Gіstoryiya belaruskay knіgі

6.3. Выдавецкая дзейнасць у 1939–1944 гг.

1939–1941 гг. Нават яшчэ да пачатку Другой сусветнай вайны, да жніўня 1939 г., у нямецкіх планах ваенных аперацый супраць Польшчы была ў тым ліку і арганізацыя на беларускіх і ўкраінскіх тэрыторыях Рэчы Паспалітай дыверсійных дзеянняў, адным з якіх з’яўляўся друк для насельніцтва адпаведнай прапагандысцкай літаратуры на беларускай і ўкраінскай мовах. Аднак пасля заключэння савецка-

нямецкага пакта аб ненападзенні (23 жніўня 1939 г.), а крыху
			И
пазней па завяршэнні ваенных дзеянняў на польскай тэры-
		К
торыі і яе захопу Германіяй (у верасні 1939 г.), а таксама да-
	У
лучэння тэрыторыі Заходняй Беларусі да БССР (у верасні
1939 г.) у гэтым не стала патрэбы.	Г

У 1939 г. у Вільні журналістамі з Мінска было арганізавана

кароткатэрміновае выданне газеты	“ еларуская праўда”,
у якой знайшлі адлюстраванне ідэі	мясцовайБ	інтэлігенцыі

(А. Луцкевіч) аб далучэнні Вільні да БССР. Аднак па дамове
	И
паміж урадамі СССР і Літвы ВільняЙі Віленшчына павінны
Р
былі адысці да Літоўскай дзяржавы. З кастрычніка 1939 г.
О
амаль да канца чэрвеня 1940 г. у Вільні яшчэ працягвалі

дзейнасць беларускія грамадскія арганізацыі – Беларускае навуковае таварыства, Беларускі цэнтр, газета “Крыніца”.

нікаў беларускага нацыянальнага адраджэння. У працэсе са-

Спрабаваў прадаўжаць выдавецкую дзейнасць Адам Стан-
	Т
кевіч. З абвяшчэннем 23 чэрвеня 1940 г. Літоўскай ССР част-
	И
ка беларусаў, як і літоўцаў, вымушаны былі эмігрыраваць, бо
з прыходам савецкайЗулады пачаліся рэпрэсіі супраць удзель-
О

ветызацыі Заходняй Беларусі важная роля адводзілася дру-
каванай Ппрапагандзе. Пачаўся масавы наплыў кніжных і пе-
Р
рыядычныхЕ	выданняў, асноўнымі з якіх былі рускамоўныя,

што пастаўляліся з СССР. Акруговыя і раённыя рэдакцыі газет, якія сталі выдавацца на беларускай і рускай мовах, таксама папаўняліся персаналам з СССР.

1941–1944 гг. У залежнасці ад тэрыторыі, дзе разгортвалася выдавецкая дзейнасць, правамерна вылучыць наступныя выдавецкія плыні: на акупіраванай немцамі тэрыторыі Бела-

русі – акупацыйны друк, а таксама падпольны і партызанскі друк; на неакупіраванай тэрыторыі СССР – тылавы друк; паза межамі БССР і СССР – эміграцыйны друк.

151

Акупацыйны друк – легальны друк на акупіраванай тэрыторыі, які кантраляваўся акупацыйнымі ўладамі. Сістэма кантролю была цэнтралізаванай і ажыццяўлялася ў адпаведнасці з уведзеным ваенным кіраваннем на ўсёй тэрыторыі Беларусі, падзеленай на акругі, на чале якой стаяў генеральны камісарыят Беларусі. Так, паўночна-заходнія раёны Беларусі склалі генеральную акругу “Літва”, цэнтральная частка – генеральную акругу “Беларусь” у складзе рэйхскамісарыята “Остланд”, поўдзень Беларусі – рэйхскамісарыят “Украіна”, Беласточчына і частка сучаснай Гродзенскай вобласці былі далучаны да Усходняй Прусіі, усходняя Беларусь увайшла ў

тылавы раён групы армій “Цэнтр”. З цягам часу ў заходняй
		И
частцы Беларускай генеральнай акругі ваеннае кіраванне
	К
было заменена на грамадзянскае ў адрозненне ад усходняй
У
(Полацк, Віцебск, Магілёў, Бабруйск, Смаленск, Бранск),
Г
якая да канца акупацыі заставалася ў зоне ваеннага кіравання.
Форма акупацыйнага рэжыму, як адзначаеБЮ. Туронак, была

вызначальным фактарам магчымасці выдавецкай працы, якая
	И
заставалася прэрагатывай цывільнайЙулады і, як і за савецкім
Р
часам, аказалася сканцэнтраванай галоўным чынам у Мінску.
О
Дзяржаўнай мовай на абшары Остланду ўводзілася нямецкая

(з дапушчэннем мясцовай у кожнай з генеральных акруг).

было адбывацца наИТбеларускай мове і, паводле часовага школьнага статутаЗгенеральнага камісара В. Кубэ, “іншыя народнасці <…> павінны засвойваць беларускую культуру”.

Выкладанне ў школах Беларускай генеральнай акругі павінна

ская ўправаПОі падпарадкаваная ёй друкарня, а таксама было заснаванаЕКраёвае выдавецтва “Менск”, галоўнай задачай якога стала забеспячэнне выпуску “Менскай газэты”, бо адзінайР сферай зацікаўлення нямецкай адміністрацыйнай улады была ідэалагічная прапаганда. Паўстала пытанне аб мове друкаванага слова. З гэтай мэтай Краёвае выдавецтва “Менск” атрымала дазвол на выданне “Беларускага правапісу” Браніслава Тарашкевіча, якое і было ажыццёўлена ў канцы верасня 1941 г. (тыраж 20 тыс. экзэмпляраў). Гэта была першая кніга, выпушчаная на тэрыторыі акупіраванай Беларусі на беларускай мове і адзіная ў дадзеным выдавецтве. Пачынаючы з 16 кастрычніка 1941 г. выдавецтва было падпарадкавана Мінскаму гарадскому камісарыяту, пазней –

З ліпеня 1941 г. у Мінску пачала дзейнасць Мінская гарад-

152

аддзелу прэсы Генеральнага камісарыята Беларусі. Уся выдавецкая справа Беларусі трапіла ў падпарадкаванне і пад жорсткі кантроль германскага Генеральнага камісарыята Беларусі.

Укастрычніку 1941 г. у Мінску для нагляду за працай школ быў створаны Школьны інспектарат (у складзе Генеральнага камісарыята), які выдаў 13 праграм навучання на беларускай і нямецкай мовах па геаграфіі, гісторыі, грамадазнаўстве, матэматыцы, музыцы і спевах, прыродазнаўстве, ручной працы, маляванні, фізіцы, хіміі, фізічнай культуры.

Ва ўмовах недахопу школьных падручнікаў праграмы разам з часопісам “Беларуская школа” (са студзеня да снежняИ1942 г. выдаваўся інспектаратам у дзвюх частках: для настаўнікаўК і для вучняў) сталі асноўнымі метадычнымі дапаможнікаміУ для школьнага навучання. Г

Спрабавала займацца выдавецкай дзейнасцюБ Беларуская народная самапомач (БНС) – адзіная дазволеная акупацыйнымі ўладамі грамадская арганізацыяЙў еларусі. Вядома, што БНС выдала дзве кнігі Яна Станкевіча – “Крыўя–Бе- ларусь у мінуласьці” і “ЛемантарИпераходны з лацініцы на кірыліцу” ў Мінску і трэцююР– «Беларускі лемантар “Зорка”»

ўБаранавічах (усе ў 1942Ог.). У пачатку 1943 г. дзейнасць БНС у галіне кнігавыдання была забаронена.

Уканцы кастрычнікаТ– пачатку лістапада 1942 г. было заснавана ВыдавецтваИшкольных падручнікаў і літаратуры для моладзі (ВШПЛМЗ ). Кіраўніком і цэнзарам быў прызначаны Ёзаф Сівіца (сілезскі немец, валодаў польскай і беларускай моваміО), тэхнічным кіраўніком – Язэп Найдзюк, былы кіраўнікПдрукарні імя Ф. Скарыны ў Вільні ў 1926–1941 гг.

ПершайЕ кнігай выдавецтва, якая выйшла ў канцы 1942 г. лацінкай, быў “Беларускі лемантар” Пятра Кісяля (праз год зробленаР дапоўненае перавыданне). Забарона акупацыйных ўлад карыстацца ў беларускіх школах савецкімі падручнікамі і адсутнасць іншых неспрыяльна адбіваліся на навучальным працэсе і адначасова выклікалі актывізацыю працы над новымі падручнікамі, якіх выйшла ў выдавецтве 10 выданняў (6 – на лацініцы, 1 – на кірыліцы і лацініцы, 3 – на кірыліцы).

Усяго за 1942–1944 гг. ВШПЛМ выпусціла 24 кнігі, з іх на кірыліцы вядомыя 16 назваў. Асобнымі выданнямі як на кірыліцы, так і на лацініцы быў надрукаваны “Беларускі правапіс” (Мінск, 1943), “Biełaruski pravapis” (Вільня, 1944)

153

Антона Лёсіка. Выдавецкі рэпертуар ВШПЛМ прадстаўлены школьнымі падручнікамі: букварамі, граматыкамі, арыфметычнымі задачнікамі, зборнікамі фальклорных песень, народных казак, сцэнічных твораў, паэзіі і апавяданняў, а таксама выданнямі рэлігійнай і ваеннай тэматыкі. Спачатку выданні ВШПЛМ фінансаваліся Генеральным камісарыятам, але пазней выдавецтва стала нават прыносіць прыбытак і існавала самастойна. Выпуск кожнай кнігі адзначаўся ў мясцовай прэсе: у “Беларускай газэце”, “Голасе вёскі”.

Большая частка выданняў ВШПЛМ выйшла ў апошнія ме-
			И
сяцы акупацыі (снежні 1943 г. – чэрвені 1944 г.), таму, віда-
		К
вочна, што толькі нязначная іх колькасць была распаў-
сюджана.	У
	Г

Пэўную прыватную выдавецкую ініцыятыву ў Мінску па выпуску рэлігійнай літаратуры на беларускай мове спрабаваў

ажыццяўляць ксёндз Станіслаў Глякоўскі, выкарыстоўваючы
для друку як лацінку, так і кірыліцу.	Б

Паводле “Альфабэтнага каталёгу кніг і брашур” за 1939–
	И
1944 гг., складзенага Ю. Туронкам іЙзмешчанага ў яго працы
Р
“Беларуская кніга пад нямецкім кантролем (1939–1944)”, ім
О
улічана 117 беларускіх акупацыйных выданняў, што выйшлі

не толькі на тэрыторыі Беларусі. З іх звыш 20% застаюцца
	Т
яшчэ не адшуканымі. Аўтар лічыць, што колькасць падобных
	И
выданняў можа быць большай (сярод іх – календары, рэлі-
гійныя выданні).

На акупіраванай тэрыторыі Беларусі нямецкімі ваеннымі
О	С. Жумар, распаўсюджваліся лістоўкі
ўладамі, як адзначыўЗ

(вядома каля 900 назваў), легальныя перыядычныя выданні

на беларускай (74), рускай, украінскай і нямецкай мовах, якія
даследчыкуПўдалося ўлічыць у паказальніку “Библиография
Р
оккупационныхЕ	периодических изданий, выходивших на тер-

ритории Белоруссии в 1941–1944 гг.” (Мінск, 1995), і разгле-

дзець у манаграфіі “Оккупационная периодическая печать на территории Беларуси в годы Великой Отечественной войны” (Мінск, 1996). Сярод беларускамоўных газет буйнейшай была “Менская (Беларуская) газэта” (з ліпеня 1941 г.), а таксама “Голас вёскі”, “Беларускае слова”, “Баранавіцкая газэта”, “Газэта Случчыны”, “Новы шлях”, “Новая дарога”, “Наша праца”, часопіс “Жыве Беларусь” і інш. На беларускай і нямецкай мовах друкаваўся афіцыйны орган акупацыйных

154

улад “Урадавы Веснік генеральнага камісара Беларусі” (Мінск), на нямецкай мове выходзіла газета “Мінскер цайтунг” (“Міnsker Zeitung”), тыраж якой у 2–3 разы перавышаў тыраж “Менскай (Беларускай) газэты”. Акрамя афіцыйных матэрыялаў, у перыядычным друку публікаваліся творы беларускіх гісторыкаў, этнографаў, пісьменнікаў, у якіх закраналіся пытанні развіцця культуры, асветы, навукі, беларускай мовы, негатыўныя з’явы савецкай рэчаіснасці даваенных гадоў, гвалтоўнай калектывізацыі, сталінскіх рэпрэсій і інш.

Некаторыя журналісты, супрацоўнікі выдавецтваў і друкар-
			И
няў мелі цесныя сувязі з падполлем і партызанскім рухам
		К
(А. Іваш, Г. Коўшык, А. Савіч, С. Якаўлева, Р. Мурашка, А. Ма-
тусевіч і інш.).	У
	Г

Фарміраванне нацыянальнай свядомасці, аднаўленне незалежнай беларускай дзяржаўнасці былі асноўнай матывацыяй

выдавецкай дзейнасці ў гэты час шэрагу беларускіх дзеячаў
нацыянальнальнага адраджэння. Аднак ідэалагічнаяБ	машына

нацысцкай Германіі была непараўнальна мацнейшая: і для яе
	И	час, тады і можна
беларусы патрэбны былі толькі на пэўныЙ
Р
было ім дазволіць карыстацца сваёй мовай, друкам, але адна-
О
часова і выкарыстоўваць іх у сваіх мэтах.

Падпольны і партызанскі друк – нелегальны друк, які ажыц-

цяўляўся на акупіраванай тэрыторыі. Падпольны савецкі

занскага друку былі мабілізацыя народа на барацьбу з вора-

друк на тэрыторыі акупіраванай Беларусі адзначаўся ў гара-
	Т
дах, мястэчках і нават вёсках, партызанскі – быў сканцэн-
	И
траваны ў лясах, на месцах дыслакацыі партызанскіх атрадаў
і злучэнняў. АсноўныміЗ		задачамі падпольнага і парты-
О

гам – фашызмам, падтрымка савецкіх патрыятычных пачуц-
цяў, накіраваныхП		на вызваленне ад акупантаў, інфармаванне
Р
аб зверствахЕ	фашыстаў і перамогах Чырвонай Арміі.

Для арганізацыі друку на акупіраванай тэрыторыі ў падпольных партыйных арганізацыях і партызанскіх атрадах ствараліся саматужныя, паходныя або перасоўныя друкарні, якія ўзнікалі на аснове рэшткаў ацалелых і заканспіраваных партыйных друкарняў. Некаторыя партызанскія друкарні былі створаны дзякуючы захопу тыпаграфскага абсталявання ў фашыстаў – напрыклад, у Клецку і Любані. Выкарыстоўваліся і магчымасці легальных друкарняў. У пачатку 1943 г. з савецкага тылу пачалі дастаўляцца спецыяльна распрацава-

155

ныя партатыўныя друкарскія машыны. Усяго за 1943–1944 гг. на тэрыторыю акупіраванай Беларусі было перапраўлена 185 такіх машын з камплектамі шрыфтоў, 150 тон газетнай паперы і да 100 чалавек наборшчыкаў і друкароў.

Асноўнай і найбольш аператыўнай прадукцыяй падпольных і партызанскіх выдаўцоў былі лістоўкі. Першапачаткова яны з’явіліся ў рукапіснай і машынапіснай форме. Так, ужо з 15 жніўня 1941 г. яны аб’явіліся ў Полацку, а затым і ў іншых населеных пунктах пачаліся іх выраб і распаўсюджанне. Лістоўкі сталі адным з самых дзейсных сродкаў барацьбы падпольшчыкаў Мінска. Адной з лепшых была лістоўка пад

назвай “Да насельніцтва Беларусі” (верасень 1941 г.). Пры-
		И
значаліся лістоўкі таксама і нямецкім салдатам, і тым, хто
	К
супрацоўнічаў з фашыстамі. Усяго за перыяд Вялікай Айчын-
У
най вайны ЦК КП (б) Б, абкамамі і райкамамі партыі было
Г
выпушчана 1 201 160 экзэмпляраў лістовак і брашур.
У падпольным і партызанскім друку важнаеБ месца займаў

выпуск газет і часопісаў. Першыя падпольныя перыядычныя
	И
выданні з’явіліся ў канцы 1941 г. ЙУ маі – верасні 1942 г.
Р
у мінскай падпольнай тыпаграфіі, створанай напрыканцы
О

1941 г., друкавалася газета “Звязда” – орган Мінскага гаркама

КП (б) Б. У выпуску газет вызначыліся падпольныя групы Віцебскага, РудзенскагаТ, Чэрвеньскага, Бярэзінскага, Кіраўскага, Клічаўскага Ипартыйных камітэтаў, якія ўжо ў 1942 г. прыступілі да іхЗвыдання. На 1943 г. на акупіраванай тэрыторыі Беларусі быў арганізаваны нелегальны друк 134 савецкіх газет, у іхОліку адной рэспубліканскай газеты – “Чырвоная змена”, шасціП абласных газет (віцебскай, магілёўскай, беластоцкайЕ, пінскай, палескай, вілейскай), шэрагу газетных выданняў буйнейшых партызанскіх фарміраванняў.

РПа розных бібліяграфічных даных у гады Вялікай Айчыннай вайны ў Беларусі падпольшчыкі і партызаны выпусцілі ад 163 да 190 назваў газет і каля 90 часопісаў.

Не паддаюцца дакладнаму ўліку і, напэўна, могуць яшчэ з’явіцца новыя знаходкі партызанскай рукапіснай перыёдыкі і баявых лісткоў. Спіс часопісаў, які дайшоў да нашага часу, складае 87 назваў (237 нумароў). Лічыцца, што першыя нумары рукапісных часопісаў з’явіліся ў Магілёўскай вобласці ў пачатку 1942 г. і распаўсюджваліся на працягу ўсіх гадоў акупацыі (да 1944 г.). Гэта былі як рукапісныя, так і друка-

156

ваныя на машынцы выданні, звычайна ў адным асобніку, выкананыя як самаробныя альбомы ці сшыткі рознага фармату

іаб’ёму. Па змесце вылучаюцца літаратурныя, палітычныя

ісатырычныя (ілюстраваныя) выданні, якія адлюстроўвалі жыццё і барацьбу пэўнага атрада ці брыгады, фарміравання.

Сярод нелегальных выданняў на тэрыторыі акупіраванай Беларусі вядома 21 назва кніг і брашур, аўтарамі якіх у большасці сваёй былі партызаны: В. Кулікоў, Л. Абах, Я. П. Ракаў

(псеўданім Я. Мрамараў), А. Міхайлаў, В. Скараходаў, Я. Крайнік, Е. Аўсянкін і інш. Зборнік “Мститель” рускага пісьменніка У. У. Сабліна, напрыклад, выйшаў у друкарні

газеты “Бальшавіцкі сцяг” – органа Рудзенскага падпольнага
		И
раённага камітэта КП(б) Беларусі з пазнакай “Май 1944. Лес
	К
каля Мінска”. Сярод зборнікаў твораў партызанскіх аўтараў
У
зборнік “Железняк” (аднайменнай партызанскай брыгады
Г
“Жалязняк” Мінскага злучэння), які быў надрукаваны ў
пачатку 1943 г. Пяць разоў перавыдаваўсяБзборнік “Паход

фашысцкіх звяроў. Паэма” падпольшчыцыЙ і партызанкі, пухавіцкай настаўніцы Яніны Крайнік (Ліліі Лясной).

– “На партызанскі лад” (выдадзена летам 1943 г. рэдакцыяй “Бальшавіцкага сцяга” – органа падпольнага РК

И Папулярнымі выданнямі ўРудзенскагапартызан былі кніжкі-песеннікі

КП(б)Б), “Сборник песен и частушек о Великой Отечествен-
				О
ной войне” (люты 1944 г. – Беластоцкім падпольным абкамам
ЛКСМБ).			Т
			И
Выдадзены ў партызанскіх друкарнях і некалькі твораў
беларускіх	пісьменнікаўЗ			– паэма Я. Коласа “Адплата”
(брыгады	імя Панамарэнкі і імя Чапаева), кніга вершаў
		О
А. Астрэйкі “Слуцкі пояс” (1943 г., друкарня Слуцкай пад-
польнайПраённай газеты “Народны мсцівец”).
ПоўныЕўлік і аналіз літаратуры на нямецкай, польскай,
украінскай, рускай мовах, якая выходзіла на акупіраванай тэ-
Р
рыторыі Беларусі як легальна, так і нелегальна, чакае свайго
даследчыка.

Тылавы друк – друк, які ажыццяўляўся на неакупіраванай тэрыторыі СССР, у савецкім тыле, у эвакуацыі. Па сваім прызначэнні быў накіраваны: 1) для перакідкі праз лінію фронту і нелегальнага распаўсюджвання на акупіраванай тэрыторыі; 2) для фронту (у тым ліку для беларусаў-франта-

157

вікоў); 3) для легальнага ўжытку і распаўсюджвання на неакупіраванай тэрыторыі СССР.

У першыя дні вайны падчас бамбардзіровак была разбурана амаль уся паліграфічна-выдавецкая база Беларусі. Значна пацярпела мінская друкарня “Звязда”, у якой выходзіла большасць рэспубліканскіх газет, рэдакцыі якіх былі эвакуіраваны спачатку ў Гомель (“Савецкая Беларусь”, “Чырвоная змена”, “Звязда”), а потым у г.Чырвонакамск Пермскай вобласці. Да 18 жніўня 1941 г. на тэрыторыі БССР дзейнічала гомельская фабрыка “Палесдрук”, пасля – з 19 жніўня – паліграфісты сфарміравалі цягнік-друкарню для ажыццяў-

лення выдавецкай дзейнасці ў прыфрантавой паласе. У цяг-
		И
ніку-друкарні выпускаліся газета “Савецкая Беларусь” на
	К
беларускай і рускай мовах, сатырычны лісток “Партызанская
У
дубінка” (як дадатак да газеты з 1942 да студзеня 1943 г.,
Г
часопіс – да красавіка 1943 г.), газета-плакат “Раздавім фа-
шысцкую гадзіну” (з 5 ліпеня 1941 г. да Бмая 1945 г. выйшаў

141 нумар) і іншыя, якія распаўсюджваліся на фронце і на
	И
акупіраванай тэрыторыі Беларусі.		Й
Р
Шэраг перыядычных выданняў БССР у час вайны пераста-
О

лі выдавацца, а тыя, што апынуліся ў эвакуацыі, не раз мя-

нялі сваё месца друкуТ. ак, газета “Савецкая Беларусь” друкавалася ў Арле, Казані (1941), Маскве (1942). У час вайны ў савецкім тыле з’явілісяИ і новыя перыядычныя выданні, як газета “За СавецкуюЗБеларусь” на беларускай мове (рэдактар М. Лынькоў), “ а свабодную Беларусь” (рэдактар І. Гурскі). Для партызанаўОВіцебшчыны друкавалася ў Маскве абласная “ВіцебскаяПгазета” (з чэрвеня 1942 г.). На старонках беларускіх тылавыхЕ газет змяшчаліся публіцыстычныя творы шэрагу беларускіх і рускіх пісьменнікаў.

РНе здолела эвакуіравацца з Беларусі Дзяржаўнае выдавецтва БССР. Маёмасць выдавецтва, дакументы, рукапісы засталіся ў Мінску і былі знішчаны. Толькі ў кастрычніку 1942 г. у Маскве дзейнасць Дзяржаўнага выдавецтва БССР (у той час мела назву “Савецкая Беларусь”) была ўзноўлена. У выдавецтве працавалі дзве рэдакцыі – палітычнай літаратуры і мастацкай літаратуры. Пасаду галоўнага рэдактара займалі Кандрат Крапіва, потым – Пятрусь Броўка. У 1943 г. выдавецтвам было выпушчана 29, а ў 1944 г. – 41 назва кніг і брашур, сярод якіх серыя брашур пра беларусаў – Герояў Савец-

158

кага Саюза, мастацкія творы Я. Коласа, Я. Купалы, М. Танка, А. Куляшова, П. Панчанкі і інш. У гэтым жа годзе выдавецтва прыступіла да выдання падручнікаў для школ Беларусі.

Акрамя кніжных выданняў, у выдавецтве выпускаліся часопіс “Блакнот агітатара-партызана” – орган ЦК КП (б) Б (1943), плакаты, лістоўкі, газеты, у тым ліку “Партызанская дубінка”. Паліграфічныя работы выдавецтва замаўляла ў маскоўскіх друкарнях. Выдавецкая прадукцыя распаўсюджвалася сярод беларусаў у савецкім тыле, на фронце і на акупіраванай тэрыторыі Беларусі.

Асобныя навуковы выданні АН БССР выйшлі ў 1943 г. у

Ташкенце (УзССР), дзе ўстанова знаходзілася ў эвакуацыі.
	И
Пад рэдакцыяй Я. Коласа была надрукавана кніга “Памяці
Янкі Купалы”.	К
У цэнтральных і рэспубліканскіх выдавецтвахУСССР на
беларускай мове і ў перакладзе на рускуюГмову выходзілі

Былі спецыяльна падрыхтаваны ИвыданніЙ, прызначаныя практычна для ўсіх нацыянальнасцейРСССР – “Ваенная прысяга” (1941), а кніга “Айчынная вайна савецкага народа супраць фашысцкіх захопнікаў” (1942) выйшла на 27 мовах.

творы такіх	беларускіх аўтараў, як Я. Колас, Я. Купала,
М. Лынькоў,	Б
	Э. Самуйлёнак, П. Броўка, А. Астрэйка і інш.

На тэрыторыю акупіраванай Беларусі была арганізавана
	О
перапраўка вялікай колькасці палітычнай і мастацкай літара-
Т
И

туры, газет, лістовак і іншых выданняў на рускай мове, якія выкарыстоўвалісяЗдля палітычнай работы. Па некаторых

даных, у 1942–1943О гг. у тыл ворага было адпраўлена больш за 5 млнПгазет, 655 тыс. плакатаў, 23 млн экзэмпляраў лістовак, кніг і брашур. Значная колькасць тылавых выданняў друкаваласяЕна беларускай мове. Так, напрыклад, са 140 назваў лістовакР 1942 г., якія прызначаліся для жыхароў акупіраванай тэрыторыі, 102 – на беларускай мове.

Суадносіны беларускамоўнага і рускамоўнага савецкага кнігавыдання 1942–1945 гг. у Беларусі, паводле падлікаў Валерыя Герасімава, “склалі адпаведна 88 % (233 назвы) і 12 % (27 назваў)”. Цалкам жа статыстыка кніжных выданняў перыяду Вялікай Айчыннай вайны і іх тэматыка-тыпалагічны склад патрабуюць больш глыбокага і рознабаковага вывучэння, асэнсавання іх ролі ў палітычным супрацьстаянні.

Кніга, перыядычны друк, лістоўкі, якія выходзілі і распаўсюджваліся ў гады Вялікай Айчыннай вайны ў Беларусі,

159

засведчылі аб складаных палітычных і ідэалагічных умовах, у якіх давялося выжываць беларускаму народу, яго культуры, мове. Друкаванае і рукапіснае слова ў гады вайны паказала сваю сапраўдную сілу, якая была магутнейшым сродкам змагання, нацыянальнага існавання і ідэалагічнага ўздзеяння.

6.4.Выдавецкая справа ў 1945–1991 гг.

Звызваленнем Беларусі, якое пачалося ў 1943 г. і завяршы-

лася да канца ліпеня 1944 г., на тэрыторыі рэспублікі пачалася праца па аднаўленні выдавецка-паліграфічнай галіныИдзейнасці. За гады вайны была амаль цалкам знішчана паліграфічК - ная база Беларусі. З 200 даваенных прадпрыемстваўУчасткова ўцалелі Дом друку (Мінск), некаторыя абласныяГ і гарадскія друкарні. У другой палове 1944 г. пачаласяБрээвакуацыя з

рэннем Упраўлення па справах паліграфіі і выдавецтваў пры
	И
СНК БССР, у падпарадкаванне якогаЙтрапляла ўся выдавец-
ка-паліграфічная галіна рэспублікі.
О

Адзіным дзеючым выдавецтвам рэспублікі да 1947 г. было

Дзяржаўнае выдавецтва БССР, на якое ўскладвалася задача выпуску самай разнастайнайТ літаратуры: палітычнай, мастац-

структуры выдавецтваЗИбылі адпаведна вылучаны наступныя аддзелы – палітычны, навукова-тэхнічны, сельскагаспадарчы, вучэбна-педагагічныО , мастацкай, юнацка-дзіцячай літарату-

кай, сельскагаспадарчай і асабліва неабходнай вучэбнай. У

ры, аддзелПмастацкага афармлення і тэхнічная рэдакцыя. Ужо на пачатакЕ 1945/46 навучальнага года выдавецтва выпусціла 39 назваў падручнікаў на беларускай мове тыражом 2385 тыс. экзэмпляраўР . Галоўнае месца ў кнігавыдавецкім рэпертуары адводзілася выпуску твораў заснавальнікаў марксізмуленінізму. Так, у адпаведнасці з Пастановай ЦК КП (б) Б ад 24 кастрычніка 1946 г. “Аб выданні поўнага збору твораў У. І. Леніна на беларускай мове з IV рускага выдання” (у 35 тамах, тыраж 50 тыс. экз.) Дзяржаўнае выдавецтва БССР прыступіла да яго рэалізацыі (выданне завершана ў 1951 г.), а з 1 жніўня 1950 г. – да першага выдання на беларускай мове “Капітала” К. Маркса і шэрагу іншых твораў К. Маркса, Ф. Энгельса і У. І. Леніна на беларускай мове.

160