Gіstoryiya belaruskay knіgі

мастацкі часопіс “Полымя”. Вакол выдавецтва і рэдакцыі часопіса гуртаваліся вядомыя беларускія пісьменнікі Я. Колас, Я. Купала, З. Бядуля і інш.

У1922 г. адкрываецца выдавецтва “Вперед” (па выпуску баявой прапагандысцкай літаратуры і аднайменнага часопіса), асноўнымі пайшчыкамі якога выступілі партыйныя арганізацыі, ячэйкі, Дзяржаўнае выдавецтва БССР і іншыя арганізацыі. Лістоўкі, брашуры, плакаты і лозунгі былі галоўнай прадукцыяй выдавецтва, якая адначасова выпускалася на рускай, беларускай і яўрэйскай мовах.

Уперыяд сацыялістычнай індустрыялізацыі і калектывіИ - зацыі сельскай гаспадаркі ў рэспубліцы праведзенаКцэнтралі-

зацыя кнігавыдавецкай справы. У снежні 1922 Уг. Дзяржаўнае выдавецтва БССР з шэрагам іншых прадпрыемстваўГ былі аб’яднаны ў Дзяржаўны трэст выдавецкайБсправы і паліграфічнай прамысловасці Беларусі – “Белтрэстдрук”, які знаходзіўся пад патранажам КП(б)Б. Да “БелтрэстдрукуЙ ” перайшлі

іфункцыі рэгулюючага органа ў сферы кніжнай справы рэспублікі. Займалася выдавецтва ўИасноўным выпускам рускамоўных кніг масава-палітычнагаРхарактару. Па рашэнні спецыяльнай камісіі ў 1924 Ог. “Белтрэстдрук” і кааператыўнае выдавецтва “Савецкая Беларусь” былі аб’яднаны ў Беларус-

кае дзяржаўнае выдавецтваТ і газетны сектар (да 1925 г.) пры ім, якое стала найбуйнейшайИ выдавецкай установай рэспублікі. На чале праўленняЗ выдавецтва быў прызначаны З. Жылуновіч. Выдавецтва мела сваю паліграфічную базу і кнігагандлёвую сеткуО. У 1925 г. у заснаванай серыі “Ленінская бібліятэкаП” пачынаецца выпуск твораў У.І. Леніна на беларускайЕмове, а яшчэ праз год было запланавана прыступіць да выпуску выбраных твораў У. І. Леніна ў 12-і тамах таксама наРбеларускай мове. Значным быў уклад выдавецтва ў выпуск твораў беларускай мастацкай літаратуры А. Александровіча, З. Бядулі, А. Вольнага, У. Галубка, Ц. Гартнага, М. Гарэцкага, А. Дудара, М. Зарэцкага, Я. Коласа, К. Крапівы, Я. Купалы, М. Чарота, К. Чорнага і інш. Упершыню пачынаецца выпуск збору твораў Я. Купалы. Выходзяць таксама першыя творы беларускіх кампазітараў.

З 1923 г. актывізуецца выдавецкая дзейнасць ЦК ЛКСМБ,

які выпускае чатыры часопісы: “Юный пахарь”, “Чырвоная змена”, “Юнгер Арбайтэр” (на яўрэйскай мове), “Gwiazda

141

młodzieży” (на польскай мове). Знакавай падзеяй у 1923 г. стала заснаванне часопіса “Маладняк” на беларускай мове. Кіраўніком і арганізатарам часопіса, а пазней і пісьменніцкай арганізацыі з’яўляўся Міхась Чарот. Створанае ў лютым 1925 г. Цэнтральнае бюро “Маладняка” вынесла пастанову аб выданні маладнякоўскай бібліятэкі. Першапачаткова кнігі друкаваліся за сродкі арганізацыі без выплаты ганарараў. За першыя паўтара года выдавецтва ЦБ “Маладняка” выпусціла 30 назваў кніг маладых пісьменнікаў тыражом 40 тыс.

экзэмпляраў, сярод якіх першая кніга баек і сатырычных
			И
вершаў К. Крапівы, першыя зборнікі апавяданняў К. Чорнага,
М. Зарэцкага, А. Бабарэкі, С. Хурсіка і інш.		К
		Выходзілі
	У
таксама і калектыўныя зборнікі. З лістапада 1926 г. часопіс
Г
“Маладняк” стаў органам маладнякоўскай арганізацыі,
Б		і таксама
філіялы якой распаўсюдзіліся па ўсёй еларусі

займаліся выпускам сваіх альманахаў і часопісаў. Так, у Клімавічах выдаваўся часопіс “Маладняк Калініншчыны”

(1924–1926), у Барысаве – “Маладняк Барысаўшчыны”
	И
(1926), у Оршы – “Аршанскі маладнякЙ” (1925–1927), у Баб-
Р
руйску – “Уздым” (1926–1928), у Полацку – “Надзвінне”
О

(1926), “Зарніца”, “Росквіт” (1927–1928) і інш.

У кастрычніку 1926 г. частка маладнякоўцаў стварае літаратурнае аб’яднанне “ТУзвышша”, іншыя праз год групуюцца вакол “Полымя”. УсягоИў 1928 г. у БССР налічвалася восем літаратурных арганізацый.

З 1927 г. асноўныяЗ выдавецтвы – Беларускае дзяржаўнае выдавецтваО(у 1934 г. перайменавана ў Дзяржаўнае выдавецтва БССРП), Выдавецтва Інбелкульта (створана ў студзені

1926Ег. на аснове рэдакцыйна-выдавецкага аддзела Інстытута беларускай культуры, 1924–1932, з 1932 г. – АН БССР) і Рэ-

дакцыйнаР -выдавецкі аддзел Цэнтральнага савета прафсаюзаў Савецкай Беларусі. Асноўнымі задачамі Выдавецтва Ін-

белкульта быў выпуск навуковай літаратуры разнастайнага зместу: мова і літаратура, гісторыя і сацыялогія, прырода і гаспадарка, антрапалогія і медыцына. Выпускаліся таксама асобныя выданні, часопіс “Наш край”, акадэмічная бібліятэка беларускіх пісьменнікаў, бібліятэка сцэнічных і музычных твораў, матэрыялы па беларускай геаграфіі, даведачныя выданні. Акрамя таго, выходзілі выданні польскага і яўрэйскага аддзелаў Інбелкульта і ваеннай камісіі. Пры выдавецтве

142

з лістапада 1926 г. функцыянавала спецыяльна абсталяваная друкарня, у якой і публікаваліся падрыхтаваныя Інбелкультам і ВНУ рэспублікі навуковыя выданні. Рэдакцыйна-выда-

вецкі аддзел Цэнтральнага савета прафсаюзаў Савецкай Беларусі забяспечваў выпуск літаратуры па пытаннях прафсаюзнага руху на рускай, беларускай, яўрэйскай і польскай мовах; выдавецтва ЦК ЛКСМБ “Чырвоная змена” – масавапалітычнай літаратуры для камсамольцаў і піянераў; Дзяржаўнае выдавецтва БССР – універсальнай выдавецкай пра-

дукцыі (афіцыйнай, вучэбнай, літаратурна-мастацкай, для
		И
дзяцей і інш.). Выдавецкай дзейнасцю займаліся таксама вы-
	К
давецкія аддзелы пры Народным камісарыяце юстыцыі;
У
Народным камісарыяце аховы здароўя; Дзяржплан БССР;
Г

асобныя установы, ведамствы і нават прыватныя асобы. Паводле пастановы СНК БССР “Аб зацвярджэнні стано-

вішча аб дзяржаўных і грамадскіх выдавецтвах” (студзень
1930 г.) у Беларусі функцыянавалі дзяржаўныяБ	і грамадскія

выдавецтвы (партыйныя, прафсаюзныя, кааператыўныя і інш.)
	И
рэспубліканскага і мясцовага значэнняЙ. Да рэспубліканскіх
Р
выдавецтваў адносіліся Белдзяржвыдат, газетна-часопіснае
О
выдавецтва “Звязда”, газетна-часопіснае выдавецтва ЦК

ЛКСМБ “Чырвоная змена”, газетна-часопіснае выдавецтва

таксама 5 абласныхИгазетныхТ , а таксама 8 рэдакцыйна-вы- давецкіх аддзелаўЗ(АН БССР, Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі ў Горках, Наркамата земляробства, Навукова-да- следчага інстытута імя У. І. Леніна, Кніжнай палаты БССР,

“Савецкая Беларусь”, Выдавецтва ЦСПСБ. Былі зацверджаны

Белахотсаюза, Каапбанка, Ветэрынарнага інстытута ў Віцеб-
О
ску). У 1929–1931 гг. у БССР дзейнічала Беларускае аддзя-
ленне ЦэнтральнагаП	выдавецтва народаў СССР, якое толькі
за дваЕгады працы выпусціла 287 назваў кніг тыражом 1076
тыс. экзэмпляраў. Галоўнае месца адводзілася вучэбнай,
Р

а таксама мастацкай і грамадска-палітычнай літаратуры.

У пачатку 1930-х гг. на базе спецыялізаваных рэдакцый Белдзяржвыдата былі арганізаваны самастойныя выдавецтвы, што стала першай спробай стварэння сістэмы спецыялізаванага кнігавыдання ў рэспубліцы: Дзяржаўнае выдавецтва па выпуску навукова-тэхнічнай літаратуры (1931–1934), Ваеннае выдавецтва (1932–1934), Партыйнае выдавецтва ЦК КП (б) Б (1932–1938). Яны займаліся выпускам пера-

143

важна перакладаў рускамоўных кніг. Штучны характар праведзенай рэарганізацыі не прынёс дадатных вынікаў, таму і было прынята рашэнне аб аднаўленні канцэнтрацыі кнігавыдання ў межах Дзяржаўнага выдавецтва БССР.

Угады беларусізацыі значнае месца ў складзе кніжнай прадукцыі займала нацыянальна арыентаваная літаратура: падручнікі, тэрміналагічныя слоўнікі, мастацкія творы: Я. Купалы, Я. Коласа, Ц. Гартнага, М. Гарэцкага, С. Некрашэвіча, К. Чорнага, З. Бядулі, А. Гаруна, Я. Маўра, Ю. Гаўрука і інш.

Увыніку зацвярджэння СНК БССР 5 студзеня 1923 г. “Палажэння аб Галоўным упраўленні па справах літаратурыИ і выдавецтва” ў Беларусі была ўведзена цэнзура, Кякую стаў ажыццяўляць Галоўліт БССР (створаны ў 1922Уг.), а пазней – са зменай нацыянальнай палітыкі ў 1930-Гя гг. – пачаліся рэпрэсіі супраць беларускіх пісьменнікаўБі іх твораў. Галоўліт БССР ажыццяўляў папярэдні прагляд усіх прызначаных да публікацыі або да распаўсюджванняЙтвораў, выдаваў дазвол на права іх выдання, на заснаванне новых выдавецтваў, складаў спісы твораў друку, забароненыхИ да продажу і распаўсюджвання, распрацоўваўРабавязковыя для ўсіх выдавецтваў правілы, інструкцыіОі распараджэнні.

Пры Галоўліце ў якасці дарадчага органа была створана калегія спецыялістаў Тпа розных галінах ведаў, у якую ўваходзілі прадстаўнікіИпартыйных і савецкіх органаў, літаратары, навукоўцыЗ. У 1930-я гг. створаная ў Беларусі Галоўлітам сістэма нагляду і “спецхранаў” набыла больш жорскі і таталітарныОхарактар, чым нават у Расіі.

3 чэрвеняП1937 г. з’явіўся загад № 33 Галоўліта БССР і “СпісЕлітаратуры, якая падлягае канфіскацыі з бібліятэк грамадскага карыстання, навучальных устаноў і кнігагандлю”. УРадзначаным спісе налічвалася 421 пазіцыя, а супраць 53 прозвішчаў стаяла адзнака аб канфіскацыі ўсіх кніг аўтара. Пачалася праверка выданняў, якія выйшлі да 1930 г.

У выніку амаль усе беларускамоўныя падручнікі па гісторыі, геаграфіі, слоўнікі, шматлікія творы мастацкай літаратуры былі канфіскаваны як контррэвалюцыйныя і “ідэалагічна няправільныя”, знішчаліся кнігі, прасякнутыя “адраджэнскімі” ідэямі, неадпаведныя афіцыйнай ідэалогіі, класаваму падыходу, палітыцы бальшавіцкай партыі. Такім чынам, у 1937 г., як вядома, былі знішчаны або перададзены ў “спец-

144

храны” 399 выданняў на беларускай і рускай мовах, якія выйшлі ў БССР, сярод іх творы Ф. Аляхновіча, Р. Астроўскага, С. Баранавых, А. Гаруна, М. Доўнар-Запольскага, У. Дубоўкі, З. Жылуновіча, У. Ігнатоўскага, В. Ластоўскага, Я. Лёсіка, А. Луцкевіча, У. Пічэты, А. Смоліча і інш. Узмацненне і стабілізацыя рэжыму манаполіі дзяржавы на выданне кніг сталі непарушнымі. Спецыяльна створаныя партыйныя і дзяржаўныя органы цалкам кантралявалі ўвесь працэс вытворчасці друкаванай прадукцыі.

Прыярытэтныя кірункі ў кніжным рэпертуары 1920–1930-х гг. складала прадукцыя, якая ўздзейнічала на фарміраванне ад-

паведнага светапогляду новага савецкага чалавека. Вядучае
		И
месца ў тэматыцы займала палітычная і сацыяльна-экана-
	К
мічная літаратура. У 1933–1937 гг. назіраецца пэўны рост
У
выданняў па гісторыі, тэхніцы, сельскай гаспадарцы.
Г
Найбольшыя колькасныя паказчыкі па тыражах і назвах
у БССР былі за выданнямі твораў К. МарксаБ, Ф. Энгельса,

У. І. Леніна. Калі ў 1924–1933 гг. было выдадзена 66 назваў
	И
іх твораў агульным тыражом 571 Йтыс. экзэмпляраў, то за
Р
1933–1937 гг. – 137 назваў тыражом каля 3 млн экзэмпляраў.
О
Толькі ў перадваенныя гады ў Беларусі выйшла 225 назваў

кніг У. І. Леніна агульным тыражом 2 млн 290 тыс. экзэмпляраў. Т

Што тычыцца мовыИкніжных выданняў, то да 1924 г. у БССР колькасцьЗвыдадзеных кніг на беларускай мове не перавышала 20%. Так, напрыклад, толькі па выніках кнігавыдання “Белтрэстдруку” за першую палову 1924 г. беларус-

камоўныя кнігі ў выдавецкім рэпертуары склалі 20%, рус-
О
камоўныя – 63,8%, яўрэйскія – 14,2%. З пачаткам белару-
сізацыі сітуацыяП	змянілася, што адбілася на складзе асарты-
ментуЕкніжнай прадукцыі. Паводле выдавецкага плана на
1925–1926 гг. літаратуры на беларускай мове адводзілася ўжо
Р

68 %, на яўрэйскай – 15%, на рускай – 10%, на польскай – 5 %, на латышскай і літоўскай – 2%. У 1930 г. выпуск кніг на беларускай мове склаў 88,4% (1170 назваў, тыраж 7842,4 тыс. экзэмпляраў), на рускай мове – 4,2% (56 назваў, тыраж 147,1 тыс. экзэмпляраў), на іншых мовах – 2,4% (31 назва, тыраж 131 тыс. экзэмпляраў). Найбольшай разнастайнасцю па чытацкім прызначэнні вылучалася беларускамоўная кніжная прадукцыя Дзяржаўнага выдавецтва БССР. Гэта падручнікі,

145

вучэбныя дапаможнікі, слоўнікі, масава-палітычныя выданні, выданні для дзяцей і юнацтва.

З увядзеннем у 1930 г. усеагульнай пачатковай адукацыі патрабавалася яшчэ больш кніг для навучання, аднак ідэалагічная палітыка, паставіўшая ў чарговы раз пад сумненне створаныя нацыянальныя падручнікі, ізноў узводзіць праблемы недахопу вучэбных выданняў і прымае адпаведныя меры па іх вырашэнні. Асноўная нагрузка па выданні вучэбнай літаратуры кладзецца на Белдзяржвыдат, які прымае актыўны

ўдзел у пошуку і прыцягненні да напісання падручнікаў но-
			И
вых аўтараў. З 72 падручнікаў, выпушчаных у другой палове
		К
1933/34 навучальнага года, 47 з’яўляліся перакладамі з рускіх
выданняў.	У
	Г

Выпуск масавых выданняў ажыццяўляўся ў асноўным у выглядзе серыйных выданняў і бібліятэк, у тэматыку якіх

уваходзіла асвятленне	пытанняў сацыялістычнага будаў-
ніцтва, – “Библиотека	колхозника”, “БиблиоткаБ	красноар-

мейца”, “Вокруг света”, “Для умелых рук”, “Художественное
	И
слово массам”, “СельскохозяйственнаяЙбиблиотека”, “Биб-
Р
лиотека работницы и крестьянки”, “Маладыя прыродазнаў-
О

цы”, “Чырвоная змена”, “Сялянская бібліятэка”, “Бібліятэка

школьніка”, “Гігіена, фізкультура, здароўе”, “Культура і тэхніка”, “Навука і тэхнікаТ”, “Дзіцячы тэатр”, “Сялянскі тэатр”, “Бібліятэка бязбожнікаИ” і інш.

Планавы ростЗаб’ёмаў кніжнай прадукцыі выдавецтваў забяспечвалі ў гэты час 83 друкарні рэспублікі, 67 з якіх – раённыя. У О1933 г. было закончана будаўніцтва ў Мінску буйнейшагаПпаліграфічнага прадпрыемства – Дома друку.

ПачынаючыЕ з 1933 г. адзначаецца ўстойлівая тэндэнцыя павелічэння колькасці выданняў на рускай мове, што было звязанаР, з аднаго боку, як заўважаюць даследчыкі, з палітыкай атаясамлення паняццяў “савецкі” і “рускі”, а з другога – з палітыкай рэпрэсій супраць “нацдэмаў” і “развянчання” беларусізацыі. Адпаведна змяншаецца аб’ём выдання арыгінальных твораў беларускіх аўтараў за кошт павелічэння вы-

пуску перакладаў. У 1937 г. спыняецца выданне літаратуры на польскай мове. На пачатак 1941 г. колькасць надрукаваных рускамоўных кніг павялічваецца ў параўнанні з 1931 г. амаль у 10 разоў: з 38 да 362 назваў. Па выніках за 1940 г. беларускамоўная прадукцыя склала каля 49% (у 1930 г. гэтая

146

лічба дасягала 88,4%). Кніга Беларусі стала зброяй Камуністычнай партыі ў выхаванні савецкага чалавека з савецкім, а не нацыянальным патрыятызмам, якому была адведзена варожая, буржуазная роля.

Увыніку мэтанакіраванай дзяржаўнай палітыкі была створана цэнтралізаваная кнігавыдавецкая сістэма, дзейнасць якой упраўлялася і планавалася па ўсіх кірунках партыйнадзяржаўнымі органамі і якая адпавядала запатрабаванням урадавай палітыкі. Напярэдадні Другой сусветнай вайны ў

БССР беларускамоўная кніга займала, тым не менш, даволі значнае месца ў выдавецкім рэпертуары рэспублікі. УсягоИ ў БССР у 1921–1939 гг. выйшлі 10 573 назвыКкніжных выданняў на беларускай мове, або 71,7% ад усёйУвыдадзенай кніжнай прадукцыі краіны. Г

Беларускія выдавецтвы існавалі ў Гомельскай і Віцебскай абласцях (губернях), якія знаходзіліся ў Бскладзе РСФСР да ўзбуйнення БССР у 1924 і 1926 ггЙ. Пэўныя поспехі мелі аддзяленні Дзяржаўнага выдавецтва РСФСР у Віцебску і Гомелі – губернскія дзяржаўныяИвыдавецтвы. Так, Гомельскае аддзяленне, якое абслугоўвалаР друкаванай прадукцыяй усе партыйна-палітычныя кампаніі губерні, за 1921 г. выпусціла 344 назвы кніг, брашурО, часопісаў, газет, лістовак, плакатаў, агульны тыраж якіхТсклаў каля 7,5 млн экзэмпляраў.

Уперыяд нэпа выдавецкаяИ справа, перыядычны друк і паліграфічныя прадпрыемствы Гомельшчыны і Віцебшчыны таксама працярпеліЗрэарганізацыю. У Гомелі было створана паліграфічнаО-выдавецка-кнігагандлёвае аб’яднанне “ПолеспечатьП”. У 1924 г. у аб’яднанні выдадзены 23 кнігі тыражом 130 тыс. экзэмпляраў (сацыяльна-палітычныя, антырэлігійныяЕ, прыродазнаўчыя, мастацкія).

РКаб забяспечыць бібліятэкі кнігамі, у Віцебскай губерні,

ў Віцебску – 6797 кніг, брашур і часопісаў. У 1923 г. Віцебскім губкамам было апублікавана таксама 12 брашур тыражом каля 30 тыс. экзэмпляраў. Аднак выданняў на беларускай мове на тэрыторыі Віцебскай і Гомельскай губерняў адпаведна да 1924 і 1926 гг. не было.

У 1924 г. да БССР далучана Віцебская губерня, у 1926 г. – Гомель і частка паветаў Гомельскай губерні.

147

Кнігавыдавецкая прадукцыя, якая распаўсюджвалася на тэрыторыі Заходняй Беларусі ў складзе ІІ Рэчы Паспалітай, была прадстаўлена ў асноўным польскамоўнымі выданнямі.

У 1924 г. яны складалі 80,7%, у 1925 г. – 84,8%. Беларус-

камоўным выданням адпаведна належала 0,5% і 0,2% ад агульнай колькасці назваў надрукаваных кніг.

Асноўным выдавецкім цэнтрам беларускамоўнага друку ў ІІ Рэчы Паспалітай з’яўлялася Вільня, дзе выйшла 98% ад усёй беларускай кніжнай прадукцыі. Беларускамоўны друк у Заходняй Беларусі ажыццяўлялі каля 100 выдавецтваў і выдаўцоў (96): 44 арганізацыі і таварыствы (выдавецкія,

грамадска-палітычныя, рэлігійныя і інш.), 21 рэдакцыя перы-
		И
ядычных выданняў, 31 прыватная асоба (сярод іх 16 аўтараў-
	К
выдаўцоў). Адзінкавыя выданні выйшлі ў Баранавічах, Брэс-
У
це, Ваўкавыску, Гродна, Лідзе, Навагрудку, Нясвіжы. Пінску.
Г
Усяго, паводле зафіксаваных на сёння бібліяграфічных
даных аб беларускіх выданнях у ІІ РэчыБПаспалітай, на-

лічваецца звыш 500 назваў кніг і брашур на беларускай мове.
	И
Як адзначае Ю. Туронак, якому ўдалосяЙвыявіць 466 пазіцый,
Р
гэта лічба амаль у 23 разы была меншай, чым у БССР. Каля
О
паловы выдаўцоў змаглі выпусціць толькі па адным выданні.

Найбольш актыўнай была дзейнасць наступных арганізацый і таварыстваў: Беларускага выдавецкага таварыства, Вілен-

“Голас Беларуса”, “Калосьсе” – і прыватных асоб – Яна

скага выдавецтва Б. [Барыса] Клецкіна, Выдавецтва У. [Ула-
	Т
дзіслава] Знамяроўскага, Выдавецтва Беларускага інстытута
	И
гаспадаркі і культуры; рэдакцый перыядычных выданняў:
“Беларуская крыніцаЗ ”, “Хрысціянская думка”, “Белпрэс”,
О

Станкевіча, Рыгора Шырмы, кс. Станіслава Глякоўскага,
Язэпа НайдзюкаП , Максіма Гарэцкага і інш.
Р
ВядучыяЕ	пазіцыі ў віленскім беларускамоўным кнігавы-

данні займаў Антон Луцкевіч, які ў 1921 г. узначаліў Беларускі нацыянальны камітэт, выкладаў у Віленскай беларускай гімназіі, а таксама кіраваў Беларускім выдавецкім таварыствам (дзейнічала да 1932 г.), заснаванай ім Беларускай школьнай радай, Таварыствам беларускай школы, а з 1923 г. – Беларускім навуковым таварыствам, – усе разам складалі “свайго роду выдавецкі холдынг Луцкевіча”. Дзякуючы арганізацый-

най і фінансавай падтрымцы А. Луцкевіча ў 1921–1925 гг. выйшла каля 80 назваў кніг, або 70% ад усёй беларуска-

148

моўнай прадукцыі таго часу. Аднак у 1929 г. у выдавецкай дзейнасці групы Луцкевіча наступае заняпад, у значнай ступені звязаны з правалам палітычнай дзейнасці Грамады. Апошнія выданні выйшлі ў 1933 г. – брашуры-адбіткі артыкулаў штогадовіка Беларускага навуковага таварыства.

У 1926–1940 гг. значная роля ў друку кніг на беларускай мове ў Заходняй Беларусі належыць Беларускай друкарні імя Францішка Скарыны ў Вільні (уладальнік, выдавец і рэдактар ксёндз Адам Станкевіч). Сярод яе стваральнікаў – Вінцэнт Гадлеўскі, Андрэй Цікота, Фабіян Ярэміч, якія прадстаўлялі яшчэ адзін ідэйны беларускі рух у Польшчы – Беларускую

Хрысціянскую Дэмакратыю (БХД засноўвалася на хрысціян-
	И
скай і нацыянальнай ідэалогіі). Як адзначае Ю. Туронак,
К
у склад нефармальнай выдавецкай групы БХД уваходзілі
Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры (1926–1936),У		Бела-
рускае каталіцкае выдавецтва (1930–1939), кнігарняГ	“Пагоня”

(1927–1937), Беларускі нацыянальныЙкамітэтБ (1930–1933), канвент айцоў марыян у Друі (1932), рэдакцыі часопісаў “Бе-

ціянская думка” (1928–1939), “РШляхИмоладзі” (1929–1939) і інш. Беларуская друкарня імя Ф.Скарыны з’яўлялася адзінай беларускай друкарняй у Вільні і дзейнічала як камерцыйнае

ларуская крыніца” (1921–1939, з 1925 – “Крыніца”), “Хрыс-

прадпрыемства, выконваючы дагаворы розных беларускіх,
	О
польскіх і рускіх арганізацый. Тут выйшла больш за 160 бе-
Т
И

ларускіх арыгінальных і перакладных кніжных выданняў рэлігійнай і свецкайЗтэматыкі, у іх ліку мастацкія творы, фальк-

лор, песеннікіО, календары. Кнігі выходзілі лацінскім (у асноўным) і кірылічнымП шрыфтамі. У тыпаграфіі друкаваліся беларускія газеты і часопісы. Акрамя ўласнай друкарні, існавала таксамаЕў БХД кнігарня, а пры дапамозе сеткі гурткоў БеларускагаР інстытута гаспадаркі і культуры выдавецкая прадукцыя распаўсюджвалася ў розных рэгіёнах Заходняй Беларусі.

Яшчэ адну групу выдаўцоў складалі беларускія арганізацыі, якія атрымлівалі субсідыі ад адміністрацыйных улад, за што і мелі, як адзначае Ю. Туронак, назву паланафільскіх. Гэта, напрыклад, Цэнтральны саюз беларускіх культурных і гаспадарчых арганізацый (“Цэнтрасаюз”). Аднак яны ўсё ж не выклікалі даверу з боку ўлад, таму і іх выдавецкая дзейнасць была кароткачасовай.

Акрамя таго, беларускамоўную прадукцыю выпускалі і не-

залежныя, палітычна не заангажаваныя арганізацыі і ўста-

149

новы, як Таварыства прыяцеляў беларусаведы пры Віленскім універсітэце (навуковы гурток студэнтаў-беларусаў, 1931– 1939), Дзяржаўнае выдавецтва школьных кніжак у Львове, польскія грамадскія арганізацыі ў Навагрудку, некаторыя рэлігійныя (праваслаўныя, уніяты, езуіты, баптысты) – у Варшаве, Лодзі, Альбярціне і інш., а таксама прыватныя асобы (Ян Станкевіч).

У тэматычнай структуры кніжных выданняў Заходняй Беларусі вылучаюцца наступныя прыярытэтныя групы: 1) мастацкая, рэпертуарная літаратура і спеўнікі; 2) рэлігійная (у тым ліку падручнікі) і грамадска-палітычная літаратура; 3) літа-

ратура па асвеце, педагогіцы, культуры і філалогіі.	И
Найбольш прыкметнымі выданнямі заходнебеларускіх вы-
	К
давецтваў сталі кнігі Л. Родзевіча, У. Жылкі, К. Сваяка, Н. Ар-
сенневай, М. Васілька, М. Танка, “Рунь веснаходуУ: зборнік
твораў паэтаў і пісьменнікаў Заходняй БеларусіГ” (1928).

Распаўсюджаннем беларускіх кніг займалісяБ ў асноўным віленскія беларускія кнігарні: кнігарня Беларускага выдавец-

кага таварыства, кнігарня СтаніславаИЙСтанкевіча, кнігарня “Пагоня”. Кнігарні, а таксамаРнекаторыя віленскія выдавецтвы заключалі дагаворы з кнігарнямі ў Маладзечне, Валожыне, Лідзе, Ашмянах, Навагрудку, Слоніме, Гародні і ін-

шых месцах на продаж беларускіх выданняў. Значную працу
			О
па распаўсюджанні кніг у рэгіёнах Беларусі (да канца 1936 г.)
		Т
	И
выконвалі і аддзяленні (суполкі) такіх віленскіх грамадска-
	З
культурных арганізацый, як Таварыства беларускай школы,
Беларускі інстытут гаспадаркі і культуры.
П
Недахоп сродкаў і ўсталяванне паліцэйскай цэнзуры, уз-
мацненне паланізацыіО		(асабліва ў 1934–1937 гг.) сталі асноў-
Е
нымі прычынамі згортвання дзейнасці беларускіх кнігавыда-

вецтваў у Заходняй Беларусі ў асноўным з канца 1936 г.

Большая частка дзеячаў выдавецкай справы, якія добра-
ахвотнаР	пераехалі ў БССР, загінулі ў савецкіх турмах і лаге-

рах. У 1938 –1939 гг. польскімі ўладамі ў Вільні таксама праводзілася рэпрэсійная палітыка ў адносінах да беларускіх дзеячаў: высылка, арышты і пакаранні ў лагеры БярозыКартузскай (супрацоўнікі друкарні імя Францішка Скарыны Язэп Найдзюк і Альфонс Шутовіч). Некаторыя з прозвішчаў арыштаваных і загінуўшых беларускіх аўтараў і выдаўцоў прыводзіць Ю.Туронак у сваёй працы “Беларуская кніга ў міжваеннай Польшчы, 1921–1939”.

150