Gіstoryiya belaruskay knіgі

гаспадаркі выпусціла 260 выданняў, у якіх асвятляліся разнастайныя кірункі дзейнасці таварыства: арганізацыйныя пытанні сельскай і лясной гаспадаркі, жывёлагадоўлі, конегадоўлі, вінакурэння, садаводства, агародніцтва, пчалярства. Таварыства спрыяла развіццю і ўкараненню навуковых метадаў гаспадарання, друкуючы асобнымі выданнямі навуковыя даклады, якія чыталіся на пасяджэннях. Таварыствы сельскай гаспадаркі былі створаны ў Віцебску, Магілёве, Мсціславе і іншых гарадах. Для іх таксама характэрна актыўная выда-

Увыдавецкай дзейнасці Таварыства мінскіх Иурачоў

(1867–1914) можна вызначыць тры асноўныя кірункіК: выданне афіцыйнай, навукова-папулярнай і навуковайУ літаратуры. Рэгулярныя выданні таварыства абагульняліГ вынікі медыка-тапаграфічнага і санітарна-статыстычнагаБ апісання гарадоў і мястэчак Мінскай губерні. У таварыстве праводзіліся чытанні навуковых дакладаў урачоўЙ , якія потым друкаваліся асобнымі выданнямі.

Праводзілі навукова-асветнуюИработу і распаўсюджвалі медыцынскія веды таварыствыРўрачоў у Магілёве, Віцебску, Гродне, якія сістэматычнаОвыдавалі свае справаздачы, пратаколы, працы, а таксама кнігі, прысвечаныя асноўным кірункам іх дзейнасці. Т

У1909–1912 ггИ. Віцебская вучоная архіўная камісія

(гістарычнае таварыстваЗ Віцебскай губерні, створанае па ініцыятыве Е. Р. Раманава, А. П. Сапунова, В. С. Арсеньева) выпусціла каляО40 кніг – працы, тры выпускі “ПолоцкоВитебскойПстарины”, каталогі музея і архіва і іншыя матэрыялыЕ краязнаўчага характару.

Рэпертуар кніжнай прадукцыі. У ХІХ – пачатку ХХ ст.

кнігавыданне ў Беларусі было прадстаўлена не менш чым у 40 гарадах і мястэчках. Найбольш актыўнымі кнігавыдавецкімі цэнтрамі ў межах сучаснай Рэспублікі Беларусь былі Мінск (улічваючы выданні на розных мовах – 3125 назваў), Магілёў (1319 – на рускай мове), Віцебск (1007 – на рускай мове), Гродна (586 – на рускай мове). Усяго ж у зводным каталогу “Кніга Беларусі, 1517–1917” улічана 6536 назваў на рускай і 579 на беларускай мовах, выдадзеных у ХІХ –

пачатку ХХ ст. Да гэтага часу застаецца адкрытым пытанне поўнага ўліку і складання рэпертуару кніг Беларусі на іншыхвецкая дзейнасць.

131

мовах (польскай, лацінскай, яўрэйскай і інш.). Толькі мінскія выданні адпаведнага перыяду ўлічаны на сёння найбольш дакладна. Аднак можна зрабіць выснову, што ў 1795–1917 гг. у межах сучаснай Беларусі было надрукавана не менш за 7500 кніжных выданняў на рускай, польскай, лацінскай, яўрэйскай, беларускай і іншых мовах.

Асноўнай мовай выданняў у першай палове ХІХ ст. у Беларусі была польская. Пасля ўвядзення забароны на польскамоўны друк з 1864 г. пачынае дамінаваць руская мова. Беларускамоўная прадукцыя ад агульнай колькасці выданняў 1795–1917 гг. складала каля 7%.

Выданні свецкага зместу складалі каля 85%, для іх была
		И
характэрна краязнаўчая накіраванасць. Найбольшая тэматыч-
	К
ная група ў выдавецкім рэпертуары – грамадска-палітычная
У
літаратура: 38,5% ад агульнай колькасці выданняў. Сярод
Г
грамадска-палітычнай тэматыкі было шмат выданняў па гіс-
торыі і археалогіі, этнаграфіі і фальклоруБ. Вялікую групу

выданняў складала літаратура па праблемах адміністрацый-
	И
нага кіравання. На другім месцы Йў кніжным рэпертуары
Р
выдавецтваў Беларусі была рэлігійная літаратура – 15,5%
О
(у XVIII ст. яна складала палову ўсіх выданняў). Гэта былі ў

большасці сваёй матэрыялы па гісторыі царквы, узаемаадносінах каталіцызму і праваслаўя, агіяграфіі, гамілетыцы.

На трэцім месцы былі выданні сельскагаспадарчай тэматыкі
Т
па праблемах жывёлагадоўлі, земляробства, паляводства,
И
лесаводства, агародніцтва, пчалаводства, аховы раслін і інш.
Наступнай тэматычнайЗ	групай былі медыцынскія выданні,

якія выдавалісяПОў асноўным урачамі-практыкамі. Мала было выданняўЕпа мастацтве, тэхніцы, прамысловай хіміі, будаўнічай справе, філасофіі, логіцы, этыцы.

РУ вызначаны перыяд сфарміраваліся такія віды выданняў, як афіцыйная, навуковая, прыкладная, навучальная, навуко- ва-папулярная, даведачная, літаратурна-мастацкая, намеціліся тэндэнцыі да фарміравання масава-палітычнай, нарматыў- на-вытворчай і інфармацыйнай літаратуры.

132

Глава 6

БЕЛАРУСКАЯ КНІГА

ЎПЕРЫЯД САВЕЦКАЙ УЛАДЫ

6.1.Выдавецкая справа ў 1917–1921 гг.

1917–1920-я гг. прынеслі значныя змены як у грамадскапалітычнае, адміністратыўнае становішча Беларусі, так і ў кні-

гавыдавецкую палітыку, структуру кнігавыдавецтваў. Пер-
		И
шая сусветная вайна, а пазней і рэвалюцыйныя падзеі ў лю-
	К
тым і кастрычніку 1917 г. узмацнілі нацыянальны рух за
У
аднаўленне дзяржаўнасці і сталі асноўнай характэрнай рысай
Г
дадзенага часу ў Беларусі. З пашырэннем рэвалюцыйнага
руху актывізуецца і дзейнасць дзяржаўныхБ, палітычных і

грамадскіх інстытутаў, якія імкнуліся ўплываць на розныя
	И
катэгорыі грамадства. Як адзначаюцьЙдаследчыкі, у Беларусі
Р
палітычная плынь была нават шырэйшая, чым у Расіі, што
О

спрыяла развіццю разнастайных перыядычных выданняў,

якія з’яўляліся асноўным сродкам умацавання ідэалагічных пазіцый адпаведных палітычныхТ партый (меншавікоў, эсэраў, бундаўцаў, кадэтаў,Инацыянал-дэмакратаў, бальшавікоў і інш.).

Адначасова Зтэрыторыя Беларусі была зонай расійскагерманскіх баявых дзеянняў Першай сусветнай вайны. На ўсёй працягласціОвялізнага фронту ваеннымі арганізоўваліся нацыянальныяП камітэты і аб’яднанні, у дзейнасці якіх таксамаЕважная роля адводзілася выдавецкай справе. Асабліва шырокае распаўсюджанне атрымліваюць у гэты час ваенныя газетыР.

Тэрыторыя Беларусі неаднаразова пераходзіць з рук у рукі немцаў, бальшавікоў, палякаў, становячыся зонай акупацыі тых ці іншых. Адпаведна ў Беларусі мае месца ў гэты час і развіццё акупацыйнага і падпольнага друку.

У выдавецкай галіне ў першыя гады пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Беларусі склалася своеасаблівая сітуацыя, калі адначасова існавалі як старыя выдавецкія прадпрыемствы (у тым ліку прыватныя), так ўзнікалі і савецкія партыйныя выдавецтвы, асноўнай задачай якіх было наладжванне друку

133

агітацыйна-прапагандысцкай, марксісцкай літаратуры і бальшавіцкіх газет. Акрамя бальшавітызацыі народных мас, ставілася задача ажыццяўлення шэрагу мерапрыемстваў, накіраваных на барацьбу супраць іншага, небальшавіцкага друку. Ужо ў перыяд з кастрычніка 1917 г. па люты 1918 г. бальшавікам удалося ажыццявіць некаторыя мерапрыемствы, накіраваныя на рэалізацыю дэкрэтаў Савецкай улады па рэарганізацыі выдавецкай справы. Аднымі з першых крокаў у гэтым кірунку стала закрыццё выданняў і друкарняў іншых

палітычных партый. Так, у сярэдзіне лістапада была закрыта
		И
газета мінскага камітэта эсэраў “Социал-революционер”,
	К
пазней – газеты “Минская жизнь”, “Минская искра”, а так-
У
сама прыватная друкарня Усьмана ў Мінску. Загадам Ваенна-
Г

рэвалюцыйнага камітэта Заходняга фронту ад 16 лістапада 1917 г. над друкарнямі прызначаўся камісар, а на друк аб’яў

была ўведзена дзяржаўная манаполія. Наступныя крокі
бальшавікоў былі звязаны з нацыяналізацыяйБ	друкарскіх

прадпрыемстваў, першым з іх стала ў снежні 1917 г. Мінская
	И	была пера-
губернская друкарня, якая пасля нацыяналізацыіЙ
Р
дадзена Савету Народных Камісараў (СНК) Паўночна-За-
О
ходняй вобласці і фронту. У пачатку лютага 1918 г. СНК

Паўночна-Заходняй вобласці і фронту прыняў дэкрэт аб на-

Асноўны рэпертуар кнігавыдавецкай прадукцыі складалі

цыяналізацыі кніжных і газетных кіёскаў, прыватных кантор
па продажы друкаванай прадукцыі.
	Т
У жніўні 1917 г. пры Мінскім камітэце РСДРП (б) пачынае
	И
работу выдавецтва “Звезда”, у якім масавымі тыражамі (па
5–10 тысяч) выходзяцьЗ		брашуры і лістоўкі, газета “Звезда”.
О

творы класікаў марксізму, партыйныя дакументы, мастацкая і
масава-палітычнаяП	літаратура. Толькі ў лістападзе – снежні
Р
1917Ег. выдавецтва выпусціла больш за 20 брашур, сярод якіх
значная колькасць	работ У. І. Леніна. У выдавецтве была

заснавана серыя “Бібліятэка пралетарыя”, дзе ў асноўным друкаваліся творы У. І. Леніна. Займалася выдавецтва і распаўсюджаннем палітычнай літаратуры з Масквы і Петраграда.

З 1 лютага 1918 г. пачаў дзейнічаць выдавецкі аддзел Бе-

ларускага нацыянальнага камісарыята (Белнацкам створаны

31 студзеня 1918 г. пры Народным камісарыяце па справах нацыянальнасцей) у Маскве, які заняўся друкам беларус-

134

камоўнай літаратуры. Узначальваў аддзел беларускі пісьменнік Зміцер Жылуновіч (псеўданім – Цішка Гартны), які з’яўляўся першым рэдактарам газеты “Дзянніца” (з 1916 г. – на рускай і з 1917 г. – на беларускай мовах). Выпускаліся кнігі, часопісы, брашуры, лістоўкі, адозвы і пракламацыі, адрасаваныя беларускім сялянам, рабочым і салдатам. Адным з асноўных кірункаў у рабоце Белнацкама былі дыскрэдытацыя БНР і агітацыя за адзінства з рускім народам. Пададдзелы выдавецтва існавалі ў Петраградзе, Смаленску і Віцебску. Найбольш актыўнай была выдавецкая дзейнасць Петраградскага аддзялення, якое выпускала часопісы “Чыр-

воны шлях” (з ліпеня 1918 г. на рускай і беларускай мовах),
		И
“Беларуская крыніца” (у канцы 1918 г. выдадзены чатыры
	К
нумары). Да супрацоўніцтва ў часопісах прыцягваліся ву-
У
чоныя-беларусазнаўцы, беларускія пісьменнікі.
Г
Летам 1918 г., калі бальшавікі адступілі з цэнтральнай
часткі Беларусі, 12 паветаў МагілёўскайБі Віцебскай губер-

няў, дзе заставалася савецкая ўлада, былі далучаны да Сма-
	И
ленскай губерні Расіі і ўтворана так Йзваная Заходняя камуна.
Р
Прыватныя прадпрыемствы на гэтай тэрыторыі былі нацыя-
О
налізаваны, у іх ліку дзве друкарні і склады паперы, стаўшыя

асновай для разгортвання выдавецкай дзейнасці ў Смаленску,

“Звезда”. У гэты часИяноТабмяжоўвала сваю дзейнасць выпускам палітычнайЗлітаратуры (лістовак, адозваў, агітацыйнапрапагандысцкіх брашур, газет), у асноўным на рускай мове. У выдавецтве ў гэты час выходзяць даволі значнымі тыра-

куды было перамешчана з Мінска таксама і выдавецтва

жамі творы дзеячаў Камуністычнай партыі А. Мяснікова,
О
В. Кнорына і інш. Сакратар Паўночна-Заходняга абласнога
камітэтаКПР	(б) В. Кнорын лічыў, што “белорусы не явля-
ютсяЕнацией и что те этнографические особенности, которые
их отделяют от остальных русских, должны быть изжиты”
Р

(Звезда, 1918, 6 окт.). Таму і змагаліся кіраўнікі Заходняй вобласці яшчэ і супраць Белнацкама, які шырока выкарыстоўваў у выдавецкай дзейнасці беларускую мову, ліквідаваўшы аддзелы Белнацкама ў Смаленску і Віцебску.

На тэрыторыі Беларусі, акупіраванай германскімі войскамі (з сакавіка 1918 г.), амаль на год усталяваліся новыя парадкі. Хоць акупацыйная адміністрацыя і падтрымлівала развіццё беларускага школьніцтва, культурнае жыццё, выдавецкую

135

дзейнасць на беларускай мове (яшчэ з 1915–1916 г. у Вільні), аднак не праяўляла зацікаўленасці ў справе беларускай дзяржаўнасці, лічыла Беларусь часткай Расіі. Тым не менш 25 сакавіка 1918 г. у Мінску было абвешчана аб стварэнні незалежнай дзяржавы – Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР). Дэкрэты савецкай улады былі адменены, рабіліся спробы будаўніцтва вольнай Беларусі, якія адбываліся ў складаных палітычных умовах.

Важнай сферай практычнай дзейнасці ўлад БНР былі школьная справа і культура. Міністрам асветы БНР стаў Вацлаў Іваноўскі. У Мінску быў адноўлены Педагагічны

інстытут, ішла праца па падрыхтоўцы адкрыцця беларускага
		И
ўніверсітэта, разгортвалася сетка школьных і культурна-
	К
асветных устаноў. Беларуская мова ўпершыню стала дзяр-
У
жаўнай. Пры Народным сакратарыяце асветы было
Г
арганізавана бюро па апрацоўцы школьных падручнікаў, а
таксама створана таварыства “ПрасветаБ”, якое занялося іх

выданнем. Пад кантролем Народнага сакратарыята асветы ў
	И
Беларусі выходзіла 14 беларускіх газетЙі часопісаў. Акрамя
Р
дзяржаўных выдавецтваў, якімі з’яўляліся выдавецтвы
О
Народнага сакратарыята асветы, Міністэрства міжнародных

спраў БНР, у гэты час працавалі прыватныя і грамадскія

Выдавецтва ВацлаваИТЛастоўскага (усе ў Вільні), друкарні Неваха НахумаваЗ, Якава Грынблата (у Мінску); выдавецтвы “Вольная Беларусь” (Мінск); Беларускае выдавецкае таварыства, “Гоман”, Беларускае культурна-асветнае таварыства

выдавецтвы і друкарні: Выдавецтва Барыса Клецкіна,

“Бацькаўшчына” (усе ў Вільні) і інш. Большасць з іх пасля
О
заканчэння ваенных дзеянняў прадоўжылі дзейнасць у Літве,
Латвіі, ЗаходняйП	Беларусі. Вядомы 247 выданняў на бела-
рускайЕмове 1917–1923 гг., якія былі імі выпушчаны.
У пачатаку 1919 г. у Беларусі са зменай германскай улады
Р

на савецкую адбываюцца змены не толькі ў назве краіны, але і перакровайванне яе тэрыторыі: 1 студзеня Беларусь абвешчана Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікай (ССРБ), урад якой узначаліў З. Жылуновіч, а ўжо 28 лютага аб’яўлена аб утварэнні Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Літвы і Беларусі – Літбел ССР, урад якой узначаліў В. МіцкявічусКапсукас. Як адзначыў Я. Свярдлоў на пасяджэнні ЦБ КП (б) Б 2 лютага 1919 г., галоўнымі матывамі гэтага аб’яднання былі

136

пагроза вайны з Польшчай, а таксама неабходнасць “засцерагчы гэтыя рэспублікі ад магчымага праяўлення ў іх нацыя- нальна-шавіністычных імкненняў”.

За кароткі тэрмін існавання ў Літбеле адзначаецца значная ўвага, якая надавалася кампартыяй і ўрадам кніжнай справе. Быў створаны першы апарат кіравання і савецкага кантролю паліграфічнымі прадпрыемствамі – Камісарыят над друкарнямі, асноўнымі задачамі якога былі ўлік усіх паліграфічных прадпрыемстваў і папяровых запасаў, нагляд за дзейнасцю друкарняў. Па прапанове выканкама Мінскага Савета ўсе друкарні сталіцы былі перададзены калегіі Савета гарадской

гаспадаркі. Пазней была ажыццёўлена нацыяналізацыя ўсіх
		И
друкарняў Мінска. Планавалася арганізацыя папяровай вы-
	К
творчасці. Як пісала газета “Звезда” (1919, 15 сакавіка),
У
“<...> Минск может стать солидным издательским центром,
Г
который будет обслуживать не только Литву и Белоруссию,
но также и центральную Россию. ИзданныеБнами книги, жур-

налы и газеты, безусловно, смогут завоевать себе столичный
					И
рынок...”. Цэнтральнае бюро КамітэтаЙКП (б) Б прыступіла
нават да выдання				Р
		навуковай хрэстаматыі па філасофіі
марксізму.			О
4–6 сакавіка 1919		г. на аб’яднаўчым з’ездзе КП Літвы
		Т
і Беларусі былі зацверджаны цэнтральныя органы друку. Так,
	И

да мая 1919 г. на тэрыторыі Беларусі дзейнічала Мінскае губернскае агенцтва Цэнтрадруку, а ў маі яно было рэарга-

нізавана ў агенцтва пры Цэнтральным выканаўчым камітэце
О	– у літаратурна-выдавецкі аддзел Нар-
(ЦВК) Літбел, пазнейЗ

камасветы Літбела. Пры ЦВК Літбела была склікана і першая
нарада працаўнікоў камуністычнага друку.
У гэтыПчас найбольш актыўнай выдавецкай дзейнасцю
Р
вызначаласяЕ	партыйнае выдавецтва “Звезда”, якое было пе-
раўтворана	ў Выдавецтва ЦК КП (б) Літбел. Выдаваліся

таксама шэсць газет: “Звезда”, “Młot” (на польскай мове), “Бедняк”, “Ды камуністышэ Шціммэ”, “Дэр Штэрн” (на яўрэйскай мове), “Камуністас” (на літоўскай мове). Большасць выдавецкай прадукцыі складалі лістоўкі і адозвы на рускай, беларускай, літоўскай і польскай мовах.

Асобныя беларускія кнігі ў 1919–1920 гг. былі выдадзены ў Маскве, Вільні, Мінску, Кіеве, Берліне, Оршы, Магілёве і іншых гарадах.

137

Для распаўсюджання і агітацыйна-прапагандысцкай дзейнасці Мінскае губагенцтва Цэнтрадруку арганізавала “літаратурны вагон для чырвонаармейцаў Заходняга фронту”. Калектывы агітцягнікоў прымалі таксама ўдзел у выданні газет, бюлетэняў, распаўсюджвалі літаратуру.

Як адзначаюць даследчыкі, створаная рэдакцыйная калегія Наркамасветы Літбел, якая планавала шырокую праграму выдавецкай дзейнасці (вучэбнай, вучэбна-метадычнай, літа- ратурна-мастацкай і нават энцыклапедыі па сельскай гаспа-

дарцы) на рускай, беларускай і яўрэйскай мовах, не змагла

да” Я. Купалы, “Апошняга спаткання” У. ГалубкаКі чатырохИ падручнікаў для пачатковых беларускіх школ. УАдной з прычын магло быць, як сведчыла газета “ВаршавскоеГ Слово” (1920, 2 мая), «...преследование [у Літбеле. – Л.Д.] всего белорусского. Белорусское национальное движение было объяв-

ажыццявіць амаль нічога, акрамя выпуску “Раскіданага гняз-

лено “буржуазным предрассудком”, в белорусскихБ школах был введен русский язык, все белорусское – книгоизда-

	тельство, курсы, театр, хор – было национализировано и
	очень скоро сведено на нет».			Й
			И
	Такое становішча ў хуткім часе змянілася ў сувязі з на-
		О		войск. 21 красавіка была
	ступленнем вясной 1919 г. польскіхР
	Т
	захоплена Вільня – сталіца Літбел і абвешчана адозва Юзафа
	И

Пілсудскага “Да жыхароў Вялікага Княства Літоўскага”, якая

падавалася як імкненне палякаў аднавіць гістарычную федэрацыю ПольшчыЗз Літвой і Беларуссю. Яшчэ на адзін год мянялася палітычнаяО сітуацыя на тэрыторыі Беларусі, якая апынуласяПўжо пад польскай акупацыяй.

У Мінску па даручэнні Савета Абароны Літбел была арганізаванаЕпадпольная друкарня, абсталяваная адной друкарскайРмашынай (“Бастонкай”), касамі з польскім і рускім шрыфтамі, яна займалася друкаваннем лістовак і зваротаў на рускай, польскай і беларускай мовах, выпускала часопіс “Факел коммунизма”. Асноўная маса прапагандысцкай літаратуры, якая друкавалася выдавецтвам ЦК КП (б) Літбел у Смаленску і Маскве, а таксама іншыя выданні з цэнтра Расіі перапраўляліся ў акупіраваныя раёны. У прыфрантавой паласе (Рэчыца, Полацк, Рагачоў, Крупкі, Мазыр) ствараліся спецыяльныя пункты для перапраўкі літаратуры. У Бабруйску, Дзвінску, Мінску былі абсталяваны памяшканні пад склады літаратуры.

138

Перамога Войска Польскага на тэрыторыі Беларусі ў 1919 г. спрыяла ажыўленню польскага культурнага жыцця ў краі. Аднак хуткабежныя палітычныя змены ў большасці сваёй неспрыяльна адбіваліся на дзейнасці мясцовых выдавецтваў і асабліва перыядычных выданняў, тэрмін выпуску якіх быў у большасці кароткачасовым. У 1919 г. аднаўляюцца і ствараюцца новыя ўстановы і таварыствы, набывае шырокае распаўсюджанне польская культурна-асветніцкая дзейнасць. Значнае месца адводзіцца кніжнай справе, асабліва распаў-

сюджанню польскай кнігі і перыёдыкі праз бібліятэкі, чы-

тальні і кнігарні. У 1919 г. узнікла Суполка публічнай

бібліятэкі польскай чытальні ў Мінску, дзейнічалі Тава-
		И
рыства падтрымкі перыёдыкі і чытання, Польская суполка
	К
выдаўцоў, якая заснавала ўласную Польскую друкарню і зай-
У
малася выпускам польскамоўных падручнікаў. Некаторыя
Г
мясцовыя палякі падтрымлівалі беларускі палітычны і куль-
турна-асветніцкі рух. Адначасова на БеларусіБўзмацняюцца і

паланізацыйныя тэндэнцыі, зачыняюцца беларускія культур-
		И
на-асветныя ўстановы і арганізацыіЙ, церпіць ганенні бела-
рускае друкаванае слова.	Р
	О
Летам 1920 г. у Беларусі зноў усталёўваецца савецкая

ўлада. 31 ліпеня 1920 г. у Мінску была прынята “Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэс-

склад ІІ Рэчы Паспалітай, усходняя заставалася ў складзе

публікі Беларусь” (ССРБ). Аднак пасля контрнаступлення
	Т
палякаў большая частка рэспублікі апынулася пад уладай
	И
Польшчы. У выніку па Рыжскім пакце ад 18.03.1921 г.
Беларусь была падзеленаЗ		на тры часткі: заходняя ўвайшла ў
О

Е
РСФСР, а шэсць паветаў Мінскай губерні ў цэнтральнай
частцы склаліП	тэрыторыю БССР.
Р	6.2. Выдавецкая дзейнасць

у БССР і Заходняй Беларусі (1921–1939 гг.)

Змены ў сацыяльна-эканамічным, грамадска-палітычным, культурным жыцці БССР адбіліся на арганізацыйнай структуры кнігавыдавецкай справы, якая будавалася як сістэма дзяржаўнага кнігавыдання. Падчас палітыкі ваеннага камунізму былі ліквідаваны прыватныя выдавецтвы. Выдавецкая справа поўнасцю станавілася партыйнай. У 1921 г. на базе

139

аддзялення Дзяржаўнага выдавецтва РСФСР у Мінску было створана Дзяржаўнае выдавецтва БССР, якое выпускала ўласныя выданні і рэгулявала выдавецкую дзейнасць у рэспубліцы. У 1921 г. яно выдала 196 назваў кніг, брашур, лістовак, плакатаў агульным тыражом 1526 тыс. экз., у іх ліку 13 назваў мастацкай і дзіцячай літаратуры, 7 падручнікаў

і15 вучэбных дапаможнікаў на рускай і беларускай мовах.

Зпачатку 1922 г. у БССР спыняецца бясплатнае распаў-

сюджанне друкаванай прадукцыі (кніг, газет, часопісаў),

а паліграфічныя прадпрыемствы пераводзяцца на гаспадарчы
разлік.			И
		К
У жніўні 1921 г. Беларускае аддзяленне Дзяржаўнага вы-
	У
давецтва РСФСР пад кіраўніцтвам З. Жылуновіча прысту-
	Г

піла да выдання кніг у Берліне. Да мая 1922 г. было надрукавана 10 назваў кніг тыражом ад 7 да 55 тыс. экз. кожная.

Агульны тыраж склаў 138,5 тыс. экз. Большасць выданняў –
беларускамоўныя падручнікі і вучэбныя дапаможнікіБ	: хрэста-

матыя, ілюстраваны	буквар, граматыка, арыфметыка. Былі
выпушчаны таксама	зборнікі апавяданняўЙ	Я. Коласа “Казкі

жыцця” і дзве кнігі Ц. ГартнагаР“ИПесні змагання” і “Сокі цаліны”. Па паліграфічным афармленні берлінскія выданні былі намнога вышэйшай якасці, на добрай паперы. Атрыманая

прадукцыя паспрыяла арганізацыі ў БССР навучання на
	О
роднай мове, а набыты вопыт – удасканаленню выдавецкай
Т
справы ў рэспубліцы.
И
Па меры ажыццяўлення новай эканамічнай палітыкі
ў БССР адзначаеццаЗі працэс вяртання да старых тыпаў выда-

вецкіх прадпрыемстваўПО – прыватных і грамадскіх, а таксама стварэнняЕ кааператыўных. Так, у красавіку 1922 г. было створана першае кааператыўнае выдавецтва “Адраджэнне”

(зРканца 1922 г. – “Савецкая Беларусь”), якое ўзначаліў З. Жылуновіч. Выдавецтва выпускала творы беларускай мастацкай літаратуры, падручнікі, навуковую літаратуру на роднай мове, а таксама агітацыйна-прапагандысцкія матэрыялы. Значную частку выданняў складалі арыгінальныя творы, а таксама падручнікі. Пасля выдання першага зборніка пад назвай “Адраджэнне” выдавецтва было абвінавачана ў следаванні нацыянал-шавінізму, быў узмоцнены партыйны кантроль над ім, зменена назва, а замест часопіса “Адраджэнне” з снежня 1922 г. выдавецтва пачынае выпускаць літаратурна-

140