Gіstoryiya belaruskay knіgі

Дакумент – як доказ, прыняты довад, выпрацаваная норма сёння і зараз можа і ўдзельнічае ва ўпраўленні быццём чалавека, дэтэрмінуе быццё. Кніга ж – як тварэнне быцця, з’ява культуры – існуе ў працэсе зносін, у працэсе чытання, па-за часам і па-за прасторай дзеля тварэння і ўдасканалення быцця, творыць дасканалае быццё і чалавека.

Статычнасць дакумента – гэта толькі яго наяўнасць, фіксацыя выніку, і ў гэтым яго пасіўнасць. Дынаміка кнігі, яе актыўнасць – разнастайная не толькі з’ява, але і бясконцы пра-

цэс. Можна сказаць, што кніга заўсёды ўжо ёсць магчымасць
наступнай ці іншай кнігі, новага тварэння.			И
		К
Ці раскрываюць у поўным аб’ёме знакавасць і семантыч-
	У
насць, як уласцівасці кнігі (у дакументазнаўстве), той агром-
	Г

ністы пласт пісьма і мовы, замацаваных у ёй, якія з’яўляюцца важнейшымі вызначальнікамі і індыкатарамі чалавечай куль-

туры, ствараючымі яе, чалавека, нацыі? Разглядаючы ўласці-
васці кнігі і дакумента, сярод якіх знакавасцьБ		і семан-
тычнасць займаюць адну з галоўных пазіцый, дакумента-
	И	падыходу
знаўцы з прычыны камунікатыўна-інфармацыйнагаЙ
Р
не паглыбляюцца ў ролю і прызначэнне сэнсаў, а кан-
О

цэнтруюць увагу на спосабе перадачы інфармацыі. Уласці-

васці кнігі – знакавасць і семантычнасць – праяўленні культуры, а тая самая кнігаТ– яе важнейшы фактар.

кніга – гэта не ЗтолькіИтэкст, а тэкст – гэта не толькі асобны дакумент ці дакументы, якія складаюць кнігу. Кніга як з’ява і працэс тварэнняОмае дастаткова самастойную сферу – кніж-

Кніга – гэта не толькі і не столькі разнавіднасць дакумента,

ную культуруП, складае і адлюстроўвае ўніверсум культуры, што прадвызначаеЕ выкарыстанне такіх даследчых катэгорый, як, напрыклад, сутнасных – каштоўнасны канцэпт (кніга як універсумР культуры фіксуе каштоўнасці і адначасова сама з’яўляецца каштоўнасцю, пачынаючы з пісьма і мовы), фено-

мен жыццяздольнасці кнігі, пераемнасць (і захаванне пераем-

насці) кніжнай спадчыны, разнастайнасць і адначасова інварыянтнасць кніжнай культуры на яе духоўным, матэрыяльным і мастацкім узроўнях.

Адным з галоўных кірункаў у гэтым працэсе, як і ў прадмеце кніжнай культуры, з’яўляецца аксіялагічная, каштоўнасная складаючая кнігі (кніжнага свету), аснова якой – мова, пісьмо, пісьменства і мастацтва як цэласнасць і як яе

11

спецыфічны патэнцыял, рэалізуемы ў працэсе ўспрымання кнігі, у бясконцых канкрэтызацыях і новых прачытаннях.

Кніга і дакумент павінны захоўваць аўтаномію сваіх аб’ектна-прадметных галін, якія, падобна раўназначным колам Л. Эйлера, будуць толькі перасякацца як у навуцы, так

іў жыцці.

1.2.Узнікненне і развіццё навукі пра кнігу ў Беларусі

Пашырэнне выдавецкага рэпертуару і разнастайнасць навуковых прац, асабліва ў канцы XVIII – пачатку XIX ст.,

садзейнічалі ўзнікненню патрэбнасці ў асэнсаванні ролі кнігі
			И
і кніжнай спадчыны ў жыцці грамадства, фарміраванні асноў
новай навукі – бібліялогіі (кнігазнаўства).		К
	У
Навука пра кнігу, якая пачала складвацца ў ХІХ ст., у роз-
	Г
ных краінах набывала свой характар і спецыфічны вобраз,
аднак – як агульнае – у пачатку свайгоБразвіцця яна цесна

была ўзаемазвязана з развіццём бібліяграфіі і бібліятэказнаў-
	И
ства. Абапіраючыся на асноўныя фактыЙі сведчанні з гісторыі
Р
кнігазнаўчых ведаў, можна адзначыць, што навука пра кнігу
О

ў Беларусі развівалася ў агульнаеўрапейскім рэчышчы. Гэта

асабліва тычыцца вытокаў фарміравання ўласна кнігазнаўства, якое бярэ свой адлікТз пачатку ХІХ ст. і звязана з Віленскім універсітэтамИ, менавіта з дзейнасцю найперш Іаахіма Лялевеля, намеснікаЗ бібліятэкара Публічнай бібліятэкі Віленскага ўніверсітэта (у 1818 г.). У 1826 г. ён выдаў працу “Што такоеОбібліяграфія”, у якой вылучыў навукі пра друкавануюПкнігу, рукапісы, пра бібліятэчную кнігу. У 1839 г. выйшлаЕяго “Гісторыя Літвы і Русі аж да Люблінскай уніі з Польшчай 1569 г.”, дзе вядзецца гаворка пра значэнне старабеларускайР мовы ў ВКЛ, пра беларускіх выдаўцоў Мамонічаў, Заблудаўскую друкарню, Ф. Скарыну, што сведчыла ў першую чаргу аб цікавасці да гісторыі кнігі.

У пачатку XIX ст. Віленскі ўніверсітэт стаў месцам, дзе ўпершыню ў вышэйшай навучальнай установе Расійскай імперыі пачалі чытаць лекцыйны курс кнігазнаўства (у 1828/29 навучальным годзе). Першыя крокі навукі пра кнігу былі пад назвай бібліяграфіі, якая разумелася шырока, як галіна тэарэтычнага, гістарычнага і практычнага апісання кніг, кнігазбораў, рэдкасцей, помнікаў пісьменства. Аўтарам “Працы

12

аб ўсеагульнай бібліяграфіі”, выдадзенай у 1829 г. у “Віленскім дзённіку”, а ў 1830 г. – асобнай кнігай, быў ураджэнец Беларусі Аляксандр Віктар Багаткевіч (нар. у 1795 г., в. Сліжова Вілейскага павета Мінскай губерні – 1832, Вільня). Сёння А. Багаткевіч вядомы як адзін з першых польскіх і літоўскіх кнігазнаўцаў. З яго працай беларускія бібліёграфы звязваюць узнікненне бібліяграфічнай думкі і адукацыі, кнігазнаўцы – навукі пра кнігу ў Беларусі. Эпіграфам да сваёй “Працы...” А. Багаткевіч абраў словы на

грэчаскай мове – “Γράμματα μαθεϊν δεϊ καί μαθόντα νούν

а навучыўшыся, розум мець”, чым падкрэсліваеццаКИважнейшае значэнне кніжных ведаў. Вялікую Уўвагу аўтар адводзіў непасрэдна працам па бібліяграфічнымГ апісанні і вывучэнні кніжнай спадчыны ў розных краінах Еўропы. Айчынным кнігазнаўчым вопытам А. Багаткевіч лічыў поль-

έχειν”, якія можна перакласці так: “Літарам навучыцца трэба,

скі, адначасова разглядаючы расійскія працыБ, адзначаў іх як агульныя крыніцы па гісторыі славянскага пісьменства і

друкарскай справы, зазначаў і ролюИЙВіленскага ўніверсітэта, “краёўцаў” у захаванні рэгіянальнайР спадчыны.

Закрыццё Віленскага ўніверсітэта неспрыяльна адбілася на далейшым развіцці беларускага кнігазнаўства і гісторыі бела-

рускай кнігі. Шэраг распрацовак і даследаванняў па гісторыі
		О
кнігі засталіся ў рукапісах ці былі страчаны (як праца пер-
	Т
И
шага беларускага скарыназнаўцы прафесара Міхаіла Баброў-
скага “Гісторыя славянскіх друкарняў у Літве”).
У канцы XIX – пачатку ХХ ст. з’яўляюцца працы, прысве-
З
чаныя гісторыі беларускай кнігі. Першая сярод іх – Аляк-
сандра ЕльскагаО “Беларуская літаратура і бібліяграфія” –

артыкулЕПу польскай “Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыклапедыіР ” (Варшава, 1892, т. 8), у якім аглядваліся публікацыі з 1517 па 1892 г. Наступная – Яўхіма Карскага “Беларусы” – праца ў трох тамах, выдадзеная ў 1903–1922 гг., стала крыніцай інфармацыі аб выданнях на беларускай мове, надрукаваных на тэрыторыі Беларусі, а таксама па беларусазнаўстве. Важным быў вынік працы гэтых вучоных, асабліва Я. Карскага, як па выяўленні і сістэматызацыі, так і па распрацоўцы прынцыпаў вызначэння і размежавання рускіх, украінскіх, польскіх і беларускіх помнікаў пісьменства і друку, перыядызацыі развіцця беларускага пісьменства.

13

У пачатку ХХ ст. галіну беларускага кнігазнаўства распрацоўвалі краязнаўцы, гісторыкі, філолагі, мастацтвазнаўцы, бібліёграфы. Гісторыя беларускай рукапіснай і друкаванай кнігі, бібліятэчных і архіўных збораў, мастацтва старадрукаў даследавалася Р. Зямкевічам, В. Ластоўскім, У. Пічэтам, А. Шлюбскім, М. Шчакаціхіным і інш. У 1920-я гг. былі створаны такія дзяржаўныя ўстановы, як Белдзяржбібліятэка (1922), Інбелкульт (1922–1929), грамадская арганізацыя Усебеларускае таварыства бібліяфілаў (1927–1929); яны ўзяліся

за асвятленне кнігазнаўчых пытанняў, якія былі мала або
	И
зусім не даследаваны, – гэта навуковае вывучэнне культуры
кнігі, кніжнай справы, мастацтва кнігі.	К

У другой палове 1920-х гг. значнай падзеяй у беларускім кнігазнаўстве стала даследаванне “Чатырохсотлецце беларус-

кага друку. 1525–1925”, падрыхтаванае ІнбелкультамУ	. Бес-
прэцэдэнтнай падзеяй для беларускай кніжнайГкультуры стаў

выхад у 1926 г. у Коўне працы ВацлаваБЛастоўскага “Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Спроба паясьніцельнай

кнігопісі ад канца Х да пачатку ХІХ стагодзьдзя”. Вацлаў
	Й
Ластоўскі з’яўляецца не толькі сімвалічнай фігурай беларус-
И
кага нацыянальнага адраджэння, але і першым даследчыкам
кніжнай культуры Беларусі. Р

З другой паловы 1950-х гг. пачынаецца новы этап развіцця
	О
беларускай савецкай навукі пра кнігу, даследаванне асобных
	Т
пытанняў якой уключаецца ў агульную праблематыку гумані-
тарных навук – філалогііИ		, гісторыі, філасофіі, мастацтва,
культуры. ШэрагЗпублікацый першакрыніц былі зроблены
менавіта беларускімі літаратуразнаўцамі, як, напрыклад, вы-
	О
данне “ ачынальнікі. З гісторыка-літаратурных матэрыялаў
ХІХ ст.”П(укладальнік Генадзь Кісялёў. Мінск, 1977). Сярод
сучасных абагульняючых літаратуразнаўчых прац асаблівую
Е
каштоўнасць уяўляе выданне ў двух тамах “Гісторыі бела-
Р
рускай літаратуры ХІ–ХІХ стагоддзяў” (Мінск, 2006–2007),

у якім беларускамоўная кніга (мастацкая літаратура, літаратуразнаўства, публіцыстыка) паказана ў кантэксце развіцця грамадства, яго культуры, светапоглядаў і нацыянальнай свядомасці, змяшчае значную колькасць фактаграфічнай інфармацыі.

Дасягненні ў даследаванні пытанняў гісторыі беларускай кнігі (выданне “450 год беларускага кнігадрукавання”. Мінск, 1968) у межах гуманітарных навуковых дысцыплін канца

14

1960 – пачатку 1970-х гг. стымулявалі выхад першых кнігазнаўчых выданняў – навуковых зборнікаў Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Я. Коласа НАН Беларусі, якія спачатку мелі назву “Из истории книги, библиотечного дела и библиографии в Белоруссии”. Складальнікі дадзеных зборнікаў абгрунтавалі выхад іх вострай патрэбай у распрацоўцы гісторыі кнігі, бібліятэчнай справы і бібліяграфіі ў Беларусі. Акадэмія навук Беларусі (Інстытут літаратуры, Інстытут гісторыі) і яе бібліятэка, асабліва аддзел рэдкіх кніг і рукапісаў, сталі

прадаўжальнікамі традыцый, закладзеных інбелкультаўцамі.
				И
У 1998 г. выйшаў першы вучэбны дапаможнік па гісторыі
			К
кнігадрукавання ў Беларусі Н. Ю. Бярозкінай, дырэктара
ЦНБ імя Я. Коласа НАНБ.		У
	Г
Сярод падзвіжнікаў беларускага кнігазнаўства – А. І. Маль-
	Б
дзіс, А. П. Грыцкевіч, Г. Я. Галенчанка, М. Б. атвіннік, В. А. Ча-

мярыцкі, В. І. Дарашкевіч, У. І. Мархель, Л. І. Збралевіч, С. Х. Александровіч, Я. С. Умецкая, ВЙ. Ф. Шматаў і інш.

Існаванне беларускай савецкай навукі пра кнігу было засведчана і ў першых беларускіх універсальных энцыкла-

педычных выданнях – “Беларуская Савецкая Энцыклапедыя”
		И
(Мінск, 1972, т. 12 – у артыкуле С.Х. Александровіча “Кніга-
знаўства”) і “Беларуская ССР: кароткая энцыклапедыя”
(Мінск, 1980, т. 3 – у артыкуле А. І. Раковіча).
	О
У “Энцыклапедыі літаратура і мастацтва Беларусі” (Мінск,
Т
1986, т. 3), “Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” (Мінск, 1997,
И
т. 4), “Беларускай энцыклапедыі” (Мінск, 1999, т. 8) аўтары
Л. І. Збралевіч іЗВ. М. Герасімаў разгледзелі пытанне станаў-

лення і развіцця беларускага кнігазнаўства глыбей і шырэй,
О
звязалі яго з пэўнымі этапамі развіцця пісьменства і друку,
даследаванняміП		гісторыі беларускай кнігі. У беларускае
кнігазнаўстваЕ	былі ўведзены новыя імёны.
Пэўным падсумаваннем развіцця скарыназнаўства ў Бела-
Р

русі, гісторыі беларускага кнігадрукавання стаў энцыклапедычны даведнік “Францыск Скарына і яго час”, які выйшаў у 1988 г. (у 1990 г. перавыдадзены з дапаўненнямі на рускай мове).

У распрацоўцы скарыназнаўчай тэматыкі ў Беларусі вядучая роля належыць Г. Галенчанку, гісторыку і даследчыку беларускага кірылічнага кнігадрукавання. У многім дзякуючы яму з’явілася і грунтоўная бібліяграфічная крыніца для

15

кнігазнаўцаў – зводны каталог “Кніга Беларусі, 1517–1917” (Мінск, 1986), які выпусціла Нацыянальная бібліятэка Беларусі. Дадзеная праца ўключае таксама і аналітычныя артыкулы па гісторыі кнігі Беларусі Г. Галенчанкі, Н. Ватацы, Я. Умецкай. Заснаванне і выданне навуковага зборніка “Здабыткі. Дакументальныя помнікі Беларусі” (з 1995 г.), правядзенне міжнародных кнігазнаўчых чытанняў (з 1998 г.) – наступны значны крок у развіцці беларускага кнігазнаўства. Бібліятэка працуе на ўзроўні арганізацыі дзяржаўных нацыя-

нальных праграм, такіх як “Памяць Беларусі”, “Мэтавая пра-

ных помнікаў”, “Radziviliana”, якія, у сваю чаргу,КвыходзяцьИ на міжнародны ўзровень і падтрымліваюццаУЮНЕСКА. У 2005 г. у бібліятэцы на базе аддзела рукапісаўГ, старадрукаў і рэдкіх кніг створаны навукова-даследчы аддзел кнігазнаўства, у структуры якога з 2006 г. працуе Музей кнігі.

грама па захаванні, кансервацыі і рэстаўрацыі дакументаль-

З сярэдзіны 1990-х гг. актывізаваўся Бпрацэс арганізацыі і правядзення міжнародных навуковых кнігазнаўчых канфе-

рэнцый у Беларускім дзяржаўнымИЙуніверсітэце культуры і мастацтваў (у 1996 г. па тэмеР“Недзяржаўная выдавецкая дзейнасць у Беларусі: гісторыя і сучаснасць”, у 2006 г. – “Беларуская кніга ў кантэксце сусветнай кніжнай культуры”),

якія спрыялі пашырэнню кола кнігазнаўцаў і тэматыкі гіс-
	О
торыка-кніжных даследаванняў, што знайшло адлюстраванне
Т
И

дысертацый па спецыяльнасці “бібліятэказнаўства, біблія-

ў адпаведных выданнях. З 1996 г. у Беларускім дзяржаўным універсітэце культурыЗ і мастацтваў працуе савет па абароне

кастрычніка 2002 г.).

графазнаўстваПОі кнігазнаўства”. Кнігазнаўства вылучана ў асобны галіновы навуковы кірунак у “Весніку Беларускага дзяржаўнагаЕ ўніверсітэта культуры і мастацтваў” (выдаецца з

РБеларуская кнігазнаўчая тэматыка адлюстравана і ў працах аўтараў з Расіі – Я. Л. Неміроўскага, М. В. Нікалаева, Ю. А. Лабынцава, А. С. Зёрнавай; з Польшчы – М. Тапольскай, А. Ка-

вецкай-Грычовай, Т. Ільяшэвіча, M. Цубжыньскай-Леанар- чык, І. Кадульскай, З. Ярашэвіч-Пераслаўцаў, М. ПідлыпчакМаяровіч, Ю. Туронка; з Літвы – Л. І. Уладзімірава, А. І. Анушкіна, К. Чэпіне, І. Петраўскене, Н. Марозавай; з Украіны – Я. Д. Ісаевіча, Ю. П. Ясіноўскага; з ЗША – В. Тумаша, З. і В. Кіпеляў і інш.

16

Грунтоўнае даследаванне гісторыі рукапіснай і друкаванай кніжнасці Беларусі – манаграфія “Палата кнігапісная. Рукапісная кніга на Беларусі ў Х–XVIII стагоддзях” (Мінск, 1993)

– належыць гісторыку з Санкт-Пецярбурга М. В. Нікалаеву. Яго доктарская дысертацыя, абароненая ў 1997 г., прысвечана вывучэнню кніжнай культуры ВКЛ XIII–XVIII стст., што знайшло адлюстраванне ў адной з апошніх апублікаваных прац аўтара “Кніжная культура Вялікага Княства Літоўскага”, якая выйшла ў складзе двухтомнай калектыўнай манаграфіі “Гісторыя беларускай кнігі” (Мінск, 2009).

Другі том названай калектыўнай працы “Гісторыя беларус-

кай кнігі” – “Кніжнасць новай Беларусі ХІХ–ХХІ стст.”
	И
(Мінск, 2011), аўтарамі якога з’яўляюцца М. В. Нікалаеў,
	К
Л. І. Доўнар, М. А. Лукоўская і Р. С. Матульскі, прысвечаны
беларускай кніжнай культуры ад часу ўваходжанняУБеларусі
Г
ў склад Расійскай імперыі да нашых дзён. Упершыню

ў Беларусі з’явілася падобная комплекснаяБпраца па гісторыі кніжнай культуры: ад даўніх рукапісных кніг да сучасных, ад

іх стварэння да распаўсюджання і захоўвання, якая аднача-
		Й
сова засведчыла і шэраг праблем: тэарэтычных, гістарычных
	И
і практычных, што стаяць перад кніжнай культурай Беларусі.
Р
О
Разам з новай парадыгмай даследаванняў – кніжнай куль-

турай – акрэсліліся і такія кірункі беларускай навукі пра кнігу,
як рэгіянальнае, галіновае і персанальнае кнігазнаўства.
Т
Беларускае кнігазнаўства (а ў яго складзе і гісторыя кнігі)
мае цесныя сувязіИз агульнанавуковымі дысцыплінамі: гіс-
торыяй, літаратуразнаўствамЗ	, мовазнаўствам, мастацтвазнаў-

ствам, філасофіяйПО, культуралогіяй, сацыялогіяй; з дапаможнымі гістарычнымі: археалогіяй, геральдыкай, нумізматыкай, сфрагістыкай, археаграфіяй, эпіграфікай, палеаграфіяй, хра-

налогіяйРЕ, кадыкалогіяй, філіграналогіяй, бібліяпегіяй, маргіналістыкай; з агульнапрафесійнымі дысцыплінамі: бібліяграфазнаўствам, бібліятэказнаўствам, тэорыяй інфармацыі і дакументалогіяй.

17

Глава 2

ПІСЬМЕНСТВА І КНІГА ЧАСОЎ ПОЛАЦКАГА, СМАЛЕНСКАГА І ТУРАЎСКАГА КНЯСТВАЎ (ІХ–ХІІІ стст.)

2.1. Вытокі пісьменства

Дастаткова высокі ўзровень сацыяльна-эканамічнага раз-

віцця Беларусі ў І тыс. н. э. стварыў перадумовы для
		И
ўжывання сістэмы запісвання інфармацыі: ускладненне
	К
гаспадарчай дзейнасці патрабавала фіксавання вытворчага
У
вопыту; развіццё сацыяльных адносін – замацавання існу-
Г
ючых парадкаў у стабільных зафіксаваных формах для пера-
дачы наступным пакаленням; развіццё Бкультуры, ведаў аб

навакольным свеце і самім чалавеку – пісьменнага замаца-
	И
вання інфармацыі. Важным фактарамЙфарміравання сістэмы
Р
пісьменства былі кантакты з культурамі іншых народаў.
О

Спрыяла развіццю і распаўсюджванню пісьменства і ранняя

феадалізацыя ў Падзвінні і Верхнім Падняпроўі, дзе ўжо ў VIII – сярэдзіне ІХТст. завяршаецца аб’яднанне плямён. Першай самастойнайИпалітыка-тэрытарыяльнай адзінкай становіцца ПолацкаяЗзямля. У другой палове Х ст. на тэрыторыі Беларусі былі дзве самастойныя дзяржавы: Полацкае і Тураўскае княствыО. Станаўленне дзяржаўнасці было цесна звязана з горадамП – апорай новай сацыяльнай арганізацыі (першыя Еўпамінанні пра гарады на тэрыторыі Беларусі адносяцца да ІХ ст.: олацк (862 г.), Тураў (980 г.), Ізяслаўль, Віцебск (ХРст.); усяго да сярэдзіны ХІІІ ст. летапісы згадваюць 35 гарадоў).

У канцы ІХ – пачатку Х ст. балгарскі пісьменнік чарнарызец Храбр паведамляў пра славян да іх хрышчэння: “Прежде убо словяне еще суще погани, не имаху писмен, но чертами и нарезаньми читаху и гадаху” (г. зн., славяне яшчэ ў дахрысціянскі час выкарыстоўвалі “насечкі” і пры дапамозе “рысак” чыталі і лічылі).

Адна з гіпотэз аб існаванні пісьменства ў славян абапіраецца на звесткі аб знаходках рунічных знакаў на цэглах і прад-

18

метах побыту. Руны – літары алфавіта, які ўжываўся скандынаўскімі, германскімі і некаторымі іншымі народамі для надпісаў на камянях, дрэве, іншых матэрыялах, часцей з рытуальнымі мэтамі ці для ўзмацнення памяці аб падзеі ці чалавеку. Беларускія, польскія і літоўскія даследчыкі даказваюць, што ўсходнія славяне, таксама як і германскія плямёны, маглі карыстацца падобным на рунічны алфавітам для запісу інфармацыі. Некаторыя з рунічных знакаў пазней сталі клеймамі ў беларускай і літоўскай геральдыцы.

Згодна з візантыйскімі крыніцамі, яшчэ да прыняцця хрысціянства і распаўсюджання кірыліцы русічы выкарыстоўвалі

сваю сістэму пісьма ў граматах-дагаворах (907 і 911 гг., Ві-
		И
зантыя), у якіх тэкст дубліраваўся на дзвюх мовах – стара-
	К
жытнагрэчаскай і старажытнаславянскай. Аб існаванні нейка-
У
га асобнага алфавіта ці пісьма ў старажытных славян згад-
Г
ваецца ў “Жыціі святога Кірылы”, стваральніка кірылічнай
азбукі, які яшчэ ў 860 г. у Херсанесе бачыўБнадпісы на сла-

вянскай мове. Арабскі падарожнік другой паловы Х ст. Ібн-
	И	навукам” перадае
Якуб эль-Недзін у працы “Кніга роспісуЙ
Р
аднесенае да 987 г. апавяданне аднаго з тых, хто быў знаёмы
О

з пісьменнасцю ўсходніх славян. Паводле яго сцвярджэння,

русы маюць пісьмёны, якія выразаюць на дрэве (на бяросце ці драўляных дошках).Т

Некаторыя загадкавыяИ надпісы маюць і беларускае пахо-

джанне – на Зкаменнай пліце, пакрытай незразумелымі буйнымі надпісамі ў некалькі радкоў з мястэчка Пагост БярэзінскагаОраёна, на камянях з Бабруйшчыны, з-пад Зэльвы; Пна сярэднявечным медальёне-змеевіку з Ваўкавыска; на свінцовайЕ пломбе з Драгічына; пяць надпісаў з Вільні (на бяросце ІХ ст., на костцы ХІ–ХІІ стст., на цаглінах канца ХІІІ

–Рпачатку XIV ст.). Праўда, спробы рэканструкцыі дакірылічнага алфавіта і яго расшыфроўкі яшчэ не далі пэўных вынікаў. Вучоныя дапускаюць, што адзінай сістэмы пісьма ва ўсходніх славян, у тым ліку ў крывічоў, дрыгавічоў, радзімічаў, вяцічаў і севяран, не існавала, а ў розных плямён былі свае алфавіты.

Самым старажытным помнікам кірылічнага пісьма на тэрыторыі крывічоў лічыцца надпіс “гороухша” (гарох, гарчыца, гаручае), зроблены ў першай чвэрці Х ст. на амфары з Гнёздаўскага крывіцкага магільніка ля Смаленска, які

19

сведчыць пра выкарыстанне пісьма нават у побыце. Высокі ўзровень развіцця мовы і пісьменства ўжо ў дахрысціянскі час прадвызначыў паспяховае засваенне кніжнай спадчыны Візантыі і Балгарыі і на гэтай аснове зараджэнне ўласнай кніжнай культуры.

Стварэнне сістэмы пісьма, якая стала асновай пісьменства (яго ўніфікацыяй) ва ўсходнеславянскіх і некаторых паўднёва- і заходнеславянскіх народаў, звязана з імёнамі асветнікаў Кірыла (да прыняцця манаскага сану ў 868 г. – Кан-

станцін, каля 827–14.02.869) і Мяфодзія (каля 815–6.04.885).

У 863 г. Кірыл і Мяфодзій былі накіраваны ў Маравію для

распаўсюджання хрысціянства. Якую азбуку вынайшаў
			И
Кірыл – па гэтым пытанні думкі навукоўцаў разыходзяцца.
		К
Вядома, што ў той час славянскую мову перадавалі дзве
	У
азбукі – кірыліца і глаголіца. Паводле меркавання некаторых
	Г
даследчыкаў, глаголіца з’яўляецца раннім славянскім алфаві-
там, які існаваў яшчэ да Кірыла, а кірыліцаБбыла створана
асветнікам і атрымала яго імя. На думку іншых, менавіта
	И
глаголіцу стварыў Кірыл. Трэцяя гіпотэзаЙ – глаголіца – тай-
Р
нае пісьмо, якое з’явілася праз некалькі дзесяцігоддзяў пасля
О
стварэння кірылічнага пісьма.

Лёс дзвюх славянскіх азбук склаўся па-рознаму. Глаголіца даволі хутка выйшла з ужытку. Найбольш старажытнымі

вядомымі помнікамі глагалічнага пісьма з’яўляюцца: надпіс
Т
893 г. на магільнай пліце ў руінах Сімеонаўскай царквы ў
И
Прадславе (Балгарыя), Кіеўскія лісткі (Х ст.), Зографскае,
Марыінскае, АсеманіеваЗ	Евангеллі. Захаваліся дзесяць глага-

лічных надпісаўПОна сценах Сафійскага сабора ў Ноўгарадзе, надпісыЕна бяросце. У якасці тайнапісу глаголіца выкарыстоўвалася некаторы час у Харватыі і Далмацыі. На тэрыторыі БеларусіР ўзораў пісьма, выкананага глаголіцай, не выяўлена. Дайшлі толькі помнікі, напісаныя кірылічным алфавітам, які стаў прыдатным для дакладнай перадачы мовы ўсходніх славян. Дыялекты яе адрозніваліся ад стараславянскай мовы.

Доказам таго, што ў канцы Х ст. у Полацку існавала пісьменства і выкарыстоўвалася кірыліца, з’яўляецца шэраг археалагічных знаходак, напрыклад, пячатка полацкага князя Ізяслава (памёр у 1001 г.). Свінцовая пячатка была прывешана на папружцы да пісьмовага дакумента, напісанага на пергамене, які ён даслаў у Ноўгарад. На вонкавым баку

20