82. Т. Парсонс тұжырымдамасындағы қоғам ұғымы

Парсонс Талкотт (1902-1979) - белгілі американ әлеуметтанушысы. Парсонс адамдық шындықтың барлық жағын қамтитын теориялық жүйені қалыптастыруға тырысты. Қоғамды сақтау мен тұрақтылық жағдайларын талдады. Кез келген жүйенің сақталуын қамтамасыз ететін негізгі төрт қызметті анықтады: бейімделу, мақсатқа жету, ықпалдасу мен модельді қолдау. "Әлеуметтік стратификация теориясына талдамалы көзқарас" атты еңбегінде қоғам туралы функционалдық ұғымды теориялық тұрғыдан негіздей бастайдыӘлеуметтік жүйе деңгейінде бейімделу функциясын - экономикалық бөлік, мақсатқа жету функциясын - саяси, ықпалдасу функциясын - құқықтық институттар мен дәстүр, модельді қолдау функциясын - наным жүйесі, мораль және әлеуметтендіру ұйымдары (отбасы, білім беру институттары, т.б.) қамтамасыз етеді. Парсонс пікірінше, әлеуметтік жүйені талдауда үш деңгей бар: құндылықтар, қалыптасқан заңдар мен ұжымдық ұйымдар.

Парсонс құрылымдық структурализм деген атқа ие болған жалпы соіиологиялық теорияның негізін салушы. Бұл теорияның іргетасы – «әлеуметтік әрекет» тқжырымдамасы болды. Қоғамдық өмір – адамдар (индивидтер) қарым-қатынасының шексіз көптігі мен шырмауы, ал қоғам – адамдардың дәлелді бірлескен әрекет және ол белгілі бір ортада әрекет ететін индивидтерден тұрады. Парсонстың пікірінше, кез келген әлеуметтік құбылысты адам мінез-құлығын (жеке әлеуметтік әрекетін) зерттеу арқ. түсіндіруге болады. Парсонста әлеуметтік әрекеттің субъектісі моральдік индивид болып саналады.

Әлеуметтік әрекеттің белгілі бір құрылымы бар: әрекет етуші тұлға, мақсат, ситуация(жағдай); нормативті бағдар, әрекет затының (басқа тұлғаның) реакциясы.

Осының бәрі индивид неге осылай әрекет еткеніне түсінік беруі тиіс. Ең алдымен, адамның мінез-құлығы адамға қоғамның таңып беретін (міндеттейтін) мәртебелік – ролдік мінез-құлығының мазмұнымен байланысты. Осылайша адам әлеуметтік сахнада «актерге» (әрекет етуші тұлға) айналады.

Адам «актер» ғана емес, шынайы әлеуметтік әрекеттің «архитекторы» да. Өз таңдауын, өз мақсатын ол сол қоғамның мәдениеті (қоғам құндылықтары жүйесі)(қоғамда өмір сүріп, одан еркін болуға – болмайды!) және өз тұлғасының мәдениеті негізінде жасайды. Егер ролден күтілетін нәтиже анық және ол дұрыс орындалатын болса, қоғам тепе-теңдікте болады. Сондықтан әлеуметтік әрекеттердің табыстылығы, яғни күтілетін міндеттердің дұрыс орындалуы әрекетке сай құралдар мен әдістерді дұрыс таңдай бөлуге байл (позитивті көз жеткізу, негативті мәжбүрлеу, эгоистік компромисс).

Бірақ қоғам өз мүшелерінің ілеуметтік ролді орындауға мәжбүр ету, ролдік ауытқулар болған жағдайда оны түзетіп отыруы керек.

Парсонстың жалпы социологиялық теориясында құрылымдық талдау мәселесі маңызды орын алады. Бұл жерде ол әлеуметтік жүйені (құрылымды) қызмет ету тұрғысынан ғана емес, даму тұрғысынан да қарауды ұсынады. Бұл үшін ол тең дәрежелі және интеграция идеяларына, «тәртіп», «әрекет», «құрылым», «талап» түсініктеріне назар аударады (ғалым оны «айнымалылар» деп атайды, бұл эмпирикалық социология темині, ұғымы).

Парсонс әлеуметтік жүйесінің үлгісі

Функция	Жүйе салалары	Әлеуметтік институттар	Норма-ролдерді орындаушылар
1) Бейімделу	Экономика	Зауыттар, банктер, дүкендер	Кәсіпкер - жұмысшы
2)Мақсат бағдары	Саясат	Партиялар, қозғалыстар	Функционер – қатарындағы мүше
3)Интеграция бақылау	Әлеуметтік аппарат институттары	Мемлекеттік	Шенеуік – азамат
4)Мінез-құлық үлгісіне қолдау көрсету	Әлеуметтену	Отбасы, мектеп, дін	Оқытушы – оқушы

Парсонс төрт негізгі қызмет ететін мәселені көрсетеді.

1. Тиімді ұйымдастыру және материалдық, адами, мәдени ресурстарды бөлу мәселесі. Бұл функционалды талаптар бейімделу мәселесі ретінде белгілі: өмір сүру үшін жүйе ішкі жағдайларға да, сондай-ақ сыртқы өзгерістерге де бейімделуі керек.

Бұл функцияға экономика сәйкес келеді: қоғам мүшелері өмір сүре алатындай белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға қажетті материалдық өнімдерді жеткізеді және бөледі.

Көрсетілген жүйе салаларына бейімделу процестерін реттейтін зауыттар, банктер, дүкендер және т.б сияқты әлеуметтік институттар сәйкес келеді.

Соңында қатынастар шеңберінде орындалатын норма-ролдер, кәсіпкер-жұмысшы, тұтынушы және т.б.

2. Негізгі мақсаттарды анықтау және оған жетуге қолдау көрсету процесі мәселесі. Бұл функцияға саясат және саяси ұйымдар – партиялар, қозғалыстар және т.б сәйкес келеді. Олар мақсат қояды және функционерлер арқ. қоғам мүшелерін осы мақсатқа жұмыс істеуге ынталандырып саяси әрекеттермен айналысады.

3. Интеграция мәселесі – тұрақтылықты, бірлік, ынтымақтастықты сақтау. Бұл функцияны жалпы нормалар мен құндылықтарды, белгілер жиынтығы мен жалпы мәдениетті құру және оған қолдау көрсету жолымен әлеуметтік бақылау институттары жасайды. Адамдардың мінез-құлқына қоғамның әдейі әсер етуі арнайы ұйымдар – мемлекеттік аппарат пен заңды институционалды құралдар арқ. жүзеге асырылады, олар теңдіктің бұзылуы мен жүйені қайта өндіруді талаптану және мәжбүрлеу формалары арқ. табысты жүргізуге мүмкіндік береді.

4. Мінез құлық үлгісіне қолдау көрсету, қайраткерлердің өздерінен талап етілетін әлеуметтік ролдерін орындау кезіндегі дәлелдемелері мен жеке тұлғалар дәлелдемелері жүйесіндегі жасырын шиеленістерді жою (латент мәселесі) мәселелері. Берілген тәртіпті сақтау үшін әлеуметтік жүйе адамдардың өз дербестігін алуына және сонымен бірге берілген қоғамдағы норма-ролдерді игеруіне, бұл нормаға бағыну қажеттілігін дамыту үшін әлеуметтендіру процесі мен механизмін жасауы керек.

Парсонстың «бәрін қамтитын» және «әмбебап» теориясы адамдардың өзара байланысы әлемін түсіндіріп бере алмады және «жалпыға ортақ жарылқаушы қоғамға» жол көрсете алмады. Айналада, барлық жерде аймақтық соғыстар, экологиялық апаттар, көпшілік мәдениетіне қысымшылық көрсету сияқты катаклизмалар өршіді. Парсонс теориясына шағымдар жасала бастады:ол көрсеткен функциялар бойынша бәрін түсіндіру мүмкін емес, әлеуметтік әрекеттердің (мінез-құлықтың) барлық түрін «әлеуметтік жүйелер» логикалық құрылымына жатқызуға болмады. Ғылыми мінез-құлыққа жатқызуға болмайтын кейбір әрекет түрлері де бар. Ғылымның жұмысында кейбір қажетті процедуралардан басқа интуиция мен қиял қолданылады. Бұл шығармашылық жұмыс «Х факторы» (белгісіздік) бар қоғамның өзі сияқты оқиғаның барысын күні бұрын болжай алмайды. Сондықтан күрделі әлеуметтік әрекеттерді басқаруды қатал бағдарлама негізінде жүргізуге болмайды.