24. Мәтіннен жаңа сөздерді теріп жазып, мағынасын ажыратыңыз. Оқытушымен кеңесіңіз.

25. Мәтінді әңгімелеңіз

Грамматикалық түсініктеме

Қос сөздер. – Парные слова. Түбірлердің қосарланып айтылуынан жасалған күрделі сөздің түрі қос сөздер деп аталады (Сложные слова, образованные путем парного произношения корней называются парными словами).

Одним из путей словообразования в казахском языке является парное произношение некоторых слов.

1. Қайталама қос сөздер. Идентичные повторы.

Биік-биік,

тау-тау,

қайта-қайта.

2. Қайшы мәндес қос сөздер (антонимы).

Кәрі-жас (старый-молодой),

күні-түні (днем и ночью).

3. Үстеме еселеме буынды. (усилительные повторы).

Сап-сары (очень желтый),

әп-әдемі (прекрасный).

4. Сыңар мәнді қос сөз (рифмованные повторы).

Тиын-сиын (мелочь),

көйлек-көншек (платье и т.п.),

шай-пай (чай и тому подобное).

5. Екі сыңары да өздігінен мағына бере алмайтын қос сөздер (парные слова, каждые из которых в отдельности не имеет смысла, приблизительное значение).

Ығы-жығы (шуры-муры),

анда-сада (иногда).

6. Еліктеуішті қос сөздер (подражательные повторы или деформированные повторы).

Жалт-жұлт (блеск),

тарс-тұрс (грохот).

7. Мәндес қос сөздер (односмысловые парные слова).

Көрпе-жастық (постельное белье),

ата-ана (родители),

ағайын-бауыр (родня).

Пысықтауыш. – Обстоятельство. Сөйлемдегі орны. Сөйлемде іс-әрекеттің жай-күйін, сын-сипатын, мөлшерін, мезгіл-мекенін, себеп-мақсатын білдіретін тұрлаусыз мүшені пысықтауыш дейміз (Обстоятельство указывает время, место, цель, причину, совершаемых действий. Обстоятельство выражается всеми частями речи, которые могут сочетаться с глаголами).

Обстоятельство отвечает на вопросы: қашан? қайда? қалай қарай? Қалай? Қайтіп? не себепті? неліктен? кім үшін? не үшін? не істеуге? не мақсатпен? не арқылы? кім арқылы? кімнің арқасында? қанша уақыт? неше рет?

Иранда Наурыз мерекесін бірнеше күн (қанша уақыт?) тойлайды. Ежелгі Русьте жаңа жылды 1-наурызда (қашан?) қарсы алған.

Обстоятельства по своим значениям разделяются на следующие группы: обстоятельства времени, места, цели, причины, образа действия, меры.

◊ Ойын-сабақ. Оқыған мәтіндер бойынша қанша жаңа сөз білесіз? Кестені толтырыңыз. Ойынға қатысушылар әр мәтін бойынша білетін жаңа сөздерін жазып, олардың санын кестеде көрсетіп қояды. Оқытушы ұпайды санайды. Кім көп ұпай жинаса, соның мәтіндерді әңгімелеуге мүмкіндігі мол болмақ. Бір немесе екі-үш мәтін бойынша да кесте түзуге болады.

Үлгі:

Қатысушылар саны	Мәтін тақырыптары немесе нөмірі			Жаңа сөздер немесе ұпай саны
	№ 1	№ 2	№ 3
1. Асан	4	4	5	9
2. Кристина	6	3	6	15
3. Виктор	5	6	3	14
4. Айнұр	5	2	4	11

Пайдаланылған әдебиет

Күзекова З.С., Әбдіқұлова Р.М. Қазақ тілі. Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.. – Алматы, 2008. 39-48 бб.

4-сабақ

Лексикалық тақырып: Қазақ халқының салт- дәстүрлері.

Грамматикалық тақырып: Қалау рай.

Мақсаты: Білімгерлердің сабақ тақырыбы бойынша алған білімдерін тиянақтау, жүйелеу, қорыту. Жаңа сөздерді қолдана отырып ойларын еркін жеткізе білуге дағдыландыру, ауызекі сөйлеу дағдысын жетілдіру, дүниетанымын кеңейту, сөздік қорларын байыту.

Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты. Ұлттық салт-дәстүрлер- тарихи көне процесс. Сондықтан ол кейде бірталай ұлттарға ортақ мәнді дәстүр болып келеді. Салт-дәстүр сабақтастығы ұлттар арасындағы қарым-қатынаспен тығыз байланысты. Салт-дәстүр халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан- ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады.

Қазақ халқының салт-дәстүрлері: бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлер, тұрмыс салт-дәстүрлері, әлеуметтік- мәдени салт-дәстүрлер болып үш топқа бөлінеді.

Бала тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптарға баланың дүниеге келген күнінен бері жүргізілетін тәлім-тәрбиелік дәстүрлерден ( шілдехана,сүйінші, балаға ат қою, бесікке салу, қырқынаң шығару, тілін дамыту, тұсау кесу, атқа мінгізу, сүндет тойы, т.б.) бастап, қыз бала мен ұл баланы келешек отбасы- жанұя құруға, шаруашылыққа, өмірге, еңбекке бейімдеуге арналған азаматтық жөн-жоралғылар кіреді.

Ал тұрмыс- салт дәстүрлеріне қазақтың киіз үйі, киіз үйдің жиһаздары, ұлттық киімдер мен тағамдар, мал бағу, егіншілік, аңшылық, балықшылық, бағбаншылыққа қатысты кәсіптерге үйретудің тәлімгерлік түрлері енеді.

Сондай - ақ әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлерге: қазақ ауылы, туыстық қарым-қатынастар, шешендік сөз өнері, қазақтың ұлттық музыка аспаптары, үйлену- үй болуға байланысты салт-дәстүрлер, қонақ күту, халықтық-ұлттық мерекелерді өткізу, өлікті жөнелту рәсімдері т.б. жатады.

Лексика-грамматикалық тапсырмалар.