Gіstoryiya belaruskay knіgі

нага кнігавыдання, яго раздзяржаўлення, арганізацыі дзейнасці выдавецтваў прыватнага характару і структурных змен у выдавецкай сферы. Першыя ліцэнзіі на ажыццяўленне выдавецкай дзейнасці былі выдадзены 22 чэрвеня 1992 г. Усяго за 1992 г. ліцэнзіі атрымалі 240 суб’ектаў прыватнага гаспадарання, а за перыяд з 1992 па 1997 г. ліцэнзаванай выдавецкай дзейнасцю ў Беларусі мелі права займацца 1456 выдаўцоў і выдавецтваў.

Са стратай дзяржаўнай манаполіі на кнігавыданне ўзнікла

рэальная канкурэнцыя паміж выдавецтвамі: 10 дзяржаўным
		И
выдавецтвам, 17 ведамасным выдавецкім арганізацыям прый-
	К
шлося сапернічаць не з адной сотняй прыватных і акцыя-
У
нерных фірм, кампаній, малых прадпрыемстваў, якія актыўна
Г

ўключыліся ў кнігавыдавецкі працэс. Узнікненне недзяржаўных выдавецтваў, заснаваных на розных формах уласнасці,

а таксама атрыманне права на выдавецкую дзейнасць шэра-
гам устаноў (навуковых, вучэбных) і грамадскіхБ	арганізацый

паспрыялі абнаўленню і ажыўленню кніжнай справы Беларусі.
	И
Гэта быў этап актыўнага перавыданняЙнацыянальнай кніж-
Р
най спадчыны, з аднаго боку, а з другога – задавальнення
О
патрэб кніжнага рынку, дзе дзейнічала кан’юнктура масавага

чытацкага попыту. У гэты час у Беларусі колькасць назваў выпушчанай кніжнай прадукцыі ўзрасла больш чым у паў-

давецтваў у 1993 г. у кнігавыданні Беларусі былі дасягнуты

тара раза: з 2432 у 1991 г. да 3809 экзэмпляраў у 1996 г.
	Т
Павялічвалася і доля беларускамоўнага кнігавыдання па наз-
	И
вах – 21,3 %, а 1993 г. даў найвышэйшыя паказчыкі – 26,9%.
Дзякуючы актыўнайЗ		выдавецкай дзейнасці прыватных вы-
О

і самыя высокія паказчыкі па тыражы – гэта 98 млн 351 тыс.
экзэмпляраўП(табл. на с. 198). Адбывалася павелічэнне долі
Р
недзяржаўнагаЕ	кнігавыдання і памяншэнне дзяржаўнага.

Можна адзначыць, што выдавецкая сфера краіны ўжо на першым этапе зведала значнае рэфармаванне. Беларусь стала першай сярод былых рэспублік СССР (апярэдзіўшы Расію і Украіну), дзе была створана рынкавая сістэма ў кнігавыданні і сфарміраваліся два ўмоўна самастойныя патокі выдавецкай прадукцыі – дзяржаўныя і недзяржаўныя.

Першы этап абноўленай сістэмы кнігавыдання прынёс для Беларусі 18 082 назвы кніжнай прадукцыі, тыраж якой склаў 425 млн 740 тыс. экзэмпляраў. Доля дзяржаўнага сектара на

171

дадзеным этапе склала 28% (па назвах) і 40% (па тыражы); недзяржаўнага адпаведна – 30% і 55%. Іншыя арганізацыі з правам выдавецкай дзейнасці выпусцілі 7681 назву (42%) тыражом 21 млн 904 тыс. экзэмпляраў (5 %).

Што да дзяржаўных выдавецтваў, то, як сведчыць аналіз дынамікі выпуску кніг і брашур за 1991–1996 гг., гэта быў даволі складаны перыяд у іх дзейнасці. Штогод адзначаўся спад практычна ўсіх асноўных паказчыкаў: па колькасці назваў – з 1041 у 1991 г. да 523 у 1996 г.; тыражы – з 37, 5 млн у 1991 г. да 11, 4 млн экзэмпляраў у 1996 г. Агульная колькасць супрацоўнікаў амаль усіх дзяржаўных выдавецтваў

таксама скарачалася (у сярэднім амаль у два разы). Некаторая
		И
фінансавая падтрымка кнігавыдання з дзяржбюджэту гаран-
	К
тавала адносную стабільнасць дзяржаўным выдавецтвам.
У
З дзяржаўнага бюджэту ў гэты перыяд датавалася таксама
Г
беларускамоўная літаратура (у памеры 50% сабекошту), да
75% – дзіцячая. У 1996 г. было наладжанаБ100-працэнтнае

фінансаванне літаратуры для камплектавання фондаў пуб-
	И
лічных бібліятэк, а таксама серыі Й“Школьная бібліятэка”.
Р
Таму на вядучых пазіцыях у сектары дзяржаўнага кнігавы-
О

дання былі такія выдавецтвы, як “Народная асвета”, “Мастац-

кая літаратура”, “Навука і тэхніка”, “Вышэйшая школа”, кожнае з якіх мела сваю Тспецыялізацыю і забяспечвала выпуск асноўнай беларускайИвучэбнай, навуковай, навукова-папуляр- най і мастацкайЗлітаратуры.

Выдавецтвам “Народная асвета” былі ў асноўным выдадзены падручнікіО, вучэбна-метадычная, даведачная, навуко- ва-папулярнаяП літаратура для агульнаадукацыйных школ; наглядныяЕ дапаможнікі; кнігі па педагогіцы і псіхалогіі для настаўнікаў, выхавацеляў школ і дашкольных устаноў, бацькоўР, а таксама мастацкая літаратура. Самая вядомая серыя выдавецтва – “Школьная бібліятэка”. У 1991 г. у выдавецтве прыступілі да ажыццяўлення праектаў па факсімільным выданні шэрагу твораў забытай спадчыны культуры Беларусі. Так, серыю “Беларуская мова: гісторыя і сучаснасць” адкрыла “Беларуская граматыка” Б. Тарашкевіча, у 1993 г. выйшаў “Беларуска-расійскі слоўнік” М. Байкова і С. Некрашэвіча (узноўленае выданне 1925 г.).

Асноўным кірункам у дзейнасці выдавецтва “Мастацкая літаратура” было выданне твораў, збораў твораў і выбра-

172

ных твораў выдатных беларускіх пісьменнікаў, аўтараў айчыннай і замежнай літаратуры; кніг па літаратуразнаўстве. Большасць выданняў мастацкай літаратуры выходзіла на беларускай мове ў такіх серыях, як “Бібліятэка беларускай паэзіі” (з 1972 г.), “Бібліятэка замежнай прозы” (з 1983 г.), “Спадчына” (з 1989 г.), “Скарбы сусветнай літаратуры” (з 1989 г.), “Бібліятэка беларускай класікі” (з 1990 г.), “Літаратурныя помнікі Беларусі” (з 1991 г.), “Галасы беларускага замежжа” (з 1994 г.). У пачатку 1990-х гг. выдавецтва актыўна займалася выпускам кніг літаратурна-гістарычнага і гісто- рыка-публіцыстычнага зместу. У 1994 г. упершыню на бела-

рускай мове былі надрукаваны помнікі старажытнабеларус-
			И
кай літаратуры – гэта “Кніга жыцій і хаджэнняў” у серыі
		К
“Літаратурныя помнікі Беларусі”. Сярод найбольш значных
	У
выданняў – 15-томная “Бібліятэка дзіцячай літаратуры наро-
	Г
даў СССР” (1981–1994, Дзяржаўная прэмія еларусі 1996 г.),
факсімільныя выданні М. Багдановіча, Я.БКупалы, Я. Коласа,
М. Танка, Н. Арсенневай і інш.	И
“Навука і тэхніка” ў 1991–1996 ггЙ. выпускала навуковую
Р
і навукова-папулярную літаратуру па філасофіі, гісторыі,
О

эканоміцы, гісторыі дзяржавы і права, мастацтвазнаўстве,

этнаграфіі і фальклоры, філалогіі, тэхніцы; мастацкую літаратуру. Асноўнымі серыяміТвыдавецтва былі “Беларуская народная творчасць”,И“Нашы славутыя землякі”, “Чалавек і асяроддзе”, “НавукаЗ– вытворчасці” і інш. Найбольш значныя выданні выдавецтва – гэта энцыклапедыя “Францыск Скарына і яго часО” (1988); “Гістарычны слоўнік беларускай мовы” (14 Пвыпускаў, 1982–1996); “Этымалагічны слоўнік беларускайЕмовы” (8 тамоў, 1978–1993); “Гісторыя беларускага мастацтва” (6 тамоў, 1987–1994), “Наша Ніва” (факсімільнае выданнеР ), “Музычны тэатр Беларусі” (4 тамы, 1990–1997, Дзяржаўная прэмія Беларусі 1998 г.), поўныя зборы твораў М. Багдановіча, М. Лынькова і інш. Усяго за перыяд дзейнасці выдавецтва выйшла амаль 6 тыс. назваў кніг і брашур тыражом каля 25 млн экзэмпляраў. У 1996 г. выдавецтва спыніла сваю дзейнасць і на яго базе створана новае выда-

вецтва “Беларуская навука”.

Адносна высокую планку тыражу сваіх выданняў утрымлівалі выдавецтвы “Вышэйшая школа” і “Юнацтва”. Асноўны кірунак у выдавецкай дзейнасці выдавецтва “Вышэйшая

173

школа” – гэта выпуск падручнікаў, вучэбна-метадычных і практычных дапаможнікаў па розных галінах, а таксама навуковай, навукова-папулярнай, даведачнай літаратуры для студэнтаў, выкладчыкаў ВНУ, навучэнцаў сярэдніх спецыяльных устаноў; мастацкай літаратуры. Найбольш значнымі выданнямі з’явіліся выданні “Францыск Скарына: беларускі гуманіст, асветнік, першадрукар” (1989), “Откуда есть и пошел букварь” М. Батвінніка (1983) і інш. Кнігі выдавецтва перавыдаваліся ў Балгарыі, Венгрыі, Галандыі, ЗША, Іране, Італіі, Польшчы, Фінляндыі, Японіі, экспартаваліся больш чым у 100 краін свету.

Выдавецтва “Юнацтва”, заснаванае ў Мінску ў студзені
		И
1981 г. на базе рэдакцый выдавецтваў “Мастацкая літарату-
	К
ра” і “Народная асвета”, займалася выданнем літаратурна-
У
мастацкай і навукова-папулярнай літаратуры для дзяцей і
Г
юнацтва на 16 мовах для чытачоў 110 краін. Акрамя “Школь-
най бібліятэкі” выдавецтва было вядомаБтакімі серыямі, як

“Бібліятэка дзіцячай літаратуры народаў СССР” (1983–1994,
	И
Дзяржаўная прэмія Беларусі 1996 г.),Й“Бібліятэка беларускай
Р
дзіцячай літаратуры” (з 1991 г., у 10 тамах), “Бібліятэка за-
О
межнай дзіцячай літаратуры” (з 1992 г., у 30 тамах). Папуляр-

насцю ў чытачоў карысталіся кнігі выдавецтва, выпушчаныя ў серыях “Казка за казкай”, “Бібліятэка прыгод і фантастыкі”,

нансавання якога ў 1995–1996 гг. прынесла “Юнацтву” знач-

“Мая першая кніжка”, “Зрабі сам”, “Знайка”, “Эўрыка”, “Біб-
	Т
ліятэка дзіцячага сада”, “Бібліятэка навукова-пазнавальнай
	И
літаратуры”, “ алаты ключык”, “Бацькаўшчына”. Да 90%
найменняў выдавецтваЗ		з’яўляліся дзяржзаказам, затрымка фі-
О

ныя страты. 1997–2001 гг. адзначаюцца спадам у дзейнасці,
а ў 2002Пг. выйшлі апошнія 13		назваў кніг выдавецтва.
Р
НягледзячыЕ	на складаную	эканамічную	сітуацыю, дзяр-
жаўныя выдавецтвы менавіта ў 1991–1996			гг. пачалі шэраг

выдавецкіх праектаў, якія вызначаліся сваёй грунтоўнасцю і актуальнасцю: “Энцыклапедыя гісторыі Беларусі” (з 1993 г., у 6 тамах), “Беларуская мова” (1994), “Беларуская энцыклапедыя” (з 1996 г., у 18 тамах), выдаўцом якіх выступіла “Бе-

ларуская Энцыклапедыя імя П.Броўкі”. Працягваўся ў гэты час і выпуск распачатага ў 1985 г. названым выдавецтвам шматтомнага серыйнага выдання энцыклапедычнага характару гісторыка-дакументальных хронік раёнаў і гарадоў Бе-

174

ларусі “Памяць”. Да 1998 г. выйшла больш за 20 кніг. Масавымі тыражамі выйшлі зборы твораў і асобныя выданні беларускіх пісьменнікаў.

Перавыданнем твораў беларускіх краязнаўцаў ХІХ ст. занялося выдавецтва “Полымя”. Адным з першых выдавецтва звярнула ўвагу на выданне кніг па гісторыі рэгіёнаў Беларусі: працы З.В. Шыбекі і С.Ф. Шыбека “Мінск. Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада” (1994), М.Я. Нікіфароўскага “Старонкі з нядаўняй мінуўшчыны горада Віцебска” (1995).

У выдавецтве былі заснаваны такія серыі, як “Гарады Бела-
		И
русі”, “Горад і наваколле”, “Горад-пабрацім”, “Нашы славу-
	К
тыя землякі”, “Помнікі беларускага дойлідства”. Асноўную
У
частку рэпертуару выдавецтва складалі навукова-папуляр-
Г

ныя, даведачныя, інфармацыйна-рэкламныя, выданні для вольнага часу краязнаўчай, спартыўнай тэматыкі, літаратура

па ахове здароўя, а таксама календары, падручнікі і кнігі се-
рыі “Школьная бібліятэка”. Карысталася папулярнасцюБ	серыя

“В помощь абитуриенту”. Выходзіла ў выдавецтве і літара-
		И	мастацка-палі-
тура для інвалідаў па зроку. Кнігі вызначалісяЙ
	Р
графічным афармленнем. У 2002 г. былі выпушчаны апошнія
48 назваў кніг.	О

Да перавыдання кніг па гісторыі звярнуліся ў дзяржаўным

лад, была выпушчанаИТ“Кароткая гісторыя Беларусі” В. Ластоўскага (узноўленаеЗ выданне 1910 г.), хаця асноўным кірункам у дзейнасці выдавецтва быў усё ж выпуск вучэбнай, вучэбна-метадычнай, навуковай, навукова-папулярнай і даве-

кніжным выдавецтве “Універсітэцкае”. У 1992 г., напрык-

дачнай літаратуры для ВНУ. Выдавала “Універсітэцкае”
О
таксама міжведамасныя рэспубліканскія зборнікі навуковых
прац, тэматычныяП	зборнікі па беларускай мове і літаратуры.
БылаЕажыццёўлена публікацыя прац па філасофіі, юрыспру-
дэнцыі, медыцыне, псіхалогіі, літаратуразнаўстве і мовазнаў-
Р

стве. Асноўныя серыі выдавецтва “Універсітэцкае” – “Пад знакам вечнасці”, “Повязь вякоў”, “Экалогія душы”, “Універсітэт – школе”, “Са скарбніц беларускай культуры”, “Сучасная беларуская мова”, “Беларускі фальклор у сучасных запісах”, “Славянскія мовы”, “Студэнцкая бібліятэка”, “Незвычайнае ў звычайным” і інш. 2002 г. стаў апошнім у дзейнасці выдавецтва: выпушчана 20 назваў кніг. “Універсітэцкае” ўвайшло ў склад выдавецтва “Вышэйшая школа”.

175

Выдавецтва “Ураджай” з сярэдзіны 1990-х гг. далучылася да дзяржаўнага праекта выдання гісторыка-дакументальных хронік “Памяць”. А з 1998 г. у выдавецтве наладзілі выпуск кніг па гісторыі культуры, мастацтва і архітэктуры, літаратуры, усеагульнай гісторыі. Асноўнай спецыялізацыяй выдавецтва заставаўся выпуск літаратуры для патрэб сельскай гаспадаркі вучэбнага, вучэбна-метадычнага, навуковага, на- вукова-папулярнага і даведачнага характару. Тым не менш у гэты перыяд у выдавецтве была звернута большая ўвага на

І. Куркова (2002). У 2002 г. выйшлі апошнія 36 назваў кніг.
	И	кнігавыдання,
Наогул кніжны рэпертуар дзяржаўнагаЙ
Р
сканцэнтраванага амаль толькі ў сталіцы краіны, у 1991–1996 гг.
О		літаратура па
меў наступныя тэматычныя прыярытэты: 1)

беларусазнаўчую тэматыку, гісторыю развіцця асобных галін сельскай гаспадаркі, сельскагаспадарчай навукі, адукацыі, на

змены ў аграрнай палітыцы, на развіццё розных сістэм пры-
		И
родакарыстання, на гісторыю вёскі і сялянскага побыту,
	К
народныя традыцыі, духоўную спадчыну і ролю выдатных
У
асоб у гістарычных працэсах краіны. Так, аднымі з апошніх і
Г
ўнікальных выдавецкіх праектаў сталі “ еларусь у малюнках
Напалеона Орды” (2001) і “Мінск незнаёмыБ . 1920–1940”

асвеце і педагогіцы; 2) мастацкая літаратура; 3) дзіцячая літаратура. Вядучыя Тпазіцыі па відах выданняў займалі: 1) вучэбныя; 2) літаратурнаИ -мастацкія; 3) навуковыя выданні.

Вызначыць падобнуюЗ карціну ў сектары недзяржаўнага кнігавыдання па адпаведных выдавецкіх прадпрыемствах за 1990–1991 ггО., а таксама па іх тэматыка-відавых характарыстыках намногаП складаней з-за прабелаў у беларускай кніжнай статыстыцыЕ па друку. Аднак нават па тых даных, якія ёсць, сярод лідараў недзяржаўнага кнігавыдання можна вызначыць такіяРмінскія выдавецтвы, як “Эридан” (пачатак дзейнасці з

1990 г.), “Полифакт” (з 1990), “Мет” (з 1991), “Оракул” (з 1991), “Амалфея” (з 1991), “Пикорп” (з 1992), “Сервег” (з 1993), “Сказ” (з 1993). Адной з тэндэнцый у дзейнасці недзяржаўных выдавецкіх структур стала супрацоўніцтва са спецыялізаванымі дзяржаўнымі выдавецтвамі “Вышэйшая школа”, “Мастацкая літаратура”.

У кніжным патоку выданняў недзяржаўных выдавецтваў у 1993–1995 гг. вядучымі галінова-тэматычнымі кірункамі былі 1) літаратура па адукацыі і асвеце, 2) мастацкая (у асноў-

176

ным на рускай мове, што залежала ад кан’юнктуры камерцыйнага рынку), 3) дзіцячая літаратура.

Для задавальнення чытацкага попыту і адначасова атрымання хуткага прыбытку большасць недзяржаўных выдавецкіх прадпрыемстваў і арганізацый з правам выдавецкай дзейнасці сканцэнтравалі ўвагу на выданні дэтэктыўнай, прыгодніцкай і фантастычнай мастацкай літаратуры, а таксама дэсідэнцкай, палітычнай і сацыяльна-эканамічнай, раней недаступнай або забароненай. Так, шматпрофільнае выдавец-

тва “Эридан”, створанае ў Мінску ў кастрычніку 1990 г.,
		И
упершыню на тэрыторыі былога СССР выпусціла творы
	К
І. Бродскага (зборнік вершаў “Назидание”, 1991). Вядомасць і
У
камерцыйны поспех прынесла выдавецтву серыя “Фанто-
Г

крим-экстра”, у якой выйшлі шматтомныя зборы твораў Дж. Чэйза, А. Крысці, Р. Говарда, К. Саймака, Р. Хайнлайна

і іншых сусветных майстроў дэтэктыва і фантастыкі. Карыс-
таліся папулярнасцю і такія серыі, як “ГангстерскийБ	детек-

тив”, “Фантастика, приключения, детектив”. Акрамя таго,
	И	“Фантокрим-
“Эридан” стаў выдаўцом часопіса фантастыкіЙ
Р
MEGA” на рускай мове, штомесячніка “Фантокрим-пресс”
О		“Фантокрим-
(“Невероятный мир”), часопісаў “Кэмпо” і

экспресс”, газет “Фемида”, “Польский рынок” і “Восточный

вецкая кампанія БеларусіИТ, здолеўшая развіць і асвоіць розныя кірункі выдавецкайЗдзейнасці, скіраваныя на задавальненне шырокага попыту масавага чытача і запаўненне дэфіцыту на кніжным рынку не толькі Беларусі, але і Расіі. Усяго выда-

рынок”. Да 1996 г. “Эридан” – вядучая недзяржаўная выда-

вецтва “Эридан” за час сваёй дзейнасці (паводле афіцыйнай
О
статыстыкі) выпусціла 240 назваў кніг і брашур тыражом
23 млн 277Птыс. экзэмпляраў. У 1997–1998 г. выйшла 11 апош-
ніх найменняўЕ	“Эридана”; кампанія спыніла сваю дзейнасць.
У 1991–1996 гг. у сферы новага беларускага недзяржаўнага
Р

кнігавыдання вядомы творча-вытворчы цэнтр на правах малога прадпрыемства “Полифакт”, зарэгістраваны ў снежні 1990 г. Выдавецкая дзейнасць яго была накіравана на выпуск архіўных і рукапісных матэрыялаў; кніг па краязнаўстве і гісторыі помнікаў культуры; мастацкай і публіцыстычнай літаратуры. Шэраг першых выдавецкіх праектаў кампанія ажыццяўляла з часопісамі “Знамя”, “Дружба народов” і інш. Заслужаны аўтарытэт “Полифакту” прынеслі нотна-музыч-

177

ныя выданні, якія выдаваліся ў сярэдзіне 1990-х гг. сумесна з Нацыянальным тэатральна-канцэртным аб’яднаннем “Беларуская капэла” ў серыі “Музыка старажытных сядзіб” (“Музыка сям’і Ельскіх”, 1995). Усяго ў 1990–1996 гг. выдавецтва выпусціла 81 назву кніжнай прадукцыі тыражом 6 млн 768 тыс. экзэмпляраў.

Сярод вядучых недзяржаўных выдавецкіх прадпрыемстваў 1991–1996 гг., якія займаліся выпускам вучэбнай, даведачнай, навукова-папулярнай і мастацкай літаратуры для да-

рослых і дзяцей, – “Пикорп”; “Мет”; “Сервег”; “Белфаксиз-
датгрупп”; “Сказ”; “Оракул” і “Амалфея”.	И
	К

Росквіт недзяржаўнага кнігавыдання і яго ўсплёск у пачатку 1990-х гг. быў выкліканы, з аднаго боку, высокай чытац-

кай запатрабаванасцю перыяду перабудовы, якой спрыялі
дэмакратызацыя грамадства, свабода слова і друкуУ, хваля вы-
Б	інфар-
крыцця, адкрытасці і даступнасці раней забароненайГ
Й

мацыі; з другога – гэта перыяд адносна танных затрат на выдавецкую дзейнасць (на паперу, друк, крэдыты), невысокай канкурэнцыі. Такім чынам, прыИдэфіцыце на запатрабаваную кніжную прадукцыю і шырокім рынку збыту недзяржаў-

У1994 г. была створанаТОБеларуская асацыяцыя кнігавыдаўцоў і кнігараспаўсюджвальнікаўИ (БелАКК), якая разам з выдавецкім таварыствам “Завигар” заснавала газету “Книжный мир” (1997–2002),З што прыйшла на змену газетам “Книга и мы” (1995–1998,О заснавальнік – мінскае гарадское прадпрыемстваП“Белсаюздрук”) і “Кнігарня” (1988–1995, заснавальнік – Міністэрства культуры і друку Рэспублікі Беларусь, СаветЕдырэктараў выдавецтваў, кнігагандлёвая фірма “БелкнігаР”).

З 1994 г. у Мінску па ініцыятыве недзяржаўных кнігавыдаўцоў пачала праводзіцца штогадовая Міжнародная кніжная выстава-кірмаш “Кнігі Беларусі”, адным з арганізатараў якой з’яўляецца буйнейшая ў рэспубліцы кнігагандлёвая недзяржаўная кампанія “Макбел”. З 1994 г. бярэ пачатак рэспубліканскае свята “Дзень беларускага пісьменства і друку” – своеасаблівы штогадовы агляд кнігавыдавецкай дзейнасці Беларусі, дасягненняў беларускай кнігі.

У1995 г. Дзяржкамітэт па справах выдавецтваў, паліграфіі

ікніжнага гандлю быў перайменаваны ў Дзяржаўны камітэтная выдавецкая дзейнасць атрымалаР актыўнае і даволі эфек-тыўнае развіццё.

178

Рэспублікі Беларусь па друку, які здзяйсняў кіраванне і кантроль за кнігавыдавецкай справай у краіне, а таксама нарматворчай працай у гэтай галіне. 13 студзеня 1995 г. Вярхоўным Саветам быў прыняты Закон аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі Рэспублікі Беларусь №3515-ХІІ (дзейнічае і сёння ў рэдакцыях Законаў Рэспублікі Беларусь ад

07.06.1996 № 438-XIII, ад 08.01.1998 № 134-З, ад 09.07.1999 № 285-З, ад 13.12.1999 № 337-З, ад 29.06.2006 № 137-З).

Тым не менш беларускае кнігавыданне, як недзяржаўнае,

так і дзяржаўнае, у 1995–1996 гг. не пазбегла крызіснай сі-
		И
туацыі і рэзкага спаду па ўсіх паказчыках, важнейшымі
	К
прычынамі якіх сталі сацыяльна-эканамічныя – рост цэн на
У
паліграфічныя паслугі і матэрыялы, адсутнасць інвестыцый у
Г

вытворчую сферу, недаступнасць крэдытавання, спад пакупніцкай здольнасці насельніцтва, падатковы ўціск. У 1996 г.

перастала існаваць дзяржаўнае выдавецтва “Навука і тэхні-
ка”, шэраг недзяржаўных выдавецтваў, якіяБвалодалі правам
выдавецкай дзейнасці, рэзка знізілі або перасталі займацца
	И	выдавецкіх
выдавецкай дзейнасцю. Сярод недзяржаўныхЙ
Р
прадпрыемстваў і арганізацый Беларусі ў рэальным выдавец-
О

кім працэсе ўдзельнічала крыху больш за 80 (з 1456), гэта

рускіх прадпрыемстваў, выкарыстоўваючы больш танныя,

былі ў асноўным толькі сталічныя выдавецтвы. Некаторыя з іх выжывалі за коштТарганізацыі сумесных расійска-бела-

чым у Расіі, паліграфічныяЗИ магчымасці Беларусі (Беларускага Дому друку, Мінскай фабрыкі каляровага друку і інш.), як выдавецтва “ОХарвест”, створанае ў 1994 г. Толькі за два гады

рэкордыЕПпа колькасці выдадзенай прадукцыі, якая склала 789

сваёй выдавецкай дзейнасці (1995–1996) яно пабіла ўсе

назваў, і выйшла на другое месца сярод недзяржаўных Р

выдавецтваў па тыражах.

7.2. Кнігавыданне ў 1997–2001 гг.

З 30 мая 1997 г. уступіла ў дзеянне новае “Палажэнне аб парадку выдачы і выкарыстання ліцэнзій на ажыццяўленне выдавецкай дзейнасці”, у адпаведнасці з якім з ліпеня таго ж года пачалася перарэгістрацыя ўсіх выдавецтваў краіны. Да канца 1997 г. перарэгістрацыю прайшло 140 выдаўцоў, у 1998 г. было выдадзена яшчэ 215 ліцэнзій, у 1999 г. – 64,

179

у 2000 г. – 56. І ўжо ў 2001 г. у Беларусі валодалі правам выдавецкай дзейнасці 475 суб’ектаў гаспадарання (дзяржаўных, недзяржаўных, змешанай уласнасці) – гэта ў тры разы меншая колькасць выдавецтваў, чым на першым этапе. Значную долю сярод кнігавыдаўцоў Беларусі складалі разнастайныя міністэрствы, ведамствы, установы (навукі і адукацыі), камітэты і іншыя арганізацыі з правам выдавецкай дзейнасці.

У 1997–2001 гг. у Беларусі было выдадзена 33 098 назваў кніг і брашур тыражом 307 млн 591 тыс. экз. На аднаго жы-

хара краіны ў 2001 г. прыходзілася больш 5 (5,6) выдадзеных
		И
кніг і брашур (у 1996 г. было 6,2). Паменшылася ўдзельная
	К
вага беларускамоўнай кніжнай прадукцыі: у 2001 г. кнігі на
У
беларускай мове склалі па колькасці назваў – 11,1 %; па
Г

тыражы – 11,8 % (для параўнання ў 1996 г. гэта былі адпа-

ведна – 15,7 % і 14,9 %) (гл. табл. на с. 198)Б.

З 2001 г. кіраўніцтва выдавецкай справай стала ажыццяў-

ляць Міністэрства інфармацыі Рэспублікі еларусь. Свое-

асаблівай рысай развіцця кнігавыдання ў Беларусі з’явіўся
	И
актыўны ўплыў на гэты працэс дзяржавыЙ, што выражалася ў
Р
дзяржаўным рэгуляванні рынку кніжнай прадукцыі, а такса-
О

ма ў выпуску сацыяльна значнай літаратуры. Сярод адпавед-

ных дзеянняў дзяржавы вылучаюцца наступныя два кірункі падтрымкі кнігавыданняТ: прамое фінансаванне выпуску асобных сацыяльна значныхИвыданняў (субсідыі для дзяржаўных патрэб) і розныяЗльготы і прэферэнцыі падатковага і іншага характару (ускосная падтрымка). На выпуск літаратуры для дзяржаўныхОпатрэб з дзяржаўнага бюджэту штогод выдзялялася адП1 да 1,5 млн долараў. Найбольш паказальным з’яўляеццаЕфінансаванне доўгатэрміновых выдавецкіх праектаў, такіх як 18-томнай “Беларускай энцыклапедыі” (1996–2004), серыіР“Школьная бібліятэка” (1996–2002, узноўлена ў 2005 г.) і інш. Частка тыражу сацыяльна значнай літаратуры Міністэрствам інфармацыі накіроўвалася бясплатна ў бібліятэкі. Так, за 1996–2003 гг. бібліятэкі атрымалі больш за 300 назваў выданняў агульным тыражом 740 тыс. экзэмпляраў. Дзяржавай фінансаваўся выпуск вучэбнай літаратуры (120–150 назваў штогод), у іх ліку шрыфтам Брайля. На працягу многіх гадоў былі дазволены льготы ў выглядзе вызвалення ад аплаты падаткаў на прыбытак, якімі маглі карыстацца тыя выдавецтвы, якія выпускалі літаратуру на беларускай мове.

180