптеген коллаген талшықтары, біраз жасушалық элементтер және олардың арасында аморфты заты болады.

Тығыз талшықты дәнекер тіні талшықты құрылымдардың орналасуына байланысты екiге бөлiнедi:

1. тығыз қалыптаспаған дәнекер тіні

2. тығыз қалыптасқан дәнекер тіні

Тығыз қалыптаспаған дәнекер тінінің талшықтары бағатсыз, ретсiз орналасқан. Ол дерманың торлы қабатында кездеседі. Ал тығыз қалыптасқан дәнекер тіннің талшықтары қатаң бір ретпен орналасқан. Ол сіңірлерде, байламдарда, фиброзды мембраналарда кездеседі.

Сіңір жуан қатарласып орналасқан коллагенді талшықтардан тұрады. Олардың араларында фиброциттер мен фибробластар орналасқан. Фиброциттердің жіңішке өсінділері талшық будаларының арасына еніп, олармен тығыз байланыста болады. Сіңір будаларының фиброциттері сіңір жасушалары – тендиноциттер деп аталады.

Коллагенді талшықтардың әрбір будасы фиброциттер қабатымен бөлініп, бірінші реттік буданы құрайды. Борпылдақ талшықты дәнекер тінінің жұқа қабатымен қоршалған бірінші реттік бірнеше буда екінші қатарлы буданы құрайды. Екінші реттік буданы бөлетін борпылдақ талшықты дәнекер тінінің жұқа қабаты эндотеноний деп аталады. Кейде үшінші реттік буда сіңірдің өзі болады. Ірі сіңірлерде төртінші реттік буда болуы мүмкін.

Фиброзды мембраналар. Оларға фациялар, шандырлар, диафрагманың сіңірлі орталығы, кейбір мүшелердің капсулалары, мидың қатты қабығы, аталық және аналық бездерінің белокты қабығын және т.б. жатқызады. Фиброзды мембраналарда коллагенді талшықтардың будалары, олардың араларындағы фибробластар мен фиброциттер белгілі бір ретпен бірнеше қатар болып орналасады. Әрбір қабатта толқын тәрізді иілген коллагенді талшықтардың будалары бір бағытта қатарласып жүреді. Фиброзды мембраналарда коллагенді талшықтардан басқа эластикалық талшықтарда болады.

4. Тіндер – жасушалар жүйесі мен олардың туындылары. Жасуша туралы түсінік, жасуша тірі жүйенің негізгі бөлігі, эукариоттік ағзаларынының құрылымдық қызметтік негізі. Осы замандағы жасуша теориясының негізгі заңдылықтары және оның даму кезеңдері.

Цитология (грек. kytos — жасуша, logos — ілім) — жасушаның құрылысы, дамуы және тіршілік әрекеті туралы ғылым.

Жасуша туралы түсінік, жасушалық теория

Барлық тірі организмнің құрылысы мен тіршілік әрекеттерінің негізі – жасуша. Тірі организмдерге тән: өсу мен көбею, зат алмасу, тыныс алу, тітіркену т.б. тіршілік әрекеттерінің жүзеге асырылуы және ұрпақтан ұрпаққа берілуі тек жасушамен байланысты жүреді.

Жасушаны алғаш рет зерттеп ашқан ағылшын физигі Роберт Гук (1665) өсімдіктердің тозы мен сабақ кесінділерін қарапайым микроскоп астында қарап, көрінген араның ұяшықтарына ұқсас торларды «жасуша» деп атаған. Сәл кейінірек Р.Гуктің ашқан жаңалығын М. Мальпиги және Н. Грю (1671) растаған. Іле – шала (1680) голландиялық ғалым А. Левенгук ұлғайтып көрсететін шыны астында жануарлар жасушасы (эритроцит) мен біржасушалы организмдерді көрген. Микроскоп құрылысының күрделенуіне байланысты ХІХ ғасырда жасушаның протоплазмасы (Пуркинье Я., 1830) мен ядросы (Броун Р., 1833) ашылды. Өсімдіктер мен жануарлар тіндерін зерттеу нәтижесінде 1838 – 1839 жылдары неміс ғалымдары - ботаник М. Шлейден мен Т. Шванн бір – біріне байланыссыз барлық тірі организмдердің жасушадан құралғандығы жайлы қорытынды жасап, жасушалық теорияның негізін қалады. Неміс дәрігері Р. Вирхов 1855 жылы жасуша теориясына «әрбір жасуша өзіндей жасушаның бөлінуі пайда болады» деген тұжырымдама енгізді. Орыс ғалымы Карл Бэр барлық көп жасушалы организмдердің дамып жетілуі бір жасушадан басталады деп көрсетті. Олай болса, тірі организмдер дамуының бірлігі – жасуша. Бұдан кейінгі зерттеулер өсімдіктер мен жануарлар жасушаларының химиялық құрылымы және негізгі зат алмасу процестері ұқсас екенін анықтайды. Бұл мәліметтер органикалық дүниенің біртұтастығын дәлелдей түсті.

Жасушалық теорияны жарыққа шығару биологияда ең маңызды оқиға болды. Бұл теория биология мен медицинаның дамуына зор үлес қосты. Эмбриология, гистология және физиология пәндерінің қалыптасуының негізгі фундаменті.

Жасушалық теорияның негізгі ережелері:

1. Жасуша – тірінің элементарлық құрылымдық - функциялық бірлігі. Тіршіліктің жасушадан да ұсақ түрлері бар, мысалы вирусты атауға болады. Алайда олар тіршіліктің бірлігі болып саналмайды. Өйткені тірі организмдерге мына қасиеттер тән: көбеюге қабілеттілік, зат және энергия алмасу, сезімталдық, адаптация, өзгергіштік т.б. Осы қасиеттер жинағына ие болған ең ұсақ тіршілік түрі - тек қана жасуша. Ал вирусты алсақ, ол бұл қасиеттердің барлығына бірдей ие емес.

2. Әр түрлі организмдердің жасушалары құрылысы, химиялық құрамы, зат алмасуы бойынша ұқсас. Жасушалардың пішіндері алуан түрлі болуы мүмкін: шар тәрізді (лейкоциттер), көпқырлы (безді эпителидің жасушалары), жұлдызша тәрізді, өсінділі (жүйке және сүйек жасушалары), ұршық тәрізді (тегіс мускулатура, фибробластар), цилиндрлі (ішектік эпителиоциттер), жазық (мезотелиоцит, эндотелиоцит), кірпікшелері бар жасушалар, ұзыншақ (миофтбриллдер). Бірақ жасушаларды микроскоп астында зертттегенде, барлық организмдердің жасуша құрылымдары ұқсас екені көрінеді.

3. Жасушалар бөліну арқылы көбейеді. Кез – келген жасуша өзінің алдында тіршілік еткен жасушаның бөлінуі арқылы түзіледі. Жеке-дара құрылымдық – функциялық ерекшеліктеріне қарамастан барлық жасушалар бірдей бағытта өздеріне тән биологиялық информацияны сақтайды, ұрпақтан – ұрпаққа беру мақсатында тұқым қуалау материалын редупликациялайды, өз белоктарын синтездей отырып арнайы қызметін атқарады, энергияны сақтап оны тасымалдайды және зат алмасуға қатысады.

Жоғарғы көп жасушалы организмде эволюциялық даму барысында тін түзілді. Тін – бұл тарихи дамудан пайда болған жасушалар мен жасушасыз құрылымдардан тұратын құрылым.

Тіндік жүйенің негізгі элементі жасушалар. Жасушалардан басқа жасушалар туындылары мен жасушааралық затты ажыратады.

Жасушалар туындыларынасимпластар (мысалы, бұлшық ет талшығы, трофобластың сыртқы бөлігі), синцитий (дамитын аталық жыныс жасушалары, эмальді мүшенің ұлпасы), сондаяқ постжасушалы құрылымдар (эритроциттер, тромбоциттер, эпидермистің мүйізделген қабыршақтары және т.б) жатады.

Жасушааралық заттардынегізгі зат пен талшықтарға бөледі. Ол гель тәрізді немесе минералданған болуы мүмкін. Талшықтардың үш түрін ажыратады: коллогенді, ретикулярлы, эластикалық.

XIX ғасырдың басында өсімдік клеткаларының ядроларының алғашқы бейнесі жасалынды. Я. Пуркинье (1825-1827 жж.) тауықтың жұмыртқа клеткасының ядросын, содан кейін жануарлардың әртүрлі тіндерінің клеткаларының ядроларын сипаттады. Кейінірек ол клетка “протоплазмасы” (цитоплазма) ұғымын енгізді, жүйке клеткаларының пішіні, бездердің құрылысы және т.б. сипатталды. Р. Броун ядро, өсімдік клеткасының міндетті бөлігі екені туралы қорытынды жасады. Сонымен, өсімдіктер мен жануарлардың микроскопиялық құрылымы және “клеткалардың” (cellula) құрылысы туралы материалдар көптеп жинақтала бастады.

Бұл кезеңді А. Дютроше, П. Ф. Горянинов, Г. Валентин (Я. Пуркинье шәкірті), Я. Генле (И. Мюллер шәкірті), М. Шлейден және, әсіресе барлық зерттеулерді қорытындылап, клетка теориясын құрастырған Т. Шванн зерттеулері аяқтайды (1838-1839). Т. Шванн клетканы жануарлар және өсімдіктер әлемінің әмбебап құрылымдық компоненті ретінде қарастырды. Бұл биология мен патологияны материалистік жолға қойды.

Клетка теориясының жасалуы тек биология мен медицинаның дамуына ғана ықпал етіп қоймай, сол сияқты философияда диалектикалық материализмнің дамуына да ықпал етті. Ф. Энгельс клетка теориясын энергияның тұрақтылық заңы мен Ч. Дарвиннің эволюциялық ілімімен қосып үш ұлы жаңалықтардың бірі деп айтты.

Жасушасыз құрылымдар

Организмде жасушалардан басқа, олардың туындылары – жасушасыз құрылымдар: симпласт, синцитий және жасуша аралық зат болады.

Симпласттар– көп ядролы ірі цитоплазмадан тұратын түзіліс. Олар екі жасуша қосылғанда немесе жасушалардың цитоплазмасы бөлінбей, тек ядролары бөлінген кезде түзіледі. Оларға көлденең жолақты бұлшық ет талшықтары мысал бола алады.

Синцитий – жасуша бөлінген кезде цитокинез аяқталмай, цитоплазмалық көпіршелер арқылы байланыс сақталу нәтижесінде түзіледі. Мұндай синцитилерді сперматогонилердің дамуы кезінде байқауға болады. Сперматогендік жасушалар бір-бірімен цитоплазмалық көпіршіктер арқылы байланысады.

Жасуша аралық зат шығу тегі мезенхимді жасушаларының туындысы болып табылады. Ол негізгі заттан және коллогенді, ретикулярлы, эластикалық талшықтардан тұрады. Жасуша аралық заттың қызметі жасушаларды-тіндерге, тіндерді-мүшелерге біріктіру ғана емес, ол жасушалардың тіршілігіне басқа да әр түрлі үлесін қосатын құрылым. Мысалы, олардың көбеюіне, жетілуіне, түрленуіне қатысады.

20.Тіндер жасушалар жүйесі мен оның туындылары ретінде- тірі ағзаның иерархиялық дамуының негізі. Жасушалар тіннің негізгі элементтері. Жасушалық емес құрылымдар – симпласттар, жасуша туындылары, жасуша аралық зат. Бағаналық жасушалар және олардың ерекшеліктері. Дифферондар

Жоғарғы сатыдағы көпжасушалы организмдерде эволюциялық даму нәтижесінде тіндер қалыптасып пайда болды.

Тін – тарихи даму (филогенез) барысында пайда болған құрылысы, атқаратын қызметі және шығу тегі бойынша ұқсас жасушалар мен жасушалық емес (бейжасушалық) құрылымдар тобы.

Кез келген жүйеде оның барлық элементтері кеңістікте белгілі бір ретпен орналаса отырып, бір-бірімен келісімге сай байланыса қызмет атқарады; мұнда жүйе біртұтастығы сақталғанда аталмыш қасиеттерге ие болады, яғни бұл қасиет оның элементтерінің ешқайсына жеке алып қарастырғанда тән емес. Сәйкесінше әрбір тіннің құрылысы мен атқаратын қызметі оны құрайтын жеке жасушалар қасиеттерінің қарапайым жиынтығы болып табылмайды.

Тіндік жүйенің жетекші элементтері жасушалар болып табылады. Мұнда жасушалардан басқа жасушалық туындылар мен жасуша аралық заттар болады.

Жасушалық туындыларға симпластар (мысалы, бұлшық ет талшығы, трофобластың сыртқы бөлігі), синцитий (дамуға ұшырайтын аталық жыныс жасушалары, эмальді мүше пульпасы), сонымен қатар постжасушалық құрылымдар (эритроциттер, тромбоциттер, эпидермистің мүйізделген қабыршақтары және т.б) жатады.

Жасуша аралық заттарнегізгі зат пен талшықтарға бөлінеді. Ол золь, гель күйінде немесе минералдандырылған болуы мүмкін.

Көбіне талшықтардың коллогендік, ретикулярлық және эластикалық деп аталатын үш түрін ажыратады.

ТІНДЕРДІҢ ДАМУЫ

Кез келген тіннің қасиеттерінен оның барлық бұрынғы қалыптасу тарихының іздерін көруге болады. Тірі жүйенің дамуын қарастырғанда оның филогенездегі және онтогенездегі де қайта түзілуі ескеріледі. Тін жасушалар мен олардың туындыларынан тұратын жүйе ретінде көпжасушалы организмдердің пайда болуымен байланысты тарихи қалыптасқан.

Тіпті жануарлар әлемінің губкалар, ішекқуыстылар сияқты төменгі сатыдағы өкілдерінің өзінде түрлі тіндерге біріктірілуі мүмкін болатын жасушалардың алуан түрлі функциялық мамандандырылуы мен сәйкесінше құрылыстарының әр түрлілігін байқауға болады. Дегенмен бұл тіндердің белгілері әлі де тұрақты емес, жасушалардың және сәйкесінше бір тіннің басқаға айналу мүмкіндігі кең ауқымды. Жануарлар әлемінің тарихи дамуы барысында жекеленген тіндердің қасиеттері жетіле тұрақталып, ал олардың өзара айналу, өзгеру мүмкіндіктері тоқталды. Тіндердің саны мамандандырылудың артуымен сәйкес бірмезгілде біртіндеп көбейіп отырды.

Онтогенез. Детерминация және коммитирлену түсінігі.

Организмнің дамуы біржасушалық стадия – зиготадан басталады. Зиготаның бөлінуі барысында бластомерлер түзіледі, бірақ бластомерлердің жиынтығы – бұл әлі де тін емес. Бластомерлер бөлінудің алғашқы сатыларында әлі де детерминацияланбаған (олар тотипотентті). Егер олардың бірін басқасынан ажыратса, олардың әрқайсы жеке толыққұнды өзіндік организмге бастама бере алады (монозиготалы егіздердің пайда болу механизмі). Біртіндеп келесі стадияларда потенцияның шектелуі орын алады. Оның негізінде детерминация мен жасуша геномдарының жеке құрамдас бөлімдерінің доғарылуымен (блокадалануымен) байланысты процестер жатыр.

Детерминация – бұл жекеленген гендердің қызметінің (блокадалануы) доғарылуы негізінде жасушалар дамуының ары қарайғы жолын анықтау процесі.

«Коммитирлену» түсінігі жасушаның бөлінуімен тығыз байланысты (коммитирлеуші митоз).

Коммитирлену – бұл детерминация салдарынан дамудың мүмкін жолдарын шектеу. Коммитирлену сатылы түрде іске асырылады. Алдымен сәйкес геномның қайта түзілуі, айналуы оның үлкен участоктарында (үлескілерінде) жүреді. Одан соң барлығы барынша нақтыланады, сондықтан басында көбірек жасушаның ортақ жалпы қасиеттері, ал кейіннен неғұрлым жеке қасиеттері детерминацияланады.

Гаструляция сатысында эмбриондық бастамалардың пайда болатыны белгілі жайт. Олардың құрамына кіретін жасушалар әлі де толығымен детерминацияланбаған, сол себепті бір бастамадан түрлі қасиеттерге ие жасушалық жиынтықтар туындайды. Сәйкесінше, бір эмбриондық бастама бірнеше тіндердің даму көзі бола алады.