2.4 Тілтаным мен халықтық таным

«Этнос немесе халық – адамзатты этнографиялық тұрғыдан классификациялағанда, негізгі единица деп есептеледі. Оның (этнос, халық) өз территориясы, экономикалық байланысы, біртұтас тілі, ортақ мәдениеті болады» [42; 324-325-бб.], сондықтан қазақ тіл білімінің кең көлемде дамып келе жатқан бағыттарының бірі - этнолингвистика, яғни тілдің халықтық сипатын анықтауға негізделген лингвистикалық сала немесе ұлттық таным мен этникалық болмысты тіл деректерімен байланыстырған маңызды ғылым, өйткені ғалым С.Аманжолов тұжырымдағандай, «...тілге байланысы бар этнографиялық, тарихтық, әдебиеттік мәселелерді білу қажет. Демек, тілді халық тарихынан бөлек қарауға болмайды» [140; 11-б.]. Бастапқы кезде тіл мен халық ұғымдарының сабақтастығы туралы мәселе халықтық рух, идея, мәдениет проблемаларынан бастау алса, бүгінгі күні оның аясы әлде-қайда ауқымды, біріншіден, қазіргі күні этнолингвистика өз алдына дербес сала ретінде дамып отырса; екіншіден, оның зерттеу нысанын айқындайтын өзіндік ұстанымдары, ережелері, әдістемелік негізі сұрыпталып анықталған. “Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасы ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде өзіндік ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан, дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр”,-деп белгілі ғалым Ә.Қайдар атап өткендей, қазақ этнолингвистикасы “этнос болмысы” мен “тіл әлемін” [36; 9-б.] керемет үйлесімділікпен ұштастырған ғылымдар қатарын құрайды. Осы жердегі “этнос болмысы” ұғымының таңдалу себебін зерттеуші екі түрлі принципке сүйене түсіндірді: 1) “...біз этностың жеке мәселелерін емес, оның тұтас бейнесін, барша болмысын анықтағымыз келеді; 2) этнос туралы толық мағлұмат тек оның тіл қазынасында ғана сақталады. Этностың шынайы болмысын басқа [мәс., этнология, антропология, археология, этнография т.б.] ғылымдар дәл этнолингвистикадай айқындай алмайды” [36; 11-б.]. Халық тарихын да, ұлттық мәдениеттің дамуын да, тіпті халықтық ойлаудың қалыптасуын да біз тек тіл арқылы анықтай аламыз. Тіл - халық қазынасы, асыл мұрасы. Этнолингвистикалық зерттеулер халықтық арналардан сусындай отырып, ұлттық сана, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, тұрмыс-тіршілік, тарихи қалыптасу сияқты ұғымдардың ішкі сырын ашумен ғана шектелмейді, олар мәдени өркендеу, әдеби өрлеу, қоғамдық-саяси даму секілді этникалық айқындағыштардың да негізгі шарттарын түсіндіруге ат салысады, сол себепті, «Тіл тарихы мен халық тарихының байланысы – екі жақты байланыс. Тілдің тарихын сол тілді жасаушы, қолданушы және оның иесі – халықтың тарихымен, сол халықпен бірге жасасып келе жатқан оның тілінің тарихымен байланысында зерттеу соншалықты қажет» [2; 20-б.]. Халық тілінің ерекшелігіне мән беру, оның қоғамдағы орнын бағалау, яки тіл мен ұлттық даму арасындағы ажырамас бірлікті сараптау мақсатында ғалымдардың бұл мәселеге әр кезде көңіл бөліп, тіл ғылымының түп қазығын содан өрбітуі сондықтан болар. Ғалым Ж.Манкеева пікіріне сүйенер болсақ, «тілдің танымдық, мұрагерлік қызметі негізінде сан ғасыр құпиясын бойына сақтаған этнотілдік деректерді сан ұрпақ ана тіліміздің қорына мәңгілікке сақталатын сарқылмайтын қазына, адамзат тарихының қоймасы» [141; 91-б.],- деп танитындықтан, халықтың арман-мақсатын, өмір-тіршілігін, қалыптасуы мен дамуын айқындар құралдар қатарында тілдің атқарар қызметі орасан зор.

Кейінгі жылдары қарастырылып жүрген маңызды лингвистикалық мәселелер қатарында сана, тіл, мәдениет ұғымдарының байланысы, әлемнің тілдік бейнесі туралы түсінік, тілдің қоғамға және қоғамның тілге әсері, әр түрлі тілдердің ассоциативті сөздіктерінің жасалуы сынды ұғымдар мен олардың ұстанымдарын атаған орынды. Кезінде Л.В.Щерба бізді қоршаған әлемнің қалыпты жағдайда тұрып әр түрлі тілдерде әр басқа пайымдалатындығын ескерте келе, әр тілдің (тіпті халықтық санағы төмен елдерде де) өзіндік танымы мәдени, этникалық өзгерістер арқылы айқындалатындығына тоқталған еді [142], өйткені тілдің дамуы негізінде адамның әлем туралы, оның өмір сүру шарты хақында көзқарасы, ілім-білімі қалыптасады. Объективті дүниені бейнелей отырып, адам жекеленген сөздердің көмегімен таным нәтижесін сұрыптап белгілейді. Аталмыш ілімдер жиынтығы когнитивті тіл білімінде «тіларалық әлем», «әлемнің тілдік көрінісі», «ғаламның тілдік бейнесі», «әлемнің тілдік моделі немесе үлгісі», «дүниенің тілдік суреті» деп аталып жүр. Соның ішінде ең көп кездесетін ұғымы – «әлемнің тілдік бейнесі». Адамның әлемді тану әрекетіне негізделген бұл термин орта мен адамзат туралы жинақталған барша хабарды өңдеу процесінен туындайды. Жекеленген тұлғалардың концептуалды жүйесі оның физикалық және мәдени тәжірибелерінен бастау алатынын ескерсек, тіл мен таным арасындағы байланыс та сыртқы факторлардың әсерімен, олардың өзара тоғысар мүмкіндіктерінен өрбитініне назар аударған дұрыс. М.Хайдеггер «бейне, сурет» сөздерінің қолданылу ерекшелігін айқындауда адамның көз алдына елестету, бейнелей алу әрекеттеріне көңіл бөлген болатын, соның негізінде ол әлемнің бейнесі сол дүниені бейнелеуші сурет ретінде емес, керісінше, бейне формасында қабылданатын әлемнің өзі болу керек деп тұжырымдады. Автордың пайымдауынша, сонда ғана шынайы болмысты сипаттауға, тануға жағдай жасалып, объективті әлемнің өзіндік бейне-бітімі сомдалады. Осы орайда, ғалымдар «әлемнің бейнесі» және «әлемнің тілдік бейнесі» сынды екі ұғымның ара-жігін ашып алу қажеттігін атайды. Өзара тығыз сабақтасқан, сөйте тұра, өте күрделі қатынастар тізбегін құрайтын бұл мәселелердің бір-бірімен ұштасар әрі бір-бірінен ерекшеленер белгілерінің болуы - заңды құбылыс. Әлемнің бейнесі кеңістік, уақыт, сана, этика және т.б. осы сияқты өлшемдер арқылы айқындала келе, тіл, дәстүр, табиғат, ландшафт, білім секілді әлеуметтік факторлардың әсерімен қалыптасады. Ал әлемнің тілдік бейнесі сол әлем моделін қалыптастыратын, өзге танымдық процестердің жүзеге асуын қамтамасыз ететін маңызды ұғымдардың бірі болып табылады, өйткені адам өзін де, өзгені де әрі қоршаған әлемді де, ең алдымен, тіл арқылы танып біледі, оның барлық қоғамдық-тарихи тәжірибесі де тілдің негізінде санада бекітіліп, жалпыадамзаттық, ұлттық сипаттарға ие болады. Ю.Д.Апресян әлемнің тілдік бейнесінің алғашқы, қарапайым, ғылымның қалыптасуына дейінгі сипатын анықтай отырып, бастапқы дүниеге келген образдар шынайы болмыс туралы объективті ілімдерді кейде толықтырар, кейде қате пайымдауларға әкелер қызмет атқарады деп есептеді [143]. Әлемнің бейнесі тез алмасып, қайта түзетіліп, өзгертілетін процестерге жатса, тілдік бейненің қайта пайымдалуы біраз уақытты қажет етеді, себебі сөз мағынасының қалыптасуы, өзгеруі, сөздік құрамның толығуы тек тілдік қана емес, қоғамдық өзгерістердің нәтижесінде жүзеге асады. Осыдан келіп архаизмдер, историзмдер, неологизмдер туындайды, ал тілдің семантикалық жүйесі аталған бірліктердің ауысып отыруына, жаңа өзектелген модельдердің пайда болуына қатысты талданып дамиды, сол себепті тілші Э.Д.Сүлейменова әлемнің тілдік бейнесін екі түрлі негізде түсіндіруге болады деп есептейді: біріншіден, белгілі бір ұлттық тілге қатыссыз, яғни тіларалық өзгешеліктерге тәуелсіз айқындалатын ұғым ретінде; екіншіден, керісінше, тілдік ерекшеліктерге, ең алдымен, лексикалық номинация жүйесіндегі өзіндік белгілерге бағыттала әрі ұлттық тілдің негізінде қалыптасатын ұғым есебінде [27; 90-б.]. Әр сөздің астарында қоғамдық қатынастар, ұлттық ерекшеліктер, мәдени нормалар, танымдық әрекеттер жататындықтан, «әлемнің тілдік бейнесі» жоқтан жинақталған ұғым ретінде емес, белгілі бір ұлттық қауымдастықтың қоғамдық-тарихи тәжірибесі көрініс тапқан, объективті шындыққа өзіндік реңк яки бояу беретін мәселелерден құралатыны анық. Қазақ терминографиясын зерттеп жүрген Е.Әбдірәсілов та «ғаламның тілдік бейнесіне» төмендегідей анықтама беріп, оның «ғаламның ғылыми бейнесімен» сабақтасар тұсын арнайы ақпараттық сөздіктердің дүниеге келуімен дәйектеді: «Когнитивтік тіл біліміндегі тілдік бірліктерді ұғымдық тұрғыдан қарастыратын саласы тұрғысынан бұл ұғым тілдің қоршаған ортадағы берудегі мүмкіндігін, әрі тіл ретіндегі орнын айқындап беруге ұмтылады...тілші Ю.Н.Карауловтың ойынша, әрбір терминнің «ғаламның ғылыми бейнесін» берудегі қызметі мен сол бейнедегі терминнің, сол арқылы тілдің орнын көрсетуге ұмтылатын сөздіктердің бірі - ...ассоциациялық сөздіктер екен» [144; 72-б.].

Жалпыадамзаттық таным арқылы қалыптасқан халықтық ойлау үлгілері қоғамдық-тарихи және этникалық тәжірибенің үлгісін құрайтынын ескерген А.Байтұрсынұлы тілтанымдық фактілерді тіл мен әдебиет мәселелерін талдауға арқау еткен. «Халықтардың басынан өткізген анайылық шағы – біздің балалық шағымыз мысалды» [20; 228-б.] дей отырып, ғалым адамның алғашқы танымдық әрекеттерін табиғат сырын айқындауға бағыттады, сол арқылы «адамның қиялында орын алған нәрселерді» түсіндіруге тырысты. «Табиғат тауқыметінде тұрып» өмір сүрген халықтардың «сана-саңлауын» да тілші өзгеше қабылдаудың, сыртқы әлемнің әсері тұрғысынан дәйектей отырып, «әлемнің тілдік бейнесін» өзінше зерделеуге тырысты. «Күннің тұтылғаны қазаққа қанша қорқыныш кіргізіп, тасаттық бергізіп, қанша қой сойғызып әурелеуші еді. Бұл шақта күн тұтылуы от басындағы құманның отты көлеңкелегені сияқты ғана нәрсе болып шықты. Дауыл соғып бұрқырап, бір нәрсе ашуланған сияқты болып, дүрілдеп, күрілдеп, көкті күркіретіп, тасырлатып, бұлттарды дүркіретіп айдап, найзағайды жарқылдатып, әуені тітіретіп, дірілдетіп, жапырып жоқ қылатындай дауылдар, жауындар болады...Күн күркіреуін періште дауысына жору сияқты, найзағай ойнауын шайтанды атқанға ұйғару сияқты, табиғат ісін танымай басқаға ұйғару, басқаға таңу бұрын көп болған...» [20; 229-б.] деген тұжырым негізінде зерттеуші бір этностың когнитивтік әлемін барша елдердің тұрмыс-тіршілігіне ортақтастыра келе, адам болмысын сипаттар универсалды заңдылықтарды маңызды тілдік мәселелерді шешуге арқау етті. Халықтық танымды адамдық фактормен жан-жақты сабақтастырған ғалым «адам анайы шағында», «ол уақыттағы адам», «адамның, елдің, жұрттың басындағы», «адам бала күнінде» сынды тіркестерді кеңінен қолданған, жеке елдің ойлау жүйесін пайымдауда да осы ұғымдардың ықпал-әсерін қоса баяндап отырған, себебі ол этникалық өзгешелігімен қатар барлық адамдар мақсат-мүдде ортақтығымен, тіршілік ету амалындағы, қарым-қатынас жасау нормаларындағы біркелкілігімен көзге түседі деп есептеді. А.Байтұрсынұлы тілдік амалдарды да, бір жағынан, адамға тән өзгеше құрал ретінде қарастыру керек, екінші жағынан, олар халықтық қазынаның зор байлығын жинақтаған қор есебінде танылуы қажет деп тұжырымдады. «Сөйлеу жүйесінің мақсаты сөйлеу жүйелерін білдіріп, анайы тілдегі асыл сөздердің түрлерімен таныстырып, сөзден нендей нәрселер жасап шығаруға болатындығын көрсету» [20; 232-б.] екенін ескерген автор әдеби шығармаларды сол таным мен сөйлеу жүйелерінің байланысынан туындаған ұтымды көрсеткіш ретінде қарастырды, аталмыш ойын айғақтау мақсатында ол ауыз әдебиеті үлгілерінің этнотанымдық топтамасын ұсына отырып, тілтанымның халықтық көздерін өзектеді. Мысалы: «Қазақ ауыз әдебиеті жұмсалатын орнына қарай әуелі екі салаға бөлінеді: 1. Сауықтама, 2. Сарындама» деп атап көрсете келе, тілші әрқайсысына төмендегідей анықтама берумен қатар, қазақ халқының салт-дәстүрін дәйектейтін түрлеріне жеке-жеке тоқталды. «Сауықтама саласына барша сауық үшін айтылатын сөздер кіреді. Сарындама саласына жұрттағы келе жатқан салт-сарынымен айтылатын сөздер кіретін» [20; 232-б.] болғандықтан, осы сарындама сөдзер үш тарауға бөліне сипатталған. Олар: «1.Салт сөзі. 2. Ғұрып сөзі. 3. Қалып сөзі». Этнолингвистикалық арналардың негізін құраған бұл шығармалар, ғалымның пайымдауынша, халықтың «салт-санасына сәйкес пікірлерді» [20; 248-б.], «ғұрып бойынша істелетін істерге байлаулы сөздерді» [20; 251-б.] бейнелейтін әрі «тіл танытқыш» қызмет атқаратын өрнектер болып табылады.

Этнотанымдық зерделеудің өзгеше үлгісін құраған тілдік фактілер қатарында Қ.Жұбанов әдеби мұралардың лингвистикалық талдауларын ұсынды. Аталмыш зерттеулерінің негізгі мақсатын ғалым төмендегідей баяндады: “Қазіргі қазақ атанып отырған халықтың өткендегі тұрмыс-тіршілігін білу үшін Қазақстан жерінде өмір сүрген бұдан бұрынғы халықтардан қалған және олардың атақты жеке адамдарынан қалған ескі әдебиет мұраларына да үңіле қарау керек”, яғни қазақ халқының тамырын дөп басу үшін, оның бүгінгі әлемін дұрыс қабылдау үшін ескі мұраларға мән берген абзал, себебі “ескі әдебиет мұрасы халықтың тарихын танытатын материал болады”[8; 299-б.],- деп есептеді ғалым. Зерттеуші 95-толғауда кездесетін этникалық дүниетанымның элементтеріне өзгеше мән бере отырып, “95-толғаудан сол кездегі түркістандық халықтардың бір қатар әдет-ғұрыптары да көрініс береді…толғаудың: “Тұтқынға түскен ұл-қыздардың қайғылы күйі мен мұңды зарына шыдай алмай, тас та су болып еріп кетті”,-деген сөзіне қарағанда, ол кездегі түркістандық халықтың дүниетану дәрежесі әлі төтемдік, шамандық көзқарастан әрі аса алмай жүргендігі байқалады”[8; 304-б.] деген тұжырым жасады. Ол тілді микро-космостық, тотемдік кезеңдерден өрбіте отырып, оның этнотанымдық, философиялық, идеологиялық негіздерін зерделеді. Оған дәлел ретінде тілші «Тотемизм [идеология]» деген тарауша көлемінде қазақ халқының танымында қалыптасқан ежелгі түсінік-пайымдарға тоқталды. «Ежелгі дәуір адамдары әр заттың, нәрсенің не жақсы, не жаман иесі бар деп түсінген. Сондықтан жақсы жақтағыларды құдай, періште, пайғамбар, әулие деп атап, жаман жақтағыларды шайтан, албасты, пері [мұның да екі түрі бар] деп сенген. Алғашқы қоғамдағы адам бұларды нақты өмір сүретін нәрселер деп білген...Төрт түліктің пірі, қолдаушысы ретінде сиыр атасын – Ойсылқара, түйе атасы – Зеңгі баба, жылқы иесі – Қамбар ата, қой малының иесі – Шопан ата, ешкінің пірі – Шек-шек ата деп атау сол кезден қалған» [8; 94-б.] деп халық санасында орныққан ежелгі танымдық элементтерді сөз ете отырып, тілші олардың тілдегі көріністерін тарихи дамудың нәтижесі, этникалық қалыптасудың айқын көрінісі ретінде талдады. Мысалы, «Ол заманда әйелдер құдайының аты Ұмай болған. Кейіннен сөз басындағы қысаң ұ дыбысы түсіп қалып, май деп айтылып кеткен. Қазақтың: «От ана, май ана, жарылқа!» дейтін және «Май әулие, майсыз жарылқайтын қай әулие?» - деген мақалдары да осы ұғымнан туған (Ұйғыр мақалы...)» [8; 94-б.] деген сөздердің түп мағынасын өзінше түсіндірген Қ.Жұбанов пікірінде түркі халықтарының ортақ дүниетанымы мен қазақ елінің құндылықтар әлемі көрініс тапқан. Шамандық кезеңнен қалған бұл ұғымдарды сипаттай отырып, автор тілдік құралдардың мұрагерлік қорды жинақтаған кумулятивті қызметін халықты тану, дүниені тану мақсатында қолдана білген. Осыған орай, ғалым «Құт сөзінің бақыт мағынасында екені белгілі. Құт-құдай-бақыт – бұлар мағыналас...Адам баласы: әлемде бір күш бар, біз соның құралы,- деп түсінген» ,- дей келе, тілтанымдық деректердің мифологиялық ойлаумен, тылсым құпиямен байланысу ерекшеліктерін сұрыптай отырып, тілдік таным арқылы ел жадында сақталар қазынаның, когнитивтік қордың маңызын дәйектеді, өйткені К.Аханов пікіріне зер салсақ, «Тіл деректерін зерттеу және оларды пайдалана білу тарихқа қатысты әр түрлі проблемаларды танып білуге көмектеседі. Ол проблемалардың қатарына белгілі бір халықтың тегі, оның пайда болуы, халықтардың дамуының әр дәуірдегі мәдениеті, белгілі бір халықтың басқа халықтармен байланысы туралы мәселелер енеді...» [2; 22-б.].

Сөйлеу тілінің дыбыстық сипатын негіздеп талдаған тілші фонема, буын, дыбыс, ән секілді мәселелерге де халықтық болмыс тұрғысынан назар аударды. Олардың әрқайсысын тек лингвистикалық тұрғыдан емес, этнографиялық, психологиялық зерделеу тұрғысынан айқындау арқылы тілші қазақ тіл білімінде алғаш рет ғылымдар сабақтастығын тіл білімі проблемаларын шешуге өзек етті. Фонеманы «бір сөз бен екінші сөзді айыруға жарайтын» көрсеткіш ретінде, ал буынды «тілден бұрын пайда болған» әрі «сөз үшін жасалған» [8; 50-б.,73-б.] құрылым деп зерттеумен қатар, Қ.Жұбанов әр фонетикалық бірлікті халық тарихымен, таным таразысымен өлшеді, сондықтан «Дауыстылар алғашқы кезде мағына беруші болмай, әр коллективтің ұраны, оның қай елден екендігін білдіретін дабыл болған. Сондықтан дауыстылар қатынас [отношение] белгісі делінеді. Бұрын олар фонема болмаған» [8; 62-б.] деген болжауларды да назарынан тыс қалдырмады. Алғашқы дыбыстар туралы түсініктің қалыптасуы, оның болмысын айқындайтын ерекшеліктердің дәйектелуі тіл ғылымының көне кезеңдерінен бастау алғанын ескерсек, ғалымның лингвистикалық ілімнің даму жолын диахронды-синхронды сипатта барынша толық саралауы көзге түседі.

С.Аманжоловтың ғылыми мұрасы қазақ тіл білімінің қалыптасып, дамуына айтарлықтай үлес қосып қана қоймай, жалпы тілтану, тіл ғылымы саласының қазақ топырағында өркендеуіне , ұғымдық аясының кең көлемде талданып түсіндірілуіне септігін тигізді. Ғалым алғашқылар қатарында тілді барша адамзатқа ортақ құбылыс ретінде бағалап, оның өзіндік жаратылысын, маңызын асқан көрегендікпен айқындап берді. Бұрыннан орныққан тіл қызметі туралы мәліметтерді толықтыра келе, С.Аманжолов лингвистиканың өзге ғылымдармен байланысын сұрыптау негізінде жаңа тың тұжырымдар ұсынды. Олардың әрқайсысы ой даралығымен, саралау тереңдігімен, талдау жүйелілігімен өзгешеленеді. Тілді қарым-қатынас құралы, қоғамдық құбылыс көрсеткіші ретінде қарастырумен қатар, тілші оның танымдық, философиялық аспектілеріне назар аударды, сол арқылы «тіл ғылымының» мєселелер көкжиегін анықтап, жеке-жеке салаларын жіктеп көрсетті. Сол кезде сұрыпталған жалпы тіл білімі мәселелері бүгінгі күні арнайы зерттеу нысаналарын құрап, маңызды лингвистикалық бағыттардың дамуына себепкер болды. Тілдің функционалды-прагматикалық сипатынан туындайтын мәселелер қатарында тіл мен халық ұғымдарын ұштастырған этнолингвистика проблемаларына зер салған зерттеуші “қазіргі ұлт лексикологиясын” әдеби тіл грамматикасымен қатар және өз алдына жеке курс ретінде оқытылуға тиіс тіл білімінің бір саласы деп қарастырды [10; 69-б.], өйткені тіл әңгімелерін ғалым “көбінесе салт-сананың салдарымен шырмалған түйінді мәселелер” қатарында талдады. “Европаның үлгілі ақын-жазушылары әрбір геройдың тұрмыс, салт-сана, әдет-ғұрпымен байланысты сөздерді бекерге жинамайды. Кейде сол сөздердің өзі асыл ойларға жол салып береді, ұмытқанын есіне салады. Дүниетануы кең адам, әрине, алдымен тарихқа қанық, бұрынғы-соңғыны білетін болуы керек...” [10; 156-158-бб.] дей отырып, автор халықтық дәстүрмен байланысты сөздердің, ең алдымен, тарихи деректерді есте сақтауға мүмкіндік беретінін ескертсе, екіншіден, әр этностың құндылықтарын, наным-сенімін бағалай білуге үйрететінін де атап өтті. Тілдік элементтер халықтың басынан өткен оқиғаларды анықтауға, әртүрлі қоғамдық құрылыстарда даму ерекшеліктерін жүйелеуге, сонымен қатар діні, сенімі туралы мағлұмат алуға көмектеседі, сол себепті ғалым пайымдауындағы “дүниетануы кең адам”, шын мәнінде, этникалық дәстүрді меңгерген, тарихи мәліметтерден хабары бар қоғам мүшесі болу керек.

“Алғашқы адамдар түрліше кіші-гірім аталық топқа бөлініп, әрқайсысы өз алдына бөлек тіршілік жасайды. Бұлардың әрқайсысының өз тілі болды. Кейін бұл аталық топтар ру, тайпа, ел тобына бірікті. Біріккен топтардың кейбірінің тілі мүлде жоғалып, кейбірі араласып, жаңа тілдің негізін жасайды. Кейбір ру тілі бірнеше руға ортақ тіл болып, үстемдік алды”[10; 54-б.] деп түрлі этникалық тілдердің пайда болуын түсіндірген ғалым оның бастауын алғашқы адамдар тіршілігіндегі жіктелумен байланыстырады. Тіл кез келген халықтың өмір сүру шарты екенін ескере отырып, зерттеуші қазақ тілінің де кезінде түрлі диалектілер мен тайпа тілдері негізінде жасалғанына тоқталады. Қазақ тілі мен қазақ халқы ұғымдарының тұтасқан бірлігін дәлелдеу мақсатында С.Аманжолов бірнеше тарихи деректерді келтіреді. Мысалы: қазақ елінің қалыптасып дамуын жалпы халықтық тілдің пайда болу кезеңімен сабақтастырған тілші төмендегідей мәселелерге тоқталады: “...қазақ халқының өзі ежелден бір тілмен ғана сөйлеп келе жатыр деп түсінуге, ойлауға болмайды. Қазақ халқы, қазақ мәтелімен айтсақ, “қырық рудан құрылған”, “қырық ру” дегеніміз әрқайсысының өз алдына тілі болған, өз алдына бір уақыттарда жеке хандық құрған, жеке ел болған рулар одағы я рулар еді...”[10; 175-б.]. Айтылған ойдың жалғасы ретінде ол дулат, арғын, керей, найман, алшын секілді рулар тарихын алуан түрлі дерекнамалар тұрғысынан сипаттады. Пікірін айғақтар сан қилы фактілерге жүгіне отырып, ғалым тілтанымдық ұстанымдардың этникалық ерекшелігін өзектеді, айталық, “Орхон-Енисей жазуларының өзі дулаттардың тілімен жазылған деген пікірді атақты профессор Н.Ф.Катанов өзінің “Түркі-татар елдерінің этнографиялық шолуы”деген лекциясында [Қазан, 1894] дәріптеген. Қазіргі дулаттардың (Ұлы жүз) тілі мен ескі орхон тілін, әрине, бірдей деп айтуға болмайды. Өйткені арада толып жатқан замандар өтті” немесе “Қазақтың басты елінің бірі - арғындар. Арғындардың тілі туралы 11 ғасырдағы...Махмұд Қашғари деген кісі өзінің 3 томдық “Диван луғат ат-түрк” деген еңбегінде толық мәлімет береді...”[10; 176-б.]. Осы үлгіде ғалым Бартольдтің, Н.Веселовскийдің, Карамзиннің, Мұхаммед Хайдардың және т.б. деректеріне шолу жасады. Қазақ тілі “толып жатқан ру-тайпа тілдерінің қосындысынан туған” деген қорытындыға келген С.Аманжолов оны әртүрлі рулық мүдделерді біріктірген қазақ этносының танымдық көрсеткіші, тарихи болмысы деп анықтады, себебі ол “бұл үш жүздің тілінде, әдет-ғұрпында, салтында, киімінде, әнінде, күйінде өзгешеліктер бар екені тіпті даусыз” [10; 178-б.] деген тұжырым жасады.

Этнотанымдық процестің тілдік нормаларын саралайтын «ұлттық сана-сезім» мен «халықтық дәстүр» [38; 55-56-бб.] мәселелерін жан-жақты қарастырған М.Балақаев әр тілдік бірлікті, оның семантикалық өзгешелігін «халақтық сана», «халықтың өмірі», «алтын қор» [38; 38-б.] сынды тіркестердің көмегімен айқындады, сондықтан тілші олардың маңызын әдеби тілді қалыптастыратын халықтық арна тұрғысынан да әрі «халық өмірінің ішкі дүние эталондарының айнасы» ретінде де дәйектеді. Ой мен таным қағидаттарын этнос ұғымымен сабақтастырған ғалым «объективті шындық» [38; 88-б.] мәселелерін талдай келе, барлығын «ақыл-ой жұмысының тілдегі көрінісі» деп айғақтады. Қазіргі тіл ғылымында «әлемнің тілдік бейнесі», «дүниенің тілдік суреті» секілді этнотанымдық тіркес жиі қолданылады. Бұл ұғым этнос, ұлт терминдерімен байланыса отырып, жеке тұлғалардың ұлттық мінез-құлқын, болмысын тануға бағытталады, себебі адамдарды «халық» деген ұғымға біріктіретін негізгі күштердің бірі ретінде тарих пен тарихи даму қарастырылса, белгілі бір кезеңдерді қамтыған дәуірлердің келбеті есебінде жадыда сақталар, мәдени өркендеуде көрініс табар бөлшектер анықталады. Ғылыми жүйеде «халық» ұғымының екі түрлі мағыналық қолданысы белгілі:

• халық этногенетикалық қауымдастық ретінде;

• халық этноәлеуметтік қауымдастық есебінде.

Этнос дегеніміздің өзі адамдардың этникалық сана-сезімі бойынша біріккен әлеуметтік топ болып табылатындықтан, оның астарында, біріншіден, генетикалық туыстық жату керек; екіншіден, ол әлеуметтік-мәдени нормалардан құралуға тиіс. Бұлардың әрқайсысы халықтық танымның негіздерін өзектей отырып, антропологиялық және диалектикалық ұстанымдардың табиғатын тілдік негізде саралауға мүмкіндік береді. Олай болса, ”Әр елдің, халықтың өзіне лайық заңы бар. Мұндай заң біздің туған халқымызда да ертеден қалыптасқан…Бұл ережелер, қағидалар далалық ұлттардың әдет, салтына, тұрмысына лайық жасалады”[145; 7],- деп ғалым С.Кенжеахметұлы атағандай, қазақ халқының ұлттық әдет-ғұрыптары әрі халықтың тұрмыс-тіршілігін, өнегесін, тәлім-тәрбиесін бейнелесе, әрі сөзбен қоса ел жадында сақталар қимыл-әрекеттер арқылы белгілі бір хабарды, ойды, мағынаны үстей отырып, символдық қабылдаудың, философиялық ойлаудың таңбалық көрсеткішін құрай алады, яғни әрбір ырым халықтың арманымен, сенімімен, тілегімен ұштаса, этноэйдемдік танымнан нәр ала қалыптасатындықтан, олардың барлығы бай халықтық семиотиканың қайнар бұлағы болып табылады. И.Н.Горелов пен К.Ф.Седов “ …Сөйлеудің ұлттық-мәдени қалыптары әр түрлі халықтар қатынасының этикет нормаларымен тығыз байланысты. Этикет ұғымының астарында адамдардың өзара қарым-қатынас жасауының тәрбиелік ерекшеліктері ұғынылады. Бұл ретте белгілі бір қоғамда орныққан жақсылық нормалары туралы көзқарастар, өзгелерге деген ілтипат, қаратып айту мен амандасу формалары, қоғамдық орындарда өзін ұстау ережелері, киім кию үлгілері т.б. аталады...”[24; 125-126-бб.],- деп есептейді.

“Этнос туралы осыншама мол деректер мен мағлұматтарды тек тіл ғана өз бойына сыйғызып, сары майдай сақтап, шашпай-төкпей ұрпағына жалғастыра алады. Осы қасиетіне байланысты тіл феноменін – “тіл әлемін” этностың өзін танып-білудің қайнар көзі, біліктіліктің кәусар бұлағы десек, артық айтқандық емес…этностың дүниеге келуіне ұйытқы болған да - тіл, рухани-мәдени өмірінің өзегі де, өзін-өзі танып-білудің өлшемі де – сол тіл т.т. ” [36; 11-б.],- деген белгілі ғалым Ә.Қайдар сөзіне жүгінер болсақ, тіл, шын мәнінде, барша адамзат атаулының маңызды қарым-қатынас құралы, ұлттық табиғатын, өсу-өркендеу жолын танытушы құндылығы. Қазақ тіл білімінде алғаш рет „этностық таным” мәселесін көтере отырып, Ә.Қайдар халық пен тіл ұғымдарының ортақ мүддесін „этностың шығу тегін, қауым ретінде қалыптасу процесін ғана емес, сонымен қатар оның тілінде қалыптасқан деректер арқылы болмысын [яғни рухани, мәдени өмірін, салт-дәстүр, тіршілік-тірлік көздерін, ұлттық дүниетаным мен менталитетін т.б.] паш ете”[36; 10-б.] білумен сабақтастырды. Тілдік зерттеулерін „тілтанудың” [36; 117-б.] ғылыми-теориялық сипатын анықтауға бағыттаған ғалым халықтың „тұтас бейнесін” „тіл қазынасы” [36; 11-б.] арқылы сомдау қажеттегіне ерекше назар аударды. Автор „этнос болмысын” әрі „этностың ұлттық бейнесі, тарихи тұлғасы және ол туралы реальды шындық” тұрғысынан, әрі оның „өмір-тіршілігінің айнасы...тілі арқылы қалыптасып, жадында сақталып, ұрпақтан нәсілге мирас болып ауысып келе жатқан бай рухани-мәдени қазынасы”,- деп қарастырды, сол арқылы халық ұғымын таным, қазына, қор, жады сынды когнитивті терминдер көмегімен түсіндіре келе, тілдік талдауларына образды суреттемелерді, танымдық ұстанымдарды, экстралингвистикалық уәждерді арқау етті. Ә.Қайдар қабылдауындағы „тіл әлемі” – бұл „этнос болмысына қатысты мыңдаған, тіпті миллиондаған мағыналық бірліктер жиынтығы, синтезі”, сондықтан оны ғалым глоттогенез бен этногенез [36; 51-б.] мәселелерін шешуге көмектесетін „этностың өзін танып-білуінің қайнар көзі”,- деп ұғынды. Халық тілін анықтау, оның қоршаған әлеммен сабақтстығын саралау, соның негізінде танымдық қордың тілдік табиғатын жүйелеу „этнос болмысының” құрамды бөліктерін кең көлемде зерттеуге мүмкіндік беретіні даусыз, өйткені „әрбір халықтың болмысы мен дүниетанымы, этникалық мәдениеті мен рухани өмірі қай кезде, қандай жағдайда болсын, белгілі бір географиядық кеңістікте көрініс табады, нақтылы тарихи дәуірлердің жемісі болып саналады...” [36; 140-б.].

Тіл мен халық ұғымдарының арақатынасын танымдық ұстанымдарға сүйене байланыстырған ғалым „тіл әлемінің” құдіретін алдымен „сол тілді жаратушы, сол тілде сөйлеуші халықтың” [36; 50-б.] тыныс-тіршілігімен, әдет-ғұрпымен, салт-санасымен сабақтастыра дәйектеді, сол себепті „Этнос тілінде тек оның өзі туралы ғана емес, өзі жасап келе жатқан табиғи ортасы мен қоғамдағы қарым-қатынастары туралы да, жан дүниесі, жүрек сыры, қуануы мен сүйінуі, ренжуі мен күлуі, түс көруі, ұққаны мен түйгені, танымы мен талғамы, барлықтағы құбылысты өзінше бағалап-бағамдауы – бәрі-бәрі, біле білсек, өз тілінде өрнегін тауып, өзіне-өзін көрсететін айна іспеттес” [36; 11-б.] деген қағиданы ұстанды. Ә.Қайдар қазақ этнолингвистикасының принциптерін жіктеу кезінде лексикалық бірліктердің мән-мағынасын ашумен қатар, „қазақ этносының өз болмысын, барлықтағы объективті дүниегі өзінше танып-білуін” [36; 19-б.] де, яғни танымдық заңдылықтардың маңызын да өзектеді. Сол негізде автор тілдік құралдар арқылы жасалатын „бағалы мағлұматтар мен құнды деректерді түгел сөйлету” керектігін ескерте отырып, олардың „өзіне тән бояу-нақышымен бейнелі де көркем түрде суреттеу” амалдарын де назардан тыс қалдырмау қажет деп тұжырымдады. Ғалымның айтуына қарағанда, „...халықтың барлық өмір-тіршілігі, ғасырлар бойы қалыптасқан мәдени, рухани байлығы болса, ең алдымен, сол халықтың ана тілінен өз өрнегін табады да, асыл қазына болып қалыптасып, атадан балаға, ұрпақтан ұрпаққа ауысып отырады” [36; 140-б.], бұл өзгешелікті зерттеуші „тіл атаулының бәріне тән объективті заңдылық, ортақ қасиет” тұрғысынан бағалады.

Тілтанымның халықтық негіздерін айғақтайтын үлгілер ретінде ғалымдар түр-түс атауларын да, олардың мағыналық өрістері мен символдық белгілерін де жан-жақты қарастырады. Оларды „әрбір халықтың рухани, мәдени өмірімен, тілімен бірге дамып, кемелденіп отыратын” [146; 26-б.] құбылыстар жиынтығы деп таныған тілішілер түс әлеміне адам мен қоршаған ортаның, табиғи әсемдіктің „үйлесімділік көрінісі”, „әдемілік көзі, бастау бұлағы” [146; 13-б.] тұрғысынан сипаттама берді, ал адамның физиологиялық қабілеттерін сол сұлулықты „айыра білудің”, тани, салыстыра білудің кілті деп түсіндірді. Зерттеушілер „табиғи музей” [146; 27-б.] бөлшектерін тілдік амалдардың прагматикалық, функционалды-семантикалық, когнитивті, пәлсапалық негіздеріне арқау ете отырып, „...толып жатқан табиғи құбылыстардың [атап айтқанда, күн сәулесінің, жарық күшінің, жыл мезгілінің, табиғи ортаның т.б.] әсерін, сырын білу, өмір тәжірибесінен (салыстыру, салғастыру, ұзақ бақылау, анықтау т.б.) алған мәліметтерге сүйену” сынды әрекеттер негізінде танымдық ұғымдардың ара-салмағын сұрыптады. Адам болмысын халықтық құндылықтармен, олардың дәстүрлі қалыптасуымен, әлеуметтік-мәдени дамуымен сабақтастырған тілшілер бұл бірліктердің дүниеге келу ерекшелігін „атамзаманнан келе жатқан ұзын сонар дәстүр” деп анықтады. Сөйтіп, оларды „...ұзақ дәуірдің, халық болып жаралғаннан бергі дүниетанымының, өзін қоршаған тамаша табиғаттың түр-түсін меңгеруінің және оларды өз тілінде қалыптастыруының нәтижесіне” [146; 26-б.] жатқызды. Мысалы, „Түр-түстердің тілдегі көрінісі” атты ғылыми зерттеуде кемпірқосақ түстерінің анықталу өзгешелігі этнотанымдық сипаттама негізінде сұрыпталып көрсетілді. Әр халықтың „өзінше жорып, өзінше түсіндіруімен” әрі „соған сәйкес оған ат қойып, айдар тағуымен” [146; 28-б.] айқындалған бұл құбылыс түрлі аңыздарға арқау болғандықтан, атаулар арасындағы „жалпы ұқсастықтар” белгілі бір ұғымдардың қайталануы арқылы дәйектелді. Айталық, „кемпір”, „аспан”, „көпір”, „белбеу”, „желі”, „қосақ” ...[146; 29-б.]. Соның арқасында ғалымдар түр-түс семантикасын „этнолингвистикалық мәні зор мәселелерге” жатқыза отырып, „эстетикалық талғам-таным”, „ұлттық психология”, „салт-сана, әдет-ғұрып” секілді тіркестерді тілтанымның ұлттық өзгешелігін айғақтауға бағыштады. Олар тіл арқылы жадыға сақталып, „ұрпақтан ұрпаққа мұра” болар „түр-түс әлемі жайындағы” түсініктерді халықтың салт-санасымен, қабылдау болмысымен байланыстыру негізінде дүниеге келген символдық және бейнелеуіш мағыналардың қалыптасу, даму жолдарын түсіндірді, сол себепті „идеал” мәселесін де „түр-түске қойылатын талаптардың бірі” [146; 132-б.],-деп қарастырды. „Ұлттық дәстүрді” танымдық әрекеттің ажырамас бөлшегі ретінде бағалаған зерттеушілер „сұлу бейнені” сомдайтын түстерді де „контрасты” үш түрге жіктеп айқындады, мәселен, „ақ маңдай, ақша бет, ақ тамақ, ақ саусақ, ақ дидар,...қара көз, қара қас, қара шаш,...қызыл ерін, қызыл рең т.б.” [146; 133-б.].

„Сөз байлығын ғылыми тұрғыдан зерттегенде, халық санасында, салт-дәстүрінде, ауыз әдебиетінде сақталған информацияның барлығы сабақтастық жүйемен игерілуі қажет. Тек сонда ғана халықтың болмыс-тіршілігінің, мәдениетінің құпия сырлары толық, жан-жақты ашылады” [147; 36-б.] делінгендей, тілтанымның халықтық негіздерін айқындау, оның түптамырын құрайтын ұлттық-мәдени белгілерді саралау тілдік зерттеулердің жаңа көкжиектерін дәйектеуге ғана емес, этникалық қалыптасудың түп тамырын жүйелеуге, ұлттық болмыстың өлшем бірліктерін таразылауға көмектесері анық. Тіл мен таным мәселелерін ұлттық психология деңгейінде сабақтастыру қоршаған әлемнің адам санасына әсер етер табиғатын жалпыадамзаттық және жеке халықтық құндылықтармен түсіндіруге мүмкіндік беретіндіктен, „бейнелі қабылдау”, „әлемнің суретін жасау” ұғымдарының астарында „ғалам бейнесінің вербальдық сипаты” [102; 11-б.] айрықша өзектелері де сөзсіз. Осыған орай, тілші Н.Н.Аитова „Ғаламның тілдік бейнесінің идиоэтникалық сипатын ашу үшін рухани мазмұн болмысын, нақты тілде бекітілген ғаламға ерекше ұжымдық көзқарасты, алғашқы атаудың қисынды байланысын тану қажет” [102; 12-б.],-деп есептейді, сол себепті ол „тілдік мазмұндағы шындықты...этникалық таныммен көру керектігін” атайды. Демек, А.Исламның пікіріне жүгінер болсақ, „дүниенің тілдік суреті дегеніміз тілде көрініс тапқан жалпы ұлт өкілдеріне ортақ ұжымдық ұлттық мәдени тәжірибе негізінде жиналған білім жүйесі” [103; 13-б.].

Қорыта келгенде, қазақ тілтанымының халықтық негіздерінің қалыптасып дамуы төмендегідей фактілермен ерекшеленеді:

1. алғашқы этнолингвистикалық зерттеулердің мақсаты тілдің танымдық қызметіне өзгеше мән беру, олардың ұрпақ тірбиесінде алар орнын айқындау болып табылды;

2. тілдік бірліктер тек құрылымдық негізде ғана емес, идеялық, рухани қабылдаудың көзі ретінде танылып сұрыпталды;

3. тіл мен ойлаудың байланысы арқылы ұлттық танымға, халықтық қабылдауға мән берілді;

4. тарихи танымның негізінде сөз этимонын айқындау, оның уәжді себебін дәйектеу қажеттілігі пайда болды;

5. ұлттық рух, ұлттық әлем, ұлттық таным ұғымдарын өзектеу мүмкіндігінің тілдік амалдар арқылы ғана жүзеге асатындығы дәлелденіп, жаңа лингвистикалық ізденістерге жол ашылды, сөйтіп, «әлемнің тілдік бейнесін» сұрыптау керектігіне ден қойылды.

Демек, «Тіліміздің қалыптасу дәуірі тіл иесі – халықтың тарихи жолы қоғамның күрделі әлеуметтік ситуациясына да байланысты. Қиын-қыстау ағымға төтеп беріп өрістеген тілдің де өзіне хас заң-қағидалары айқын болды. Қыпшақ тілдерімен ауыс-күйіс қатынаста бола тұрып өз алдына отау тіккен қазақ тілінің өзіндік бағыт-бағдары, өзіндік өркендеу жолдары болды» [14; 73-б.],- деп ғалым І.Кеңесбаев атап өткендей, қазақ тіл біліміндегі тілтаным ғылымының халықтық негіздерін уәждеп түсіндіретін ұғымдарға ұлттық сана, ұлттық бейне, этнос тілі, тіл әлемі мен этнос болмысы, ғаламның тілдік бейнесі, ұлттық қабылдау, халықтық дәстүр мен дүниетаным, халықтық сана, этностық таным және т.б. осы секілді мәселелер жатқызылатындықтан, тілтаным теориясының халықтық сипаты деп әлемнің тілдік бейнесін этникалық құндылықтармен тоғыстыра айғақтайтын танымдық ережелер мен анықтамалар жиынтығы аталады.

5. Тілтаным теориясының мәдени негіздері

Лингвистикалық мәдениеттану бағыты тіл білімінің пәнаралық байланысын айқындайтын салалардың бірі болып табылады, оның зерттеу нысанын тіл мен мәдениет арақатынасы құрайды. Тілші Ж.А.Манкеева «Тіл мен мәдениеттің байланысы тіл білімінің қазіргі лингвомәдениеттану саласында ерекше мәнге ие. Бұл екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған тілдік деректер ұлт мәдениетін немесе ұлт тарихын, халықтың қоғамдық өмірін бейнелеп қана қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші ретінде де танылады» [141; 90-б.],- деп көрсеткендей, тілді мәдени өркендеудің, ұлттық қалыптасудың құралы деп қарастыру лингвистикалық зерттеулердің шеңберін кеңейтуге, олардың экстратанымдық функцияларын анықтауға, адам тіршілігінің сан қилы қырларын саралауға мүмкіндік береді, сондықтан лингвомәдени ізденістер адамзат атаулының жалпы нормаларын ұлттық дәстүр, этнопсихологиялық әдет-ғұрып ұғымдарымен ұштастыра талдаудың тың амалдарын ұсынуға көмектеседі. Мәдениеттің тілдері бір-біріне ұқсай бермейді. Мәдениеттің пәлсапалық негіздерін зерттеген М.С.Каган оған «көптілді, полиглотты» құбылыс деп анықтама берген [147]. Оның себебін автор мәдениеттің табиғи болмысынан, алуан түрлі хабарлар мен мәліметтерді сабақтастырған ерекшелігінен іздеді. Осыған орай, ғалымдар тіл мен мәдениет арақатынасын бүтін мен бөлшектің қарым-қатынасы деп таныған, олар, бір жағынан тіл мәдениеттің құрамды бөлігі әрі қаруы бола алады, екінші жағынан, ол өзіндік дербестігі бар құрал ретінде де таныла алады, оған дәстүрлі лингвистика мәселелері, атап айтқанда, тілдің құрылымдық жүйесі, таңбалық сипаты т.б. дәлел деген тұжырым жасады. К.Леви-Строс та тілді мәдениеттің жемісі, маңызды бөлшегі әрі өмір сүру шарты деп атаған, өйткені тілдің мәдени-этникалық сипаты тек тілдік бірліктер арқылы танылып келеді. Демек, тілді әлемді бейнелеуші көрсеткіш ретінде ғана емес, ұлттық дүниені танытушы құрал есебінде қабылдаған орынды, яғни Р.Сыздық анықтағандай, «Тіл мәдениеті» - кең ұғымды білдіретін термин. Бұл – күнделікті тіл тәжірибесінің ең қажетті тұсы. Тіл мәдениеті дегенімізге сөздерді дұрыс қолданудан, ауызша сөйлегенде қазақ тілінің табиғи дыбыс заңдылықтарын сақтап, құлаққа жағымды етіп айта білуден бастап, қатесіз сауатты жазуға дейінгі сан түрлі міндеттер жатады» [148;11-б.]. Сонымен қатар, екі құбылыстың ажырамас бірлігі мен бірін-бірі толықтырар мүмкіндігі танымдық процестің жан-жақты және жүйелі түрде жүзеге асуын да қамтамасыз етеді. Тек тілдік семантика негізінде сипатталатын «әлемнің бейнесі» оның бар қырларын толығымен қамти алмайды, яғни оның қабілетін заттар мен құбылыстарды атаумен, алуан түрлі белгілеріне орай жіктеп талдаумен шектемей, аясын кеңейту үшін «әлемнің тілдік бейнесі» болмыс туралы мәліметтерді жинақтаған эмпирикалық ілімдермен толығу керек, сонда ғана тіл мен мәдениет кеңістік арқылы тоғыса, ұлттық-мәдени танымның негізін құрай алады. Тілдің мәдени дамуды қамтамасыз ететін, оның кодтарын қалыптастыратын өзгешелігін ескеру негізінде қоршаған әлемді тек бүтіндей сол қалпында ғана емес, әр танымға сәйкес бөлшектенген қабылдаулар мен тұжырымдар арқылы түсіну мүмкіндігі туындайды. Белгілі бір тілдің иесі екінші жағынан сол мәдениеттің өкілі болып табылатындықтан, тіл рухани өркендеудің көрсеткіші, мәдени дамудың айнасы, ұлттық ойлаудың өзіндік шарттарын айғақтайтын құралы деп танылып келеді.

«Мәдениет» ұғымының аясында алуан түрлі мәселелерді қарастыра отырып, ғалымдар олардың орталық нүктесі, тоғысар негізі ретінде адамның өмір сүру ерекшелігін, қалыптасу, даму әрекетін сұрыптады. Айталық, мәдениет дегеніміз – адамзат өмірін ұйымдастырып, дамытатын арнайы тәсілдер жиынтығы; қоғамның дамуын сипаттайтын тарихи деңгей; белгілі-бір адам әрекетінің қалыптасу негіздері; ұлттар мен этностардың тарихи дәуірлеуінің сипаттамасы; қоғамдық, этикалық нормалардың даму деңгейі және т.б. болып табылса, лингвистикалық мәдениеттанудың зерттеу нысанын адам санасына әсер етер тарихи шарттар мен оларды айқындау тәсілдері құрайды. Бұл кезде сана әрекетін белгілі бір тарихи ортаға бағыттау дәстүрлі де құнды құрылымдар мен қатысымдық бірліктер арқылы жүзеге асады, сол себепті мәдениеттің негізі де әрекет, білім, сана секілді элементтер арқылы айғақталады. Адам арнайы құндылықтар әлемінен нәр ала қатысымдық құрылымдарды қолдана отырып қана, қоршаған ортаны қабылдау және ол туралы білім жинақтау қабілеттеріне ие болады. Демек, таным арқылы адам белгілі бір тарихи-мәдени ұстанымдарға негізделген шынайы өмірге араласуға мүмкіндік алады. Мәдениет тілін меңгере отырып, кез келген адам сол аксиологиялық жүйенің ғана емес, этномәдени қоғамдастықтың да мүшесіне айналады, өйткені ғалым Ә.Қайдар атап өткендей, «Мәдениет» жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым» [36; 13-б.]. Олай болса, тілтанымның мәдени шартталған мәселелері қатарында Н.Г.Алефиренко:

1. адамның өмір сүру ерекшелігіне, демек оны өзге нормалар мен дәстүрлерге бағынған жұрттан бөліп тұратын негіздеріне мән беру;

2. қоғамдық өмірді реттеп отыратын, сақтайтын және дамытатын тәсілдерді жүйелеу;

3. қоғамда өмір сүру әрекетіне және әлеуметтік ерекшелігіне орай сұрыпталатын тұлғаларды адамзат әлемінің құрамды бөлшегі деп қарау [149; 190-б.] сияқты проблемаларға назар аударады.

Аталған мәселелерді лингвистикалық тұрғыдан дәйектеу тілтанымның қоғамдық әрі мәдени құрылымдарын анықтауға негіз бола алады, өйткені танымның өзі екі жақты процесс болып табылады. Оның бір жағында әлемдік танымдық әрекеттер жатса, екінші бөлігі этномәдени қабылдау арқылы жүзеге асатын үлгілер мен олардың шынайы болмысқа қатысы арқылы сұрыпталады, сол себепті танымдық әрекеттер де универсалды әрі ерекше механизмдердің жұмыс істеу ұстанымдарына негізделеді, ал олардың қарама-қайшылығы лингвистикалық мәдениеттанудың жүйесі мен құралдарын дамытуға, оларды уақыт талабына сай жаңартып отыруға мүмкіндік береді. Ғалым Н.Хомский универсалды құрылғылардың қызметін бақылаушы, айқындаушы және түсіндіруші, ал ерекше құрылғылардың функциясын дамытушы деп сипаттай отырып, әлемді қабылдау екі жақты функциялардың көмегіне сүйену арқылы жүзеге асады деп есептеді [150; 256-б.]. Кейін бұл тұжырым дамытылып, танымдық кеңістікті қалыптастырушы универсалды және ерекше белгілер сабақтастығы лингвомәдениеттің құрылымдық әрі мағыналық даму үлгісі деп танылды: біріншісі нақты білімдер мен құнды ұғымдар қоймасы деп аталса, екіншісіне дамытушы, толықтырушы, жетілдіруші қызметтер жүктелді [149; 199-б.].

Тілтанымның мәдени негіздері халық санасында орныққан тарихи-мәдени тәжірибені жаңа танымдық көкжиектермен байланыстыру арқылы және оның құндылықтар кеңістігін жетілдіру негізінде дамитыны сөзсіз. «...әр тіл - өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастыққа сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, мәдениет» [141; 90-б.] болып табылатындықтан, тілдің мәдени негіздері ұлттың тарихымен, салт-санасымен, танымымен тығыз байланыста дамитындықтан, халық игілігін құрайтын маңызды жүйелердің әрқайсысы тілтанымдық мұраның қалыптасуына өзінше әсер етіп қана қоймайды, сонымен қатар оның тұтасқан бейнесін жасауға көмектеседі. Бұл ретте танымдық әрекеттің негізі білім арқылы көрініс табады. Алғашқылар қатарында білімнің лингвомәдени маңыздылығын атап көрсеткен неміс ғалымы В.фон Гумбольдт «білімнің әдет-ғұрып пен дәстүр, мәдениет негізінде адамзаттың тұлғалық болмысында реттелетініне» мән берген болатын [151; 73-б.]. Білім әр түрлі тарихи кезеңдердің талабына сай әр алуан мазмұнға ие болатындықтан, оны шындықпен бір деп қарастыруға болмайды. Осы орайда, ғалым В.Лекторский мәдени білімнің қалыптасуын жүйелейтін адам әрекетінің 3 түріне тоқталады:

• сыртқы тәжірибелік әрекет;

• тану негіздері;

• қарым-қатынас жасау ерекшеліктері [152; 117-б.].

Демек, білім мәдениеттің құрамды бөлігі бола тұра, этномәдени қалыптасудың басты құралы болып та қызмет атқара алады, себебі білім арқылы халықтық құндылықтар жадыда сақталып қана қоймайды, заман талабына сай жаңғырып, ұрпақтан ұрпаққа сарқылмас қазына ретінде жеткізіліп отырылады. Нәтижесінде таным негізін айқындайтын, жаңа құбылыстарды салыстыра қабылдауға мүмкіндік беретін когнитивті қор қалыптасады. Когнитивистердің айтуына қарағанда, лингвистикалық мәдениеттанудың танымдық жүйесі де, біріншіден, білім арқылы халықтың тарихи-мәдени тәжірибесін жаңа танымдық амалдармен сабақтастыруға негізделсе, екіншіден, құндылықтар әлемінің танымдық бағдарын кеңейтуден басталады [149; 199-б.], яғни танымдық тіл білімінің мәдени негіздері адамзат болмысының мәдени табиғатын, нормаларын танып білуге бағытталады. Олай болса, адамның ақыл-парасатымен, сезімімен ұштасатын таным әр тұлғадан әлемде болып жатқан оқиғалардан хабардар болуды, оларды дұрыс түсінуді және адамның ішкі болмысын жақсы тани білуді талап етеді. Танып-білу нәтижесінде адам қоғамның құндылықтарына, нормаларына сәйкес әрекет етуді көздейді. Ол үшін қоғам мүшесі жалпы адамзат тәжірибесінде қалыптасқан ұғым-түсініктерді тұжырымдай отырып, оларды белгілі бір ұқсастықтары мен жалпылық сипаттары бойынша топтауға тырысады. Осыдан танымның концептуалды және категориалды үдерістері қатарласа әрі бір-біріне байланыса дамиды.

Мәдениет халықтық таным мен антропологиялық ұстанымның өзегін құрайтындықтан және ол «әрбір этносқа тән белгілі бір табиғи-әлеуметтік ортаға сәйкес қалыптасатын құбылыс» [36] болғандықтан әрі «...өмір-тіршілік салты да, ортақ тіл, ортақ дүниетаным, ортақ психология т.т. – осының бәрін біз этнос мәдениетінен таба алатындықтан», оның этникалық болмысына қарай екі түрлі ерекшелікті атауға болады:

1) этникалық мәдениет;

2) ұлттық мәдениет.

Этникалық мәдениет ұлттық мәдениеттің негізін құрайтын көне қабаттардың бірі деп танылады, сондықтан оған тұрмыс-салт, дә〔түр, ғұрып, ауыз әдебиеті үлгілері т.б. жатады. Ғалым Ә.Қайдар «Этномәдениет - өркениеттің дамуына тән ерекшеліктердің бірі» [54; 141-б.],- деп тұжырымдады. «Мәдениет» - ауқымы кең, мазмұны терең ұғым. Оған этникалық қауымның болмысына, өмір-салтына тән барша рухани және материалдық құндылықтары жатады. Әрбір ұлт мәдениеті өз бастауын сол ұлттың этникалық іргетасы болып қаланған көне ру-тайпаларының қалыптасу қайнарларынан алып, біртіндеп ұрпақтан-ұрпаққа рухани мұра болып жалғасатын құндылықтарынан қалыптасады...» деген пікірді ұстана отырып, тілші этнолингвистика көлемінде этникалық мәдениеттің негізін құрайтын элементтерге зер салады, олардың әрқайсысын халықтың дамуын айқындайтын тұрақты көрсеткіштер ретінде қарастырады. Ұлттық мәдениетке келсек, этникалық мәдениеттің негізінде қалыптасатынына қарамастан, ол жазу мен білім жүйелеріне қатысты сұрыпталып, қоғамның әлеуметтік-саяси әрі технологиялық дамуында, әдебиеті мен өнерінде, пәлсапасы мен ғылымында көрініс табатындықтан, ғалымдар бұл ұғымды «белгілі бір елде, мемлекетте тіршілік ететін адамдардың рухани өмірін сипаттайтын символдар, наным-сенімдер, құндылықтар, өзін-өзі ұстау нормалары сынды ерекшеліктерден құралған күрделі құрылым» [153; 5-б.] деп сипаттайды. Олар халықтық және ұлттық мәдениеттердің арақатынасын қарама-қайшылыққа негізделген қатынастар тұрғысынан анықтай отырып, «этникалық мәдениет халықтық тілдің, өнерге негіз болар көріністер мен бейнелердің қайнар көзі болатындықтан, консервативті қалыпты ұстананып, өзгерістерге ұшырай қоймайды, ал ұлттық мәдениет, керісінше, өзге мәдениеттермен тығыз қарым-қатынаста даму салдарынан өз бастауын да сол байланыстардан алатындықтан, үздіксіз толығу, өзгеру арқылы қалыптасады. Нәтижесінде біріншісі өз даралығын сақтауға ұмтылса, екіншісі жалпыға ортақ мәдени тұтастықты дамытуға бағытталады» деген көзқарасты ұстанады. Демек, этникалық сана мен мәдениет негіздерін айқындайтын өзгешеліктер адамның туа бітетін қасиеттерімен қатар арнайы бір ортада не қоғамда қалыптасатын белгілері мен ұстанымдары арқылы жетіліп отыратындықтан, мәдени дамудың басты алғышарттары қатарында тілдік қатынас қағидаттарының аталуы заңдылық деп танылады. Тілдің қалыптасып дамуы адам қоғамымен тығыз байланысты, сондықтан тілдік фактілердің тарихи тұрғыдан зерттелуі саяси-әлеуметтік, ұлттық-мәдени алғышарттарға зер салудан басталады. Кез келген ұғымды қалыптастыратын орта мен этникалық қауымдастықтар екенін ескерсек, адам санасында туындайтын алуан түрлі мағыналық бірліктер, бір жағынан, қоғамдық даму мен өзгеру үрдістерін танытса, екінші жағынан, этнопсихологиялық өзгешелікті көрсетері анық. Тіл ғылымы зерделеудің жалпы және жеке заңдылықтарын өзара байланыстырып, өзге ғылыми ұстанымдармен бірлесе келе ғана маңызды тұжырымдар жасай алатындықтан, оның барлық салалары әрі ішкі күрделі құрылымдық байланыстың, әрі функционалды-прагматикалық қолданыстың жемісі болып табылады.

Қазақ тіл білімінде алғаш рет мәдени нормалар мен олардың танымдық сипаты кең көлемде М.Балақаев зерттеулерінен бастау ала талданған. Тіл табиғатын, оның қоғамда атқарар қызметін жан-жақты зерделеген тілші «айналадағы объективті болмысты» [33; 5-б.] «адам ойының заңдылықтарымен» [33; 6-б.] байланыстыра отырып, маңызды лингвистикалық проблемалар қатарында адамзат тілінің мәдени дамумен астарласу ерекшеліктеріне, оның «халықтың парасатты ой елегімен» ұштасу ұстанымдарына, «тілдік талғамды» нығайту амалдарына, ұлттық тілдің әлеуметтік мәртебесін көтеру қажеттіліктеріне ерекше көңіл бөлді. Сол арқылы «мәдениетті адамға» қойылатын негізгі талаптарды «тіл мәдениетінен», оның «жоғары болуынан» [33; 10-б.] бастау керек деп есептеді. Бұл дамудың негізгі өзегі ретінде автор тек ішкі тілдік потенциалды ғана емес, сыртқы дамытушы факторларды да ескерген жөн деген тұжырымды ұстанды. Осыған орай, ғалым «Тіл мәдениеті халқымыздың жалпы мәдениетімен астарлас дамуға тиісті болатындықтан, бұл ғылым саласы алдымен тіл мәдениетінің дәрежесін арттыруды, тілдің қатынас құралдық қызметін жоғары жетілдіру үшін оның күнделікті өмірлік мәселелерін ғылыми тұрғыдан дұрыс шешіп, жөн сілтеуді көздейді» [33; 30-б.],- дей отырып, тіл мәдениетінің танымдық негізін «тілдің халықтық қасиетімен» байланыстыру керектігін және ол үшін «ана тілінің байлықтарын талғам елегінен өткізу» қажеттігін дәйектеп көрсетті. Сөйтіп, зерттеуші адамның дүниетанымын, қоршаған ортаны қабылдау өзгешелігін қалыптастыратын әрі жеке тұлғалардың ақыл-ойын жүйелі дамытуға мүмкіндік беретін басты құрал ретінде тілді жоғары бағалай келе, «тіл мәдениетінің мектебін» «көркем әдебиет» [33; 41-б.] туындыларынан бастаған дұрыс деп атап өтті, сол себепті «мәдени өрлеудің көзін» де М.Балақаев «әдеби мұрадан» [33; 17-б.] іздеді. Сөз өнерінің танымдық, талғамдық күшін пір тұтқан ғалым халықтың шешендік сөз саптау үлгілерін, образ жасау тәсілдерін, өзін қоршаған болмысты жырға қосу амалдарын халықтық өркендеудің тарихи кезеңдерімен ұштастырды, оның айғақтаушы өзегі деп таныды. «Ел жұрттың тағдыры найзаның ұшымен де, сөздің күшімен де шешілетін кезеңдерде халық тілі өнерін «өнер алды – қызыл тіл» деп түсінген. Сондықтан ұшқыр сөзділік, тапқырлық, шешендік қазақ елінің табиғи ерекшелігінің бірі» [38; 61-б.] деген авторлық тұжырым да адамның «танымын, ақыл-ойын, тіл жұмсау әрекетін» [38; 76-б.] қатысымдық тұлғаларды дамытушы алғышарт тұрғысынан қарастырудан туындады. Оны автор «актив» және «пассив қордың» [33; 6-б.] көмегімен айғақтады. Нәтижесінде «Тілдік талғамы нашар адамның тіл мәдениеті де төмен болады» [38; 12-б.] деген қағиданы ұстанған ғалым жастарға қояр талаптарын да ой сергектігінен, білім-мәдениеттен, тілге, әдебиетке қояр ықыласынан өрбітті [33; 39-б.]. «Эстетикалық әсер» мәселелері де ғалым зерттеулерінде адамның болмыс-бітімін сомдайтын және сөйлеу мәдениетінде көрініс табатын өзгешеліктермен сипатталды, сондықтан М.Балақаев тіл мен таным ұғымдарына мәдениет ұстанымдарын шебер үйлестіре отырып, жоғары адамдық құндылықтарды сөз табиғатымен, оның көпшілікке әсер етер құдіретімен түсіндірді. «Сөзді» ғалым барша мәдени-эстетикалық, танымдық, әлеуметтік әрі психологиялық арналардың бастауы деп танумен қатар, оны «ой өрнегінің мағыналы бөлшегі» [38; 120-б.] ретінде еңбектеріне арқау етті, сол себепті «Адамның мінез-құлқында, жүріс-тұрысында, өзгелермен қарым-қатынасында ұстамдылық, байсалдылық, сыпайыгершілік болудың бәрі, айналып келгенде, оның эстетикалық талғамына негізделеді. Сондай жақсылықтың белгісі – адамның өзгелерге тіл қату, сөйлесу мәдениеті» [38; 65-б.],- деп атап көрсетті. Демек, талғам мен таным ұғымдарын сабақтастырған М.Балақаев адамның тіл мәдениеті көрген-білгенін, сезген-қабылдағанын саралай келе, «Тіл мәдениетінің басты талабының бірі – тілдің халықтық қасиетін дамыту, ана тілінің байлықтарын талғам елегінен өткізіп молынан әдеби тілге енгізу» екенін дәйектеді.

“Көркем әдебиет стилистикасы – негізінен сөз қолданыс шеберлігін, сөз эстетикасын, сөздердің контекстегі “қылығын” зерттейтін ғылым саласы…Сондықтан функционалдық стильдер мәселелерін сөз ететін ғылым саласы – стилистика ұлттық тіл мәдениеті негізін қалайды” [21; 175-б.] деген тұжырым негізінде тіл білімінің маңызды саласын сөз еткен Р.Сыздық зерттеулеріне зер салсақ, тіл мен мәдениет ұғымдарының бірлігі арқылы сұрыпталатын тілдік проблема көлемінде тілшінің “адамдардың тілді дұрыс қолдануын” қадағалайтын нормалар мен қағидаларға тоқталуы заңды деп есептейміз, өйткені В.Кодухов атап өткендей, «...тіл ұлттық мәдениеттің маңызды қатынас құралы әрі формасы бола тұра, қоғаммен, оның категорияларымен және институттарымен тығыз байланыс құайды» [139; 46]. Ойын нақтылау мақсатында тілші “…бұған білдірмек ойға сөздерді сай етіп дұрыс, дәл таңдай білу, ой мен сөздің құр дәлдігін табу емес, сонымен қатар сөздердің тыңдаушыға әсер ететіндей орынды, көркем варианттарын тауып қолдану жатады” [155; 5-б.] деген пікір айтады. Кейінірек “Сөз құдіретінде” ғалым тіл мәдениетінің жаңа белесін өзектейді, ол “…тіл құралдарын эстетикалық қызметте жұмсау принциптерін айқындау”[21; 176-б.] қажеттілігіне саяды. Осыған сәйкес тілші жазушы қауымның ұлттық әдеби тілдің қалыптасуына тигізер әсерін нақтылай отырып, олардың “сөз мәдениетінің” дамуына қосар өзіндік үлесін талдап көрсетеді. Сөздің қолданылу аясын, атқарар қызметін, барша мүмкіндігін дәйектеу мақсатында ғалым перифраз, поэтизм, окказионализм, символ, парцелляция сынды ұғымдардың ерекшеліктеріне зер салады. Сөйтіп, көркем шығармалар тілін зерттеудің тың принциптерін ұсына келе, Р.Сыздықова стилистика мен сөз мәдениетін әркезде байланыстырып отыру қажеттігін ескертеді. “…өйткені тіл элементтерінің көркем сөзде дұрыс не бұрыс қолдануын анықтау үшін, әуелі сол элементтің қай орында, қандай мақсатта жұмсалып тұрғанын, яғни стильдік жүгінің бар-жоғын білу керек …Сөйтіп, стилистиканың мақсаты…тіл мәдениеті міндеттерімен ұштасады”[21; 178-б.],- деп қорытындылайды ойын зерттеуші.

«...ұлттық мәдениеттің формасы ретінде тіл санамен және ойлаумен тығыз байланысты» [139; 46-б.] болғандықтан, қазақ тіл білімінде кейінгі жылдары жарық көрген зерттеулердің басым көпшілігі тілтанымның мәдени негіздерін айқындауға бағытталған. «Лингвомәдениеттанудың тіл мен мәдениет арақатынасын зерттейтін басқа ғылым салаларынан бір ерекшелігі – оның кез келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени контекстерді тең қарастыруы» [95; 10-б.],- деп анықталғандай, бұл екі ұғымның байланысы маңызды адамзаттық құндылықтарды дүниеге әкеліп қана қоймайды, сонымен қатар олардың кең көлемде қолданыс тауып, орнығуын да қадағалайды, өйткені «лингвомәдениеттануда мәдениеттің рухани жақтары, яғни дүниетаным негіздері, ұлттық болмыс, ұлттық психология, ұлттық рухани моральдық құндылықтар айқындалады» Демек, мәдени өрлеу мен тілтанымдық зерделеудің негізі ретінде «тілдік тұлға құбылысының» қарастырылуы заңды болып табылады. Осы мақсатта А.Ислам, М.Т.Күштаева, С.И.Жапақов сынды зерттеушілердің және т.б. диссертациялық жұмыстары тілдк бірліктердің танымдық негізде линвомәдени сараптамадан өтуін уәждеді. Айталық, А.Ислам бұл мәселеге «Фразеологизмдерге танымдық лингвомәдени сараптама» атты тарауша көлемінде арнайы тоқтала отырып, фрейм, сценарий ұғымдарын «идиомдарды когнитивті бағытта зерттеудің» ретінде қарастырды. Бұл ретте автор түркілер мен монғолдарда қасиетті деп есептелетін әрі тотемдік мағынаға ие жылан сөзіне, оның ассоциация түзейтін келбетіне, образды танымдық түсінігіне назар аударды. Нәтижесінде ғалым тіл мен мәдениетті «қандай да болмасын ұлттың ұлт болып айқындалуының бірден-бір белгісі» [103; 45-б.] деп таныды. Ал М.Т.Күштаеваның зерттеуі материалдық мәдениеттің рухани мәдениетке ұласуын «қоғамдық сананың жаңа сапаға көтерілуімен» айқындайтын ізденістер жігін құрады. «Қазақ халқының материалдық-шаруашылық мәдениетіне енетін тары шаруашылығының тарихы ерте кезеңдермен байланысып жатқандықтан, халық өмірінде тарымен қатысты этномәдени сипаттардың да өзіндік белгілері тілде көрініс тапқаны байқалады» [107; 23-б.] деп есептеген тілші тары концептісіне когнитивтік талдау жасай отырып, оны мәдени тұрғыдан екіге бөліп жүйеледі: біріншіден, «тарыдан жасалған тағам түрлері атауларының этномәдени мазмұны» тұрғысынан; екіншіден, «тары шаруашылығына қатысты әдет-ғұрыптар мен әр түрлі ырым атауларының этномәдени мазмұнын» ескере келе. Соның арқасында автор «тары» концептісін «ақиқат өмірдің ұжымға тән тілдік бейнесі» ретінде жоғары бағалаумен қатар, оның лексема-семалық элементтерінің санада бейнелену сипатын басшылыққа ала отырып, тілдік таңба табиғатын затдерек, ойдерек және реңдерек ұғымдарымен ұштастыра анықтады әрі оларды «лингвомәдени тілдік таңбаны қолданушы мен қабылдаушы» тұлғалардың аялық білімі тұрғысынан «әлеуметтік мәнділік» деңгейінде өзектеді.

«Тіл – мәдениеттің бір көрінісі...Кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, кумулятивтік қызметі арқылы көрінетіні, ұрпақтан ұрпаққа жеткізілетіні белгілі...мәдени лексика – ұлттық рух пен талғам негізінде ұлттық тұрмыс пен шаруашылық ерекшелігіне сай технологиялық процесс нәтижесінде өз мәні мен атқаратын қызметіне сай сөзтудырушы модельдер арқылы жасалатын лексика – семантикалық категория ретінде материалдық өндіріс пен мәдени туындылар атаулары» [154; 287-б.], - деп тұжырымдайды ғалым Ж.Манкееева. Осыған орай, тіл арқылы көрініс табатын мәдени нормалардың танымдық ерекшеліктерін сөз еткенде, ұлттық болмыс, халықтық тұрмыс-тіршілік, этникалық құндылықтар, этика-эстетика қалыптары сынды ұғымдарға зер салған дұрыс. Тіл мәдениетінің кең арнасына құйылатын бірліктердің кез келгені осы түсініктерден бастау ала, оның қалыптасқан заңдылықтарынан нәр ала дамиды.Тілші Г.Смағұлова «Ұлт мәдениетінің қай түрін алсаңыз да, онда сол ұлттың бүкіл таным болмысы мен тұрмыс, тіршілік суреті сақталған» [65; 3- б.],-дей отырып, қоршаған дүние құбылыстарының ортақтығына қарамастан, адамзат қауымына тән «рухани құндылық, рухани мәдениет пен байлық» секілді мәселелердің әр түрлі қатынаста дамитындығын ескертеді. Автор тұрақты тіркестер табиғатын да сол «ұлттық мәдени өмірдің» ажырамас бөлшегі деп таниды. Қос тағанды фразеологизмдердің мағыналық сипатын, құрамындағы бірліктердің танымдық сәйкестігін зерделеген С.Сатенова да лингвомәдени құралдардың дамуын дәстүрлі қабылдаудың жемісі, қоғамдық өсудің көрсеткіші, жаңа танымның жалғасы ретінде пайымдап түсіндіреді, сондықтан ол «...әрбір жаңа орын, мекен, жол торабы, көш бойы тамашаланатын табиғат көріністері – осының барлығы адамның психикасына, логикасына, ойлау қабілетіне, демек, сана-сезіміне ерекше әсер етеді» [64;13-б.] деген көзқарасты дамыта келе, адамның образ жасау қабілетін де оның қоршаған дүниеге көз тастай сезінер болмысынан өрбітеді. Демек, тілтанымның мәдени негіздері де объективті шындықтың субъективті түрде пайымдалуынан бастау алады, ал оның ғылыми негізде жүйеленуін тілтанымдық дедукция мен индукция ұстанымдары дәйектейді, яғни мәдени нормалар тек қабылдау нәтижесін құрамайды, олар, тілші А.Алдашева атап өткендей, «жеке адамның [социум], халықтың өз ұлттық-этникалық ерекшеліктері арқылы айнала дүниеге реакция жасауынан, оны өз ұлттық мінез-құлқы, пайымы, шұғылданатын кәсібі арқылы танып білуінен, алған таным-пайымдауын бағалауынан» [85; 16-б.] туындайды. Ономастикалық концептілерді когнитивті негізде жан-жақты талдап көрсеткен Б.М.Тілеубердиев мәдени танымның бұл өзгешеліктерін «этномәдени ментальді кеңістік», «этнотілдік ұлттық сана» ұғымдарын анықтауға арқау етті, сол арқылы ономастикалық концептілердің лингвомәдени ортада атқарар қызметін кумулятивтік, трансляциялық [кейінгі ұрпақтың тілдік санасына жеткізетін құрал ретінде жалғастырушы қызмет – автордың өзі], коммуникативтік негізде жіктеп көрсетті.

Қорыта келгенде, мәдени таным, моральдық құндылықтар, этномәдени кеңістік, ұлттық сана, материалдық мәдениет, рухани мәдениет және т.б. осы сынды ұғымдардан жинақталған тілтанымның мәдени негіздері тілдің ішкі және сыртқы мүмкіндіктерін үйлесе ұштастырудың нәтижесін құрайды, сондықтан тілтаным теориясының мәдени негіздері деп тіл мен мәдениет арақатынасын танымдық деректермен дәлелдейтін заңдылықтар мен анықтамалар тізбегін айтамыз.