Лекцыя 4. Беларуская літаратура эпохі асветніцтва

З сярэдзіны XVIII стагоддзя беларуская літаратура развівалася ў крыху іншых умовах Пачаліся настойлівыя пошукі выхаду з зацяжнога крызісу, звязаныя з актывізацыяй элементаў новага, капіталістачнага ўкладу. У грамадскай думцы тон сталі задаваць прыхільнікі рэформ (І. Храптовіч, А. Тызенгаўз, М. Бутрымовіч).

Ідэі Асветніцтва зрабілі дабратворны ўплыў на развіццё грамадска-філасофскай думкі Беларусі. Дзякуючы яе лепшым прадстаўнікам (К. Нарбут, Б. Дабшэвіч, А. Доўгірд, І. Храптовіч, М. Пачобут-Адляніцкі, М. Карповіч, І. Яленскі і інш.) сярэднявечная схаластыка і абскурантызм часоў Контррэфармацыі сталі ўступаць месца рэлігійнаму скептыцызму і рацыяналізму, культу розуму. Вялікую папулярнасць сярод мясцовых чытачоў набылі творы Ф. Вальтэра, Ж. Русо, Д. Дзідро, польскіх асветнікаў. Значны крок уперад зрабіла культура Беларусі. Пашыралася сетка друкарняў. Ды і большую частку іх прадукцыі стала складаць літаратура свецкая, у тым ліку і мастацкая. У 1776–1780 гадах у Гродна выйшла першая на тэрыторыі Беларусі газета–польская «Gazeta Grodzienska». Абнавілася, стала больш свецкай адукацыйная сістэма. У Гродна дзейнічалі мастацка-тэатральная, медыцынская, ветэрынарная і іншыя школы, дзе вучыліся пераважна дзеці сялян. Характэрнай з’явай эпохі Асветніцтва сталі маёнткавыя тэатры (Нясвіж, Слонім, Гродна, Ружаны, Шклоў, Чачэрск і інш.), якія мелі арыгінальны рэпертуар на польскай, лацінскай, рускай, французскай мовах. Тэатральныя пастаноўкі стымулявалі развіццё музыкі, выяўленчага і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. У Гродна, Магілёве, Віцебску, Менску, Ружанах, Шклове і іншых гарадах Беларусі былі ўзведзены новыя палацы і палацавыя ансамблі, ратушы і цэрквы.

У мастацтве на змену «элітарнаму» барока прыйшоў больш «масавы» класіцызм. Гэты мастацкі напрамак найбольш адпавядаў грамадскім тэндэнцыям эпохі Асветніцтва, ідэі вызначылі асноўныя рысы тагачаснай эстэтыкі, якая, у адрозненне ад барочнай, крыніцай натхнення абвяшчала аб’ектыўную рэчаіснасць. Перад стваральнікам мастацкага твора ставілася задача актыўна ўмешвацца ў жыццё, фарміраваць з чалавека грамадзяніна і патрыёта.

Асноўнымі літаратурнымі кірункам эпохі Асветніцтва з’яўляліся класіцызм і сентыменталізм. Першы з іх апеляваў да чалавечага розуму, другі – да сэрца, пачуццяў. Але і класіцысты, і сентыменталісты былі перакананы ў дзейнасці мастацкага слова, у тым, што пісьменнік – гэта настаўнік, выхавальнік грамадства. Як класіцызм, так і сентыменталізм выразна праявіліся ў шматмоўнай літаратуры Беларусі эпохі Асветніцтва. Беларускія творы займалі ў ёй яшчэ меншае месца, чым у часы барока. Асноўнай літаратурнай мовай тагачаснай Беларусі з’яўлялася польская мова. Тут нарадзіліся або жылі класікі польскай літаратуры Ю. Нямцэвіч, А. Нарушэвіч, Ф. Карпінскі, Ф. Князьнін, Ф. Багамолец і інш. Пасля 1772 года актыўна распаўсюджвалася руская мова.

На такім шматмоўным фоне даволі сціпла выглядаюць здабаткі ўласна беларускай літаратуры. Як гэта на першы погляд ні парадаксальна, якраз на эпоху Асветніцтва, калі развеялася ноч Контррэфармацыі і ўсталяваўся культ розуму, прыпадае найбольшы крызіс беларускай паэзіі, драматургіі і асабліва прозы (яна была па сутнасці прадстаўлена толькі беларуска-польскім зборнікам анекдотаў «Торба смеху», складзеным манахам К. Жэрам).

«Торба смеху» Кароля Жэры. На гэты твор аднойчы выпадкова наткнуўся вядомы даследчык, прафесар Адам Мальдзіс. У аддзеле рукапісаў Дзяржаўнай публічнай бібліятэкі імя Салтыкова-Шчадрына ў Санкт-Пецярбургу ён заўважыў тоўсты зборнік аб’ёмам у 416 лістоў, які значыўся пад лацінскай літарай Q і лічбамі XV, 3. Лацінска-польская назва яго была па-барочнаму доўгая і квяцістая: «Процьма рэчаў, торба смеху, гарох з капустай, а кожны сабака з іншай вёскі, або Кніга, якая ўключае ў сябе збор розных цікавых і мудрых, дасціпных і забаўных, сэнсоўных і сентыментальных твораў, пытанняў і адказаў, без ладу і ніякага парадку ўкладзеных дзеля ўцехі і забавы, а часам служыць кожнаму і дзеля выратавальнага павучання, нядаўна распачатая, а да сканчэння веку незавершаная. Хто яе распачаў, таго знойдзеш у наступных радках».

Тут аўтар, ужо не гуляючы ў хованкі, адкрыта пісаў, што прозвішча яго Жэра, імя – Кароль, другое імя – Антон, манаскае імя Лаўрэнцій, што нарадзіўся ён 1 верасня 1743 года на Падляшшы, у вёсцы Тварогі Выпыхі ў сям’і дробнага шляхціца. У 1751 годзе аўтара прывезлі ў Драгічын і аддалі ў езуіцкую школу. Веды там патрабавалі сурова і нашага аўтара, часам з-за іх адсутнасці, балюча білі, пра што ён ўспамінае з горкім гумарам: «хто гэта чытаціснус, то яму смехаціснус, а мне бядыснус». У 1756 годзе Жэра пераязджае ў Пінск, каб стаць манахама-францысканцам. А затым жыццёвы шлях скіраваў яго ў Сянно, дзе Жэра даволі паспяхова выкладаў у мясцовым канвенце (цяпер гэта называецца школа-інтэрнат).

Нягледзячы на свой манаскі статус, Кароль Жэра быў чалавекам вясёлым, любіў жыццё і ведаў яму цану. Заклапочаны станам мастацкага слова, ён распачаў збор фальклору: уважліва слухаў і занатоўваў гарэзлівыя фацэцыі-анекдоты, пацешныя гісторыі, якія здараліся на Піншчыне і Лепельшчыне, у Гродне і Сянно. Таму зборнік Жэры – гэта сапраўды «гарох з капустай»: проза і вершы, дыялогі і маналогі, творы філасофскага гучання і пацешныя. Такая жанрава-стылёвая мешаніна цалкам адпавядала барочнай эстэтыцы, якая наклала выразны адбітак і на творчую індывідуальнасць сенненскага аўтара. Яго анекдатычныя апавяданні па-барочнаму квяцістыя і парадаксальныя. Многія з іх гратэскныя, алагічныя. Свет у іх паказаны, як тады гаварылі, «зусім наадварот». У творах цалкам за­хаваны беларусізмы. Асаблівасці мовы аўтараў тым, што польскія словы даюцца ў перакладзе на старабеларускую.

Барока дапускала яднанне самых розных пачаткаў: камічнага і трагічнага, рэальнага і фантастычнага, кніжнага і фальклорнага. Такое спалучэнне выразна адчуваецца і ў зборніку Жэры. Яго аўтар зы­ходзіць з рэальнасці, але часта звяртаецца і да антычных матываў, і да народнай творчасці, апроцоўвае сюжэты, добра вядомыя фалькла­рыстам. І ўсё ж аўтар прытрымліваецца толькі знешніх атрыбутаў ба­рочнага ўкладання зборніка. Апеляцыя да розуму чалавека сведчыць, што Кароль Жэра прыняў асветніцтва як новы мастацкі кірунак, але яшчэ цалкам не можа пераадолець барочную традыцыю.

Хаця сам Жэра не раз падкрэслівае, што яго зборнік складзены «без ладу і ніякага парадку», аднак, чытаючы яго, пераконваешся, што за вонкавай хаатычнасцю ў аўтара хаваецца прадуманая сістэма. Вядомыя народныя сюжэты ён па-свойму інтэрпрэтуе, ненавязліва ўзмацняе дыдактычны аспект. Апавяданні аб’ядноўваюцца ў цыклы, у якіх адзін твор цесна звязаны з другім, дапаўняе яго. Такім цыклам з’яўляецца, напрыклад, шэраг напаўфальклорнах гісторый пра бабу і чорта (у сваю чаргу, ён ўваходзіць у большую групу апавяданняў пра жаночую хітрасць).

У часы барока было модна спалучаць не толькі розныя жанры і стылі, але і розныя мовы. Такое ж макаранічнае сумяшчэнне мы бачым і ў зборніку Жэры. З польскай мовы аўтар пераходзіць на лацінскую, з лацінскай на старабеларускую. Яго героі размаўляюць, як кажа сам аўтар, «з рускага па-польску, а з польскага па-руску». Вось як, напрыклад, спявае «адзін з візіцёраў у чужыя дамы» ў сюжэце, запісаным пад нумарам 23:

Дзе хаўтуры, то я дзед,

Дзе вяселле, то я сват,

Дзе крэсьбіны, то я кум,

А дзе пеюць, то я чум.

Гэй, чум, чум

Больш познія запісы Жэры, усё часцей і часцей змяшчаюць устаўкі цалкам на беларускай мове, сюды ж аднесены і прыказкі і прымаўкі: «У ліхага бортніка і мед горкі»; «Кравец гадзе, а жалеза кладзе» (гэта значыць лаецца, але працуе); «Голы разбою не баіцца»; «Узяўшыся за гуж, не кажы, што не дуж» і інш. Урэшце сустракаюцца тэксты, амаль цалкам напісаныя па-беларуску. На беларускай мове гавораць усе героі гратэскна-макаранічнай фацэцыі пра недалёкага папа і яго кемлівага парабка.

Манах Жэра, як і іншыя яго сучаснікі, апранутыя ў сутану (прыгадаем біскупа І. Красіцкага і яго паэму «Манахамахія»), з’едліва, падобна Мальеру, высмейваў царкоўнікаў. І не толькі праваслаўнае, але і каталіцкае духавенства. Яно ставіцца, скажам, куды ніжэй за філосафаў. У некаторых анекдотах дастаецца і самому папе. Беларускія сяляне, засведчыў Жэра, скептычна адносіліся да ксяндзоў, абзывалі іх на споведзі рознымі непрыстойнымі словамі і ўвогуле не лічылі за людзей. Вальнадумства Жэры праявілася і ў яго крытыцы тагачаснага феадальнага ладу.

У зборніку выразна паказана цяжкае паднявольнае жыццё беларускага селяніна. Для яго, сцвярджае аўтар, «хлеб з мякінаю – то не голад, сарочка зрэбная – то не галота, папруга лычыная – то не бяда», бо часта бывае так, што ні хлеба, ні кашулі няма. У апавяданнях Жэры паны здзекуюцца з сялян, прымушаюць працаваць за мізэрную плату. Панства ў зборніку ўпадабляецца пошасці. У цыкле анекдотаў пра полацкага магната Жабу мужык, якога прывялі агледзець хворага вала, кажа, што таго «праклятая жаба мучыць». Калі ж прысутныя слугі, зразумеўшы намёк, рассмяяліся, селянін нібы пачаў апраўдвацца, іграючы на сугуччы слоў: «Гэта, пане, так такая хвароба называецца». Нездарма прыгнятальнікі ў Жэры часта надзелены абразлівымі прозвішчамі-мянушкамі.

Па-беларуску ў зборніку гавораць не толькі сяляне, але і прадстаўнікі другіх саслоўяў і сацыяльных груп. Адным словам, зборнік сведчыць, што ў другой палове XVIII стагоддзя паланізацыя на Беларусі не была ні канчатковай, ні поўнай, што гутарковая беларуская мова бытавала тады ў розных сацыяльных асяроддзях (дзякуючы Жэры мы сёння маем розныя ўзоры гэтай мовы). Вядома ж, па-беларуску ў зборніку гавораць пераважна сяляне. Яны «сыпяць» прымаўкамі («з богам ды з мядзведзем ніколі не барукайся, бо абодва дужыя»; «хоць у вашэць харомы, такі вашэць варона»). Нягледзечы на прыгнёт, селянін па сваіх разумовых і маральных вартасцях часта стаіць вышэй, чым прадстаўнікі пануючых класаў.

Усяго ў санкт-пецярбургскім рукапісным зборніку, датаваным прыблізна 1773–1798 гадамі, былі 233 пацешныя і павучальныя гісторыі. І добрая палавіна з іх заснавана на беларускім матэрыяле, насычана мясцовымі рэаліямі.

Беларускай мовай Жэра карыстаўся з такой жа лёгкасцю і натуральнасцю, што і польскай. Ён быў адным з першых мясцовых аўтараў, якія смела і ахвотна чэрпалі з народна-фальклорных крыніц. Жывасць і займальнасць апавядання, надзённы і гуманістычны змест забяспечылі творам Жэры шырокую папулярнасць. Відаць, у яго быў не адзін рукапісны зборнік, а некалькі. Яны перапісваліся, вар’іраваліся, дапаўняліся.

Адзін з такіх зборнікаў, вельмі адметны ад санкт-пецярбургскага, быў у свой час знойдзены этнографам Зыгмунтам Гюгерам і выдадзены ў Варшаве ў 1893 годзе. Вядомы польскі вучоны Ю. Кшыжаноўскі, аналізуючы гэта выданне, назваў творы Жэры «дасканалымі», а яго самога своеасаблівым прадвеснікам рамантызму. Спосаб выкарыстання фальклору ў яго апавяданнях і ў рамантычных «гавэндах» (гутарках) у многім падобныя. Нарэшце, творы Кароля Жэры былі ў 1980 годзе выдадзены ў Варшаве як помнік «гутарковай» літаратуры эпохі Асветніцтва. У прадмове да гэтага зборніка высока ацэньваюцца мастацкія вартасці твораў сенненскага аўтара і багацце беларускай мовы.

На думку А. І. Мальдзіса, «Торба смеху» Кароля Жэры належыць да агульнай спадчыны двух славянскіх народаў – беларускага і польскага.

Вернутыя помнікі эпохі Асветніцтва. Яшчэ адным выдатным беларускім творам гэтага перыяду з’яўляецца твор пад назвай «Прыбудзь, прыбудзь, маё сэрца…». У польскім часопісе «Славія арыенталіс» маскоўскія даследчыкі Ніна Філіпава і Аляксандр Пазднееў ў 1966 годзе змясцілі артыкул «Польскія песні ў рускім рукапісным зборніку XVIII стагоддзя», дзе прывялі тэксты васьмі песень, запісаных кірылічным скорапісам дзесьці ў канцы XVIII стагоддзя. Вядомая польская вучоная, адна з аўтараў польска-беларускага слоўніка, прафесар Антаніна Абрэмбская-Яблонская, аналізуючы апублікаваныя тэксты, пісала там жа, што зборнік паходзіць з ваколіц Бабруйска, што ў ім многа беларусізмаў, выразна праявіліся аканне і яканне, а адна з васьмі песень («Прачыстая дзева, маці рускага краю», па-сутнасці, з’яўляецца не польскай, а беларускай.

У 1970–1972 гадах у польскіх рукапісах і друкаваных зборніках XVII–XVIII стагоддзяў былі знойдзены нешта каля ста твораў беларускай песенна-інтымнай лірыкі (часткова яны змешчаны ў кнізе «Таямніцы старажытных сховішчаў», якая ў 1974 годзе выйшла ў выдавецтве «Мастацкая літаратура»). І тады лагічна ўзнікла пытанне: а ці не маглі аналагічныя творы трапіць і ў рускія зборнікі? Праўда, адзін з такіх зборнікаў нам вядомы. Гэта – рукапісныя «Куранты», складзеныя ў 1733 годзе для яраслаўскай купчыхі Пратапопавай. Побач з рускімі тэкстамі ў зборнік уключаны больш як 10 беларускіх песень з нотамі. У 1964 годзе «Куранты» па розных прычынах не ўдалося абнародаваць, і ў 1970 годзе Яны ўпершыню былі апублікаваны англійскімі славістамі А. Макмілінам і Ц. Дрэйджам на старонках «Оксфардскіх славянскіх запісак».

У зборніку пад нумарам 3134 больш як дзесяць беларускіх любоўных песень, напісаных невядомымі аўтарамі ў канцы XVII – пачатку XVIII стагоддзя («Нашы канапелькі ў зіме зеляненькі», («Вялела мне маці зялен ячмень жаці» і інш.).

Праз колькі дзён у музеі пад нумарам 2929 знайшоўся яшчэ адзін рускі рукапісны «Песеннік» з беларускімі тэкстамі. Даты на зборніку няма, але паколькі ў ім багата гімнаў у гонар імператрыцы Елізаветы Пятроўны, яго, напрыклад, можна датаваць 30–40-мі гадамі XVIII стагоддзя.

У пасляваенны час на Захадзе было знойдзена некалькі буквароў, выдадзеных на тэрыторыі Беларусі ў сярэдзіне XVII стагоддзя. Гэта магілёўскі буквар 1648 года – у бібліятэцы горада Гота (ГДР), магілёўскі буквар 1649 года – у бібліятэцы Упсальскага універсітэта (Швецыя), куцейненскі буквар 1653 года – у бібліятэцы Марша ў Дубліне (Ірландыя) і Брытаскай бібліятэцы ў Лондане. Усе яны падрабязна апісаны ў апублікаваных тут даследаваннях.

Супастаўленне тэксту гэтых выданняў дазволіла аўтарам публікацыі зрабіць вывад, што магілёўскія і куцейненскія буквары ўзыходзяць да буквара, выдадзенага ў Еўі ў 1618 годзе (аўтарам або адным з аўтараў яго быў, відаць, Мялецій Сматрыцкі). Унікальны экзэмпляр еўеўскага выдання выяўлены ў бібліятэцы Мідл Тэмпл у Лондане (у адрозненне ад капенгагенскага экзэмпляра тут ёсць тры апошія лісты).

Акрамя таго, у Англіі зроблены навуковыя апісанні яшчэ трох экзэмпляраў беларускіх выданняў, якія знаходзяцца ў бібліятэках Оксфардскага і Упсальскага універсітэтаў. Гэта – «Граматыка славянская» Л. Зізанія, выдадзеная ў Вільні ў 1596 годзе, «Штодзённыя малітвы» 1601 года, надрукаваныя ў віленскай друкарні Мамоніча (склаў іх Лявон Мамоніч), і «Паўстаў» 1695 года з арыгінальнымі «Малітвамі пры святой літургіі».

Апублікаваныя ўрыўкі з гэтых рэдкіх кніг могуць саслужыць добрую службу беларускай мове і літаратуры. Але гэта далёка не ўсе літаратурныя знаходкі часоў Асветництва. Многія матэрыялы яшчэ патрабуюць свайго дбайнага даследавання, удакладнення і навуковага апісання.

Лекцыя 5.

РАМАНТЫЗМ У БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

Беларуская літаратура мае амаль тысячагадовую гісторыю. Развівалася яна на ўласной глебе, але ў кантэксце еўрапейскіх літаратурных традыцый і зведала ўсе плыні і напрамкі ад Адраджэння да Рэалізму. Праўда, храналагічныя рамкі той ці іншай літаратурнай плыні не заўсёды дасканала супадаюць. Напрыклад, сентыменталізм як адзін з напрамкаў сталага Асветніцтва ў еўрапейскай літаратуры ў Беларусі суіснаваў побач з рамантызмам і, па сцвярджэнні К. I. Лецкі, не выявіўся ў асобную літаратурную плынь, і не стаў папярэднікам рамантызму [1, 704-705], як на сваёй радзіме – ў Англіі. Сентыменталізм у беларускай літаратуры існаваў і існуе як творчы метад. Не зведала беларуская літаратура і глыбокага прадрамантызму, бо ён таксама не выявіўся ў асобны напрамак. Яго схематычныя рысы – хутчэй «масток» для абазначэння пераходных літаратурных з’яваў ад Асветніцтва да новай эстэтычнай сістэмы пачатку XIX ст.

У літаратуры прадрамантызму еўрапейскіх краінаў выявіўся крызіс ідэй Асветніцтва, але нарадзілася вялікая цікавасць да народных вытокаў паэтычнай і празаічнай творчасці. Менавіта прага народнага слова вызначала і беларускіх рамантыкаў XIX стагоддзя. Яны апантана вывучалі фальклор, займаліся збіральніцтвам песняў, прыказак, прымавак, паданняў, легендаў, казанняў і на падставе іх складалі свае балады. Тым не менш у савецкі час, асабліва ў 30-50 гады XX стагоддзя, пра рамантызм гаварылі выключна як пра з’яву шкодную, рэакцыйную. Так, у «Нарысах па гісторыі беларускай літаратуры» (1956) сцвярджалася: «Варожыя адносіны да рэвалюцыі, да імкненняў працоўных накіроўвалі творчасць буржуазных і дваранскіх пісьменнікаў па антырэалістычнаму, антынароднаму шляху. Натуралізм і рэакцыйны рамантызм сведчыць аб распадзе культуры буржуазіі, аб няздальнасці яе ствараць мастацкія каштоўнасці [2, 143-144].

Негатыўнае стаўленне да цікавага, своеасаблівага і самабытнага літаратурнага напрамку прывяло да няроўнага вывучэння рамантызму савецкім літаратуразнаўствам. Праўда за апошнія дзесяцігоддзі з’явіўся шэраг навуковых прац, ў якіх больш дэталёва разглядаюцца асаблівасці беларускага рамантызму ў ХІХ-ХХ стст. Гэта даследаванні У. М. Казбярука, А. А Лойкі, А. I. Мальдзіса, С. X. Александровіча і інш. У іх адзначаецца, што у беларускай літаратуры, як і ў еўрапейскай, адбываецца пастаяннае паўтарэнне і чаргаванне рысаў двух асноўных напрамкаў тыпаў творчасці – рамантычнага і рэалістычнага.

Стадыяльнае спалучэнне асаблівасцяў двух асноўных напрамкаў у літаратурным працэсе Беларусі апісалі розныя даследчыкі. Паўтаральнасць асобных з’яваў у гісторыі літаратуры была заўважана даўно. Яшчэ Адам Міцкевіч у прадмове да свайго першага паэтычнага зборніка «Балады і рамансы» (1822) пісаў: «Некаторыя пісьменнікі ва ўсёй паэтычнай літаратуры бачаць толькі класічнасць і рамантычнасць, і творы ўсіх паэтаў, ад Арфея да Байрана, называючы класічнымі або рамантычнымі, кладуць з правага або левага боку. Тады з аднаго боку «Іліяда» апыніцца каля «Генрыяды», гімны ў гонар алімпійскіх герояў побач з одамі французаў да Нашчадкаў, да Часу і г. д. – з другога ж боку «Неldеnbuсh» і «Nibеlungеn» сустрэнуцца з «Боскай камедыяй» Дантэ і песнямі Шылера...» [3, 200]

Савецкія літаратуразнаўцы па-рознаму адносіліся да такой высновы. Напрыклад, Б. А. Каваленка зыходзіў з таго, што ў літаратуры на нейкім этапе можа існаваць толькі адзін напрамак, які ахоплівае не ўсе з’явы літаратурнага жыцця: калі рамантызм – то толькі рамантызм, калі рэалізм, то выключна існуе толью ён. Вядома, такая зыходная пазіцыя была няправільнай. Другі савецкі даследчык літаратуры – Л. I Цімафееў не адмаўляў падобнага спалучэння розных тэндэнцыяў у літаратурным працэсе і падвёў пад дадзеную канцэпцыю ленінскую ідэю аб паўтаральнасці з’яваў у развіцці грамадства.

Польскі даследчык Ю. Кжыжаноўскі ва ўсёй гісторыі еўрапейскай літаратуры вызначае два напрамкі, якія паслядоўна чаргуюцца – рамантычныя і класічныя. Яго канцэпцыя з’яўляецца больш слушнай. Да рамантычных ён адносіць сярэдневяковы «алегарызм» (г. зн. літаратуру ХІІІ – XIVстст.), барока (канец XVI - сярэдзіна XVIIIст.), рамантызм, а таксама неарэмантызм (канец ХІХ-пачатак XX ст.). Такім чынам, паводле канцэпцыі Ю. Кжыжаноўскага, на пачатак XX стагоддзя таксама прыпадае адзін з рамантычных перыядаў. Ён пацверджаны творчасцю Я. Купалы (паэмы «Курган», «Сымон-музыка» і інш.). Але ў творах Купалы рамантызм цесна суседнічаў з рэалізмам і выступаў як творчы метад. Рамантызм жа XIX стагоддзя існаваў як плынь.

У апошнія дзесятігоддзі беларускае літаратуразнаўства вывучае гісторыю літаратуры ў шырокім Міжнацыянальным кантэксце, што паспрыяла магчымасці адкрыць новыя заканамернасці яе развіцця ў мінулыя эпохі. Таму дасканала разглядаюцца з’явы, якія раней наўмысна абыходзіліся ці тлумачыліся спрошчана.

Мэта дадзенай працы – сцісна і даступна выкласці набыткі беларускага рамантызму XIX стагоддзя.

Каб зразумець прыроду беларускага рамантызму, звернемся да гістарычных абставінаў. У канцы XVIII ст. Беларусь знаходзілася ў складзе царскай Расіі. Кацярына ІІ на той час распрацавала цэлы план русіфікацыі нярускіх народаў. Беларуская мова была пад строгай забаронай. Паўсюды адчыняліся рускія школы. Праўда, пэўныя надзеі на адраджэнне незалежнасці Беларусі ўскладаліся на цара Аляксандра І, які ў пачатку свайго царавання меў намер аднавіць Вялікае княства Літоўскае. Але грымнула вайна 1812 года, якая бязлітасна спустошыла тэрыторыю Беларусі. Гэта яшчэ больш паўплывала на сцвярджэнне ідэі нацыянальнага адраджэння. Перадавыя прадстаўнікі дробнай беларускай шляхты, святары і настаўнікі пачалі актыўна цікавіцца гісторыяй свайго народа, каб данесці да людзей праўду пра мінуўшчыну. У Віленскім універсітэце ўзнікаюць тайныя студэнцкія таварыствы філаматаў (аматараў навукі) і філарэтаў (аматараў дабрачыннасці і мудрасці). Моцны ўплыў на адраджэнцкія настроі меў і нацыянальна-вызвольны рух у Еўропе. Ён перапаўняў залежныя краіны і прыводзіў да шматлікіх паўстанняў, якія часта завяршаліся ўсталяваннем суверэнітэту той ці іншай кріны. Асабліва прыкметным быў вызвольны рух у Чэхіі, Балгарыі, Італіі і інш.

Дзейнасць філаматаў і філарэтаў. Чым больш паглыбляўся вызвольны рух у Еўропе, тым мацнейшым станавілася жаданне тагачаснай беларускай інтэлігенцыі прымкнуць да яго. На гэта былі свае падставы, бо цар Аляксандр I не апраўдаў надзей на дэмакратызацыю грамадства, а, наадварот, узмацніў нацыянальны прыгнёт. Буйным асяродкам барацьбы супраць палітыкі царызму стала адна з лепшых у Еўропе навучальных устаноў – Віленскі універсітэт, заснаваны езуітамі яшчэ ў часы Вялікага княства Літоўскага (1579). Пара росквіту гэтай навучальнай установы прыпадае на ліберальнае цараванне Аляксандра I, калі рэктарам быў Ян Снядзецкі – выбітны вучоны і ўмелы арганізатар (вызвалены ад пасады рэктара ў 1815 годзе), які пры дапамозе апекуна віленскай вучэбнай акругі князя Адама Чартарыскага прыцягнуў да выкладання ва універсітэце самых перадавых прафесараў і стварыў асобы клімат высокай духоўнасці. Тут усталяваліся традыцыі вальнадумства і выхавання нацыянальнай годнасці.

Вільня стала цэнтрам культурнага жыцця. Вакол універсітэта сгрупаваліся перадавыя дзеячы таго часу, якія пачалі выпускаць свае часопісы. Выхаванцы універсітэта працавалі настаўнікамі, урачамі, юрыстамі. Так на Беларусі (або па тым часе ў Літоўскім краі) пачала фарміравацца свая ўласная інтэлігенцыя, якая рабіла вялікі грамадскі ўплыў на ўвесь край. Навучанне ва універсітэце вялося грунтоўна, на высокім еўрапейскім узроўні, таму і збіраў ён пад сваім дахам лепшых прадстаўнікоў моладзі з Беларусі, Украіны і Літвы. Сярод іх былі Тамаш Зан з-пад Маладзечна і Адам Міцкевіч з Наваградка, якія не толькі спрабавалі сябе ў літаратуры, але ўвосень 1817 года заснавалі тайнае студэнцкае таварыства аматараў літаратуры, філасофіі і іншых навук.

Узначаліў Таварыства філаматаў самы аўтарытэтны і дасведчаны ў філасофскіх і філалагічных праблемах студэнт Юзаф Яжоўскі. 3 яго дапамогай быў распрацаваны статут, дзе пазначана галоўная мэта згуртавання – узаемадапамога ў паглыбенні адукацыі, творчым удасканаленні яго членаў, грамадская праца на карысць заняволенай Айчыны. Пазней (1818) у новым статуце філаматы паставілі больш шырокія задачы – садзейнічаць «усеагульнай асвеце», каб праз яе рыхтаваць грамадства да змагання за вызваленне Бацькаўшчыны ад царскага самаўладдзя. Але апошняе толькі мелася на ўвазе, бо пісаць пра такое было немагчыма. Філаматы дасканала вывучалі замежныя мовы, гісторыю, фальклор, міфалогію роднага краю, узяліся за стварэнне падручніка для школ, збіралі самыя розныя звесткі пра жыццё народа. 3 гэтай мэтай нават утварылі Статыстычны камітэт, які ўзначаліў сын рэктара універсітэта Францішак Малеўскі, дарэчы, ён арганізаваў школу для сялян у Шчорсах на Наваградчыне. Аб праведзенай працы члены згуртавання пастаянна дакладвалі на пасяджэннях, на якіх таксама чыталіся і аналізаваліся навуковыя даклады і літаратурныя творы.

Дарэчы, літаратурная дзейнасць філаматаў была даволі выбітнай. Паэзія Адама Міцкевіча, Яна Чачота, Тамаша Зана, Ануфрыя Петрашкевіча і інш. знаходіла шматлікіх прыхільнікаў у студэнукім асяроддзі. Замілаванне родным краем, багатая фальклорная аснова, увядзення ў канву твораў звычак, абрадаў, святаў беларусаў, жанрава-стылёвая разнастайнасць, нетрадыцыйнае ўжыванне сімвалаў – усё садзейнічала папулярнасці універсітэцкіх паэтаў сярод сваіх аднагодкаў. Вялікую прыхільнасць у моладзі выклікалі беларускамоўныя вершы Яна Чачота. Некаторыя з іх пакладзены на музыку, якую пісаў Тамаш Зан. А верш «Што ж мы вашэці скажам…» нават стаў рытуальным спевам на ўрачыстасцях. Спявалі песні таксама і на вершы Адама Міцкевіча. Пазней пасяджэнні будуць праводзіцца ў двух аддзелах: літаратуры і вызваленых навук, фізікі, матэматыкі, медыцыны.

Уступіць у Таварыства філаматаў было няпроста. Спачатку трэба было заручыцца рэкамендацыяй аднаго з удзельнікаў згуртавання, адказаць пісьмова на шматлікія пытанні, напісаць падрабязную аўтабіяграфію і даць клятву на вернасць прынятым ідэалам. Што і даказалі філаматы ў сваім жыцці. Бо сярод іх былі такія выбітныя асобы, як нацыянальны герой Чылі Ігнат Дамейка, знакамітыя паэты Ян Чачот, Адам Міцкевіч, Тамаш Зан, вядомы дыпламат усходнезнаўца і паэт Аляксандр Ходзька, дзекабрыст і паэт Міхась Рукевіч, вядомы знаўца юрыстпрудэнцыі, дырэктар Літоўскай метрыкі (архіва) пры царскай канцылярыі, які зрабіў вельмі многа для збору і захавання гістарычных дакументаў, што расказваюць пра мінулае Беларусі, і іншыя.

Каб пашырыць уплыў на моладзь, філаматы вырашылі стварыць пад сваім кіраўніцтвам іншыя суполкі і саюзы. Яны патаемна кіравалі спачатку паўлегальным саюзам моладзі «Таварыства прамяністых» – суполка высокамаральных, духоўна багатых людзей, якую узначаліў Тамаш Зан. Затым, пасля папярэджання універсітэцкага начальства, ператварылі дадзенае масавае згуртаванне ў тайнае «Таварыства філарэтаў». Пад іх уплывам знаходзілася большая частка віленскай моладзі. Арганізацыя філаматаў даўно перастала быць апалітычнай, бо яе сябры адчувалі неабходнасць барацьбы за нацыянальныя інтарэсы. Але планы былі парушаны нечаканымі арыштамі і высылкай многіх філаматаў «навечна» ў неабсяжныя прасторы Расіі. У гэтай справе асабліва пастараўся сенатар Мікалай Навасільцаў, які натрапіў на след патрыятычных маладзежных арганізацый і манастыры ператвары у вязніцы... Следства ахоплівала ўсё большае кола асоб, арыштоўвалі не толькі студэнтаў, але і школьнікаў. Навасільцаў вышукваў нават вучнёўскія «загаворы» і прадстаўляў іх як сур’ёзную небяспеку імперыі. Навучэнцаў ссылалі на пасяленне ў глыб Расіі, аддавалі ў салдаты. Дзіўна, але прысуд арганізатарам таварыстваў філаматаў і філарэтаў быў нават больш мяккім. Напрыклад, Тамаш Зан павінен быў адсядзець толькі год у вязніцы, а 20-ці філаматам было забаронена жыць на тэрыторыі былога ВКЛ, дзе яны распаўсюджвалі, па словах Навасільцава, «неразумны нацыяналізм». Але нават і ў вязніцах, і ў высылцы патрыятычны дух віленскай студэнцкай моладзі, сярод якіх была большасць беларусаў, заставаўся нескароным. Бо і ў зняволенні нараджаліся цудоўныя творы аб роднай зямлі. Так, Ян Чачот, у прыватнасці, у зняволенні напісаў болей за сто твораў. Многія з якіх прысвяціў сваёй бездакорнай музе – Зосі Малеўскай.

Асаблівасцю літаратурнай творчасці філаматаў была супольнасць. Так, Ян Чачот, напрыклад, рэдагаваў многія творы свайго сябра Адама Міцкевіча, таму ў паэме «Дзяды» ёсць радкі, напісаныя непасрэдна Чачотам, а ў паэму «Пан Тадэвуш» А. Міцкевіча ён нават ўводзіць вобраз пана Падкаморнага. У баладу «Курганок Марылі» А. Міцкевіч уключыў трыялет, напісаны Тамашом Занам. А ці не добрым сяброўскім суперніцтвам можна назваць стварэнне балад пра возера Свіцязь Т. Занам, А. Міцкевічам і Я. Чачотам па розных узорах народнай паззіі?

Маладыя літаратары прагна вучыліся ў старэйшых: у А. Э. Адынца і М. Рукевіча мы знаходзім «Песню філарэтаў», хаця першым яе напісаў А. Міцкевіч. Але гэта не плагіят, а падтрымка і вучоба адзін у аднаго. Бо філаматы былі аб’яднаны вялізным і надзейным сяброўствам, якое пранеслі праз жыццё, і сапраўднай творчай садружнасцю.

Адсутнасць магчымасці адкрыта выказваць свае думкі паспрыяла стварэнню эпісталярнай спадчыны філаматаў і філарэтаў. Ліставанне пісьменнікаў з сябрамі і сучаснікамі – надзвычай каштоўная частка іх рукапіснай спадчыны. Таму іх лісты часта друкуюцца ў зборах твораў побач з вершамі, прозай, драматургіяй і публіцыстыкай. Нярэдка лісты маюць самастойную мастацкую каштоўнасць. Але эпісталярная спадчына баларускіх пісьменнікаў-рамантыкаў захавалася і вывучана не ў аднолькавай ступені. Напрыклад, вядома, што 31 ліст Я. Баршчэўскага да Юліі Шапялевіч-Корсак за 1837-1844 гг. захоўваўся да Вялікай Айчыннай вайны ў Віцебскім краязнаўчым музеі. Вытрымкі з многіх яго лістоў прывёў у сваіх артыкулах 20-х гадоў літаратуразнаўца В. Васілеўскі. Гэтыя лісты (але ў меншай колькасці) і зараз захоўваюцца ў фондах музея. 3 іх мы і можам даведацца аб той непадзельнай любові паэта і пісьменніка да Беларусі, пра якую ён шчыра і натхнёна паведамляў свайму самаму блізкаму чалавеку – «шаноўнай сястры» Юліі.

Багата прадстаўлена ў публікацыях і даследаваннях эпісталярная спадчына Яна Чачота. Каля 100 яго лістоў 1820-1822 гг. да сяброў-філаманаў надрукавана ў 1913 годзе Я. Чубаком у зборніку «Карэспандэнцыя філаматаў». Публікацыя філамацкай карэспандэнцыі была працягнута ў 1973 годзе ў зборніку «Архівум філаматаў. Т. І. У ссылцы».

У 1884 годзе выйшаў трэці том выдання «Карэспандэнцыя А. Міцкевіча», куды былі ўнесены лісты Яна Чачота да сябра. Больш поўныя звесткі аб ліставанні беларускіх пісьменнікаў XIX стагоддзя можна знайсці ў кніге Г. В. Кісялёва «Ад Чачота да Багушэвіча», выдадзенай у 1991 годзе ў Мінску выдавецтвам «Навука і тэхніка».

Лекцыя 6

Асаблівасці беларускага рамантызму

У гісторыі беларускага рамантызму вялікае месца займае паэтыка. У тэматычным плане яна набыла такія адметнасці, як:

• сакралізацыя Айчыны;

• захапленне мінуўшчынай;

• інтымная лірычнасць, якая не страціла сувязяў з сентыментальнай паэзіяй;

• містыка і актыўныя звароты да міфалогіі;

• пастаянны зварот да фальклору.

Асноўным прынцыпам пабудовы тэксту для рамантыкаў стаў дыалог. А маналог як завершаная форма, якая не патрабавала адказу, страціла сваё значэнне. Але дыялог прынцыпова быў незавершаным, сведчыцць пра пастаянны рух, пастаяннае дапаўненне, развіццё. Герой твора ўвесь час у дыялогу з аўтарам, а апошні раскрывае сваю сутнасць і сэнс акаляючага яго свету ў бясконцым дыялогу з чытачом. Прычым уступае ён у дыялог і з папярэднікамі, і з сучаснікамі, радзей – з наступнікамі. Бо рамантыкі ўсё ж пазбягалі прадказання будучыні. Яны як бы звяртаюцца да мінулых эпох, таму іх суразмоўцамі становіцца сярэднявечча і барока. Менавіта з сярэднявечча выбіралі сабе рамантыкі і духоўных правадыроў.

Пошукі новых мастацкіх формаў прывялі рамантыкаў да сімвалізацыі. Бо ў свеце рамантыкі кожная з’ява лічылася пэўным знакам, якому належала адпаведнае значэнне або комплекс значэнняў. Напрыклад, акно ў творчасці Яна Баршчэўскага сімвалізуе памежжа паміж светам памерлых і светам жывых, паміж сапраўднасцю і віртуальнай рэальнасцю. Адам Міцкевіч падае вобраз бярозы як сімвал жаночай долі, колас як сімвал еднасці, а дарога ў яго творчасці сімвалізуе і часава-прасторавую повязь пакаленняў, і вечны рух. Цікава, што вобраз агню ў філаматаў выступае ў дзвюх супрацьлеглых іпастасях – як сімвал ачышчэння, і сімвал знішчэння. Але гэты архетып-сімвал у іх творчасці знайшоў сваё паэтычнае ўвасабленне ў цэлым шэрагу азначэнняў, і мы можам нават зрабіць пэўную градацыю слова 'агонь' начлежны, агонь купальскі, агонь ахоўны, агонь ахвярны, агонь духоўны, агонь веры, агонь мяцежны, агонь бунтарскі, агонь рамантыкі, агонь грахоўны, агонь знішчальны. Змена стылістычнай функцыі лагічных азначэнняў выразна пазіраецца пры ампліфікацыі (нагнятанні), калі цэлы шэраг азначэнняў уключаецца у адну сістэму ацэнак-характарыстык, што ў значнай меры выклікае змест паяснёнага слова, у дадзеным выпадку назоўніка, паказвае яго семантычную разнастайнасць. Пацверджаннем таму можа з’яўляцца ідылія «Купала» Ануфрыя Петрашкевіча, упершыню прачытаная аўтарам на навуковым пасяджэнні Аддзела Таварыства філаматаў 26 снежня 1819 года. Ампліфікацыя архетыпа-сімвала 'агонь' тут вядзецца ад агню дамашняга праз агонь купальскі, ахвярны, агонь весялосці, агонь кахання да агню ачышчальнага.

У другім вершы «Роздум каля руінаў гедымінавага замка» Ануфры Петрашкевіч ужывае архетып-сімвал 'агонь', як абарончы, знішчальны, але ў завяршэнні верша надае яму нечаканую змястоўную функцыю – сімвала веры ў будучыню.

Нядзіўна, што вобраз-сімвал агню так дасканала займаў увагу рамантыкаў: ён адухаўляўся беларусамі яшчэ са старажытнасці. Нашы продкі надзялялі агонь асаблівасцямі свайго характару. А ў дзень Купалы прыносілі яму ахвяры. Так, дзяўчаты ў ідыліі «Купала» Ануфрыя Петрашкевіча кідаюць у агонь то пук зялёнага калосся, то льюць малако, каб Купала паспрыяў ураджаю і каб ведзьмы не рабілі сваіх заломаў, ды дапамог зберагчы ад іх каровах. Агонь тут выступае як сімвал ачышчэння:

Палахна ў агонь пук зялёны калосся

Кідае і песню Купалы заводзіць,

3 ёй хлопцы й дзяўчаты спяваюць у згодзе [5, 241].

Што ж просіць дзяўчына ў Купалы за свой дар?

Паспрыяй жа ты ратаю,

Пахадзі ягонай нівай.

Хай жа ён панастаўляе

У жніво шмат коп шчасліва [6, 241].

Сімвал 'агонь' неаднаразова сустракаецца ў творчасці Адама Міцкевіча – у вершы «Сябрам», баладзе «Рыбка», санеце «Гара Кікінес» і іншых творах. I кожны раз гэты сімвал выконвае дакладна акрэсленую аўтарам функцыю. Дадзены сімвал актыўна скарыстоўваецца і ў сучаснай паэзіі. Аркадзь Куляшоў нават вынес найменне 'агонь' у загаловак свайго верша.

Але рамантычны сімвал – гэта не толькі вобраз ці знак ідэі, а сапраўднае жыццё самой ідэі. Мо таму рамантыкі і ўгледзелі падабенства паміж светам фізічным і светам чалавечых адносінаў. Так, з’явы электрычнасці імі былі суаднесены з магчымасцямі чалавека рэагаваць на знешні свет.

У з’явах магнетызму рамантыкі ўбачылі сходнасць са светам пачуццяў. Напрыклад, філаматы перакладалі на мову прыродазнаўчых навук канцэпцыю асобы ў каханні. А законы прыцягнення і адштурхвання знайшлі прымяненне ў тэорыі маралі. Паравы рухавік, паравая машына аказаліся падставай для ствярэння алегарычнага вобраза духу Адамам Міцкевічам, Янам Чачотам і іншымі філаматамі.

Асобае месца у сістэме ведаў рамантыкі адводзілі хіміі, таму што яна адкрывала таямніцу пераходу ад нежывой прыроды да жывой і наглядна паказвала ў рэакцыях, як сыходзяцца і разыходзяцца супрацьлегласці, як разбураюцца старыя і ўзнікаюць новыя рэчывы (светы), чым і зачаравалі хімічныя сімвалы рамантыкаў.

Беларускія рамантыкі актыўна займаліся дакладнымі навукамі: матэматыкай, хіміяй, фізікай, батанікай. Гэта відаць з пераліку дакладаў, што былі прачытаны на пасяджэннях таварыства філаматаў. Так, побач з асвятленнем літаратуразнаўчых пытанняў, Тамаш Зан выступаў з дакладам «Матэматычныя навукі». Ануфрый Петрашкевіч распавядаў пра электрычнасць, а Ян Сабалеўскі ўпадабаў тэму «Вылічэнне некаторых мінералагічных сістэмаў» і г. д.

Захапленне сімваламі надало паэзіі раматыкаў сваеасаблівую загадкавасць і патаемнасць. Напрыклад, ваду яны разглядаюць як сімвал чысціні і вернасці. Таму Світязь-горад, што не здаўся ворагу ў палон, у баладзе А. Міцкевіча ператвараецца ў найпрыгажэйшае возера, а дзяўчаты – у кветкі-свіцязянкі:

Мы так уцяклі, не пайшлі ў паланянкі

Да ворага... Глянь – зеляніна:

I зелле, і кветкі – то ўсё свіцязянкі, –

Нас бог абярнуў у расліны [7, 101].

Але найчасцей у баладах беларускіх рамантыкаў сустракаюцца дзве кветкі – васілёк і лілея. Васілёк – сімвал зямнога хараства. Пазней Максім Багдановіч у сваім «Апокрыфе» нават ужыве кветку васілёк як сімвал народнасці мастацтва. Другая кветка – лілея. Гэта сімвал смерці. У баладзе «Свіцязянка» А. Міцкевіча дзяўчына-русалка (берагіня, свіцязянка) заве хлопца да сябе ў возера і абяцае:

Ты на лілейнай пасцелі пяшчотнай

Сны будзеш сніць залатыя [8, 106].

А адна з самых трагічных баладаў нават носіць назву «Лілеі».

Сімвалы эпохі рамантызму не былі пастаяннымі, таму значэнні не былі замацаваны за знакамі. Але іх выбар не быў выпадковым, бо залежыў цалкам ад густу таго часу, у якім жылі самі творцы. Да таго ж сімвалы здольныя мяняць сваё значэнне, бо сення кветка лілея ўжываецца як сімвал цнатлівасці (Анатоль Грачанікаў «Кветка лілея»).

Часта ў творах філаматаў, стылізаваных пад народныя песні, можна сустрэць фальклорную сімволіку: каліны – сімвала дзявочай цнатлівасці, абламаных галінак, разрыву са сваім домам, сваім родам, бо выходзіць дзяўчына замуж у чужую старонку, нярэдка, асабліва ў творчасці Тамаша Зана, ампліфікацыя вядзецца ад архетыпа-сімвала 'сонца', асабліва ўпадабаў аўтар эпітэт 'прамяністы' і назоўнік 'прамень', таму і нядзіўна, што «прамяністымі» назаве ён сваю творчую студэнцкую суполку.

Выкарыстанне фальклорнай сімволікі, таксама як і архетыпаў, што раскрываюць ментальнасць беларуса, – адна з галоўных асаблівасцяў творчасці філаматаў-рамантыкаў.

Да мовы рамантыкі таксама адносіліся як да найвышэйшай ступені чалавечага духу. Таму мова ўспрымалася імі паэтычна. Ад мастацкіх твораў яны патрабавалі арыгінальнага пачатку. I гэты арыгінальны пачатак заключаўся ў дасканалым валоданні мовай пісьма. У стварэнні моўных формаў філарэты і філаматы адводзілі вялікую ролю фантазіі. Мову яны разглядалі як жывы арганізм, як расліну. Знаходзілі ў кожным слове схаваную філасофію. Яе шукалі і ў фанетычнай, і ў марфалагічнай будове. Рамантыкаў захапляла гісторыя сэнсу слова. Яны апантана разглядалі суадносіны філасофіі і мовы, дасканала вывучалі этымалогію моўных адзінак. Усё гэта прымусіла беларускіх рамантыкаў пільна прыслухоўвацца да народнай мовы, чым і абгрунтавана іх цікавасць да народнага фальклору.

Так, напеўнасць, непасрэднасць і легкасць успрымання вершаў Яна Чачота былі вынікам уплыву на яго творчасць народных песень. Шчыры руплівец на ніве беларускага фальклору, ён займаецца вершаванай стылізацыяй у духу народнай паэзіі, якая карысталася нязменным поспехам не толькі ў філамацкім асяроддзі. Таму ўраджэнец Беларусі вядомы кампазітар Станіслаў Манюшка натхнёна выкарыстоўваў беларускі фальклор: пісаў музыку на вершы Яна Чачота, а на лібрэта В. Дуніна-Марцінкевіча стварыў шэраг опер, у тым ліку камічную оперу «Сялянка» («Сельская ідылія»). Яна была пастаўлена ў Мінску (былым Менску) у 1852 годзе. Чатыры вакальныя балады напісаў С. Манюшка на вершы Адама Міцкевіча.

Эпоха рамантызму, як вядома, узняла баладу на новы ўзровень. Сваё другое жыццё гэты жанр атрымаў і ў музыцы. Напрыклад, прыгожая і паэтычная балада «Свіцязянка», у фантастычным сюжэце якой пра німфаў (свіцязянак) знайшлі адлюстраванне тэмы кахання і вернасці, здрады і кары, пастаянна вабіла кампазітараў. У 1828 годзе музыку да гэтай балады напісала Марыя Шыманоўская. У аснову другой інструментальная балады Фрыдэрыка Шапэна зноў-такі быў пакладзены сюжэт «Свіцязянкі». Пазней гэты і твор выкарыстаў Мікалай Рымскі-Корсакаў для сваёй кантаты. Захапіўся баладай і Станіслаў Манюшка. I гэта таму, што невычэрпнай крыніцай і для Я. Чачота, і для А. Міцкевіча, і для іншых рамантыкаў была народная творчасць. Тэмы і вобразы, падказаныя жыццём і гісторыяй беларускага народа, выяўляюцца амаль ва усіх іх творах.

Пры жыцці Яна Чачота былі выдадзены ў Вільні наступныя кнігі: «Сялянскія песенькі з-над Немана» (1837), «Сялянскія песенькі з-над Нёмана і Дзвіны» (1839), «Сялянскія песенькі з-над Дзвіны» (1840), «Сялянскія песенькі з-над Немана і Дзвіны, з дадаткам арыгінальных на славяна-крывіцкай мове» (1844), «Сялянскія песенькі з-над Немана Дняпра і Днястра» (1845), «Сялянскія песенькі з-над Немана і Дзвіны, некаторыя прыказкі на славяна-крывіцкай мове і яе самабытныя словы, з назіраннямі над гэтай мовай» (1846), «Маральныя аповесці для дзяўчат» (1845), пераклады з французскай мовы і ўласныя зборнікі вершаў асветніцка-навучальнага характару «Песні дзедзіча» (1846) і інш.

Кастусь Цвірка ў кнізе «Філаматы і філарэты», выдадзенай у серыі «Беларускі кнігазбор» у 1998 годзе адзначаў: «Свой прарочы позірк Ян Чачот скіраваў на родны белорускі народ, на яго шматвековую культуру і мову. Шырока чэрпаючы з фальклорных крыніц жыватворныя сокі для сваёй паэзіі, беручы ў аснову сваіх балад чутыя смалку легенды і паданні селяніна-беларуса. На гэтыя крыніцы скіраваў ён і сваіх сяброў філаматаў, у першую чаргу Адама Міцкевіча, які сам прызнаваў важнае ўздзеянне на яго творчасць Яна Чачота» [9, 138].

Ян. Баршчэўскі. Першым этапам засваення традыцый народнай паэзіі для Яна Баршчэўскага таксама былі балады. Два яго вядомыя беларускія вершы «Дзеванька» і «Гарэліца» ўпершыню былі надрукаваны ў пецярбургскім альманаху «Рочнік літэрацкі» за 1843 г. Але ён паказаў сябе і майстрам фантастычных аповедаў, у якіх перадаў высокую духоўнасць беларускага народа. Не можа пакінуць абыякавым чытача і арыгінальная «філасофска-беларуская», паводле вызначэння Р. Падбярэскага, аповесць «Драўляны дзядок і кабета Інсекта», якая ўбачыла свет у часопісе «Незабудка».

У аркыкуле «Пра Беларусь і беларускую мову» Адам Міцкевіч паважліва напіша пра беларускую мову, што «гэта самая багатая і самая чыстая гаворка», і адзначыць, што «яна ўзнікла даўно і выдатна распрацавана». Але палітычныя варункі склаліся так, што апублікаваць вершы на беларускай мове было амаль немагчыма, таму многія філаматы карысталіся то польскай, то рускай мовамі пры падрыхтоўцы сваіх твораў да друку.

Тым не менш пытанне аб родная мове, як бачым, не было шэраговым для творцаў XIX стагоддзя. Хвалявала яно і Аляксандра Ходзьку. У вершы «Старац» ён красамоўна напіша:

Паспявай жа, вайдэлоце,

Штось з літоўскіх нашых песняў.

Як я сны б свае ў самоце

Мовай роднаю развесніў [10, 343].

Адам Міцкевіч у паэме «Пан Тадэвуш» нават праводзіць аналогію паміж стратай роднай мовы і стратай дзяржаўнасці:

Мянялі мову, веру, звычаі, уборы.

Быў гэта карнавальны маскарад, сваволле,

Пасля чаго настаў вялікі пост – няволя [11, 318].

Канцэпцыя асобы аўтара і героя ў рамантычных творах. У цэнтры рамантычнай літаратуры стаяла асоба, якая трактавалася інакш, чым у папярэднюю эпоху. Асветніцкі погляд на чалавека як арганічную частку грамадства быў абвергнуты. Асобу абвясцілі самакаштоўнай, непаўторнай індывідуальнасцю незалежна ад сацыяльнага і грамадскага становішча. 3 аднога боку, рамантыкі развівалі культ індывідуалізму. 3 другога – іх падыход да чалавека як велічнай, унікальнай постаці вёў літаратуру да збліжэння з рэальным чалавечым жыццём і вызначаў яе дэмакратызацыю ў перспектыве. Станоўчыя героі беларускіх пісьменнікаў-рамантыкаў – гэта духоўна багатыя людзі. У еўрапейскім рэчышчы знаходзяцца і вобразы, створаныя больш познім пакаленнем беларускіх пісьменнікаў. Гэга вобразы мужыка ў творах П. Багрыма, У. Сыракомлі, В. Дуніна-Марцінкевіча.

Рамантыкаў цікавіла духоўная выбітнасць асобы. Але галоўным у рамантычным героі яны лічылі маладосць, якая ўспрымалася імі як сімвал усяго самага светлага і прыгожага. Герой рамантызму заўжды прасякнуты адухоўленасцю. Духоўнасць – гэта тое, чым па-сапраўднаму жыў рамантык. Яна была асновай усяго.

Вобразы прывіду, духу арганічна ўваходзяць у эстэтыку рамантызму. У класічным рамантызме, асабліва ў папулярным яго жанры – баладзе, вобразы прывіду, ценю скарыстоўваліся для ўзмацнення адчування жаху, сімвалізавалі ўмяшчэнне незямных чужеродных сілаў, злавесных у адносінах да чалавека, якія прадказваюць яму вар’яцтва або скон. Не выключэнне і беларускі рамантызм. Толькі ў творчасці Адама Міцкевіча узнікае прывід забітага жонкай пана ў баладзе «Лілеі», прывіды перапоўнілі паэму «Дзяды», прывід (цень, дух) любага з’яўляецца перад маладой дзяўчынай у баладзе «Рамантыка», прывідамі «населены» балады Яна Чачота («Свіцязь») і Тамаша Зана («Возера Свіцязь»). Вобразы прывідаў скарыстаў у празаічных творах Ян Баршчэўскі. Вобраз яго Плачкі нават нечым нагадвае жанчыну ў чорным у «Дзядах» Міцкевіча. У гэтай жа паэме паэт створыць разгорнуты і масштабны вобраз Гусляра. Пазней да вобразаў-прывідаў звернецца і Янка Купала: сімвалам незямнога духу выступае ў канцы паэмы «Курган» прывід Гусляра. I ў Купалаўскай паэме мы чытаем:

Гуслі строіць свае, гуслі звонка звіняць,

Жменяй водзіць па іх абамлелай,

I ўсё нешта пяе, што жывым не паняць... [12, 56].

Такі мастацкі прыём будзе ўласцівы пазней і паэтыцы мадэрнізму, асабліва драме, што дасць магчымасць стварыць эфект шматмернасці вобраза. Для Купалы такі мастацкі ход адкрываў шлях карыстання сімволікай, іншасказаннем, дазваляў выказаць тое, чаго іншымі сродкамі немагчыма было дасягнуць. I калі сама постаць Гусляра ў паэме «Курган» і яго канфлікт з князем – з часоў даўніны, то прывід Гусляра з’яўляецца ў Купалы ў новы гістарычны перыяд, у пачатку XX стагоддзя. 3 ім звязана абуджэнне духу народа, таму што прывід належыць носьбіту гэтага духу. Але ён, гэты дух, пакуль што пад курганам, нібы схаваны скарб. Таму заключны купалаўскі радок «Курганы шмат чаго нам гавораць» – гэта погляд у глыбіню, яго жаданне дайсці да асноў нацыянальнага духу, што было важна зрабіць у перыяд нацыянальна-вызвольнага руху і абуджэння свядомасці. Так было і ў эпоху Рамантызму XIX стагоддзя.